Júma, 26 Sәuir 2024
Janalyqtar 7310 0 pikir 12 Qantar, 2014 saghat 22:07

Bóribay Kәrten. «Elim-ay» «dastany» – bylyq pen shylyq

                                                                                                                       

                                                                                                                       

            Songhy uaqyttarda «Elim-ay» degen «dastandy» qazaq tarihynda oryn alghan 1723 jylghy «aqtaban shúbyryndy» oqighasyn surettegen birden-bir shygharma dep qyzu nasihattauda. Avtory Kóshebe Kerey Qojabergen jyrau deydi. Biraq búghan qatysty professor Jambyl Artyqbaevtyng «Qoldan qaharman jasaudyng halyqqa paydasy qansha?» degen syn-súhbaty «Halyq sózi» basylymynda (10.04. 2013 jyl) jariyalandy. Tarihshy ghalym ótirikting artyn ashqan. Biz de «Altyn Orda» gazetinde (26.10. 2001 jyl) «Elim-aydyn» avtory da – Bighojiyn!» dep osy jalghandyqty synaghanbyz.

             Uaghyzdaushy top Ybyray Altynsarinning 1879 jyly Orynbordan jaryq kórgen «Kirgizskaya hrestomatiya» atty kitabyn algha tartady. Kóshebe Kerey «Qojabergen» «jyrau» sonda engen dep. Hosh. Búnyng qanshalyqty shyndyq ekenin teksereyik.

             Shong ústazdyng osy enbegining «Úsaq әngime-ertegiler» degen bóliminde «Abylay han» atauymen berilgen taqyryp: «Kerey Qojabergen jyraugha Abylay: «Meni maqtap jyr aitshy», – dedi. Qojabergen aitty:

             – Abylay, sen, men kórgende, túrymtayday úl edin, Týrkistanda jýr edin, Ábilmәmbet aghana qyzmetker bolghan úl edin; Ýisin Tóle biylerding týiesin baqqan qúl edin. Sen jiyrmagha kelgende, aq súnqarday týledin. Alystan toyat tiledin: aqtan boldy kýniniz, arsy menen kýrsige dau talasty ýniniz, endi sizding búl kýnde, bir kóshege syimaydy azatkerde qúlynyz», – dep qysqa ghana bayandalyp ótilgen (Qaranyz: Altynsarin Y. Qazaq hrestomatiyasy (Kirgizskaya hrestomatiya). Almaty: «Bilim», 2003 jyl, 13-bet).

          Kuә bop otyrmyz minekey, jogharydaghy «Kerey Qojabergen jyraugha...» degen sóilemdi bireulerding óz qalaularynsha «Kóshebe Kerey Qojabergen jyrau» dep ónin ainaldyryp ózgertip alularyna dәlelderi qaysy?! Búl – anyghynda Shúbarayghyr Qojabergen bahadýr. Kereyding Abaghynan. Ýnemi Abylay hannyng qasynda jýrgen. HVIII ghasyrdaghy búlghaqta. Oghan aighaq – úrpaqtarynda saqtalynghan ol tútynghan soghys qúraldary, orys, monghol, qytay memleketteri arhivterinen esimi tanbalanghan qújattardyng tabyluy (Qaranyz: Á.Taraqov. Abylaydyng aq tuy.// «Egemen Qazaqstan». 30.07. 2008 jyl; A.Toyshanúly. Qojabergen batyrdyng aq tuy.// «Dala men qala».22.04. 2013 jyl; J. Artyqbaev. Qoldan qaharman jasaudyng halyqqa paydasy qansha?// «Halyq sózi». 10.04. 2013 jyl). Al jaqtary talmay keybireuler aityp jýrgen «Kóshebe Kerey Qojabergen» jayly esh tarihy derek joq. Tek Qaratay Bighojin deytinning oidan qúrap basylymdar arqyly elge taratqan qisynsyz әngimelerin jәne derektanu ghylymy saraptauynsyz sonyng negizinde  jazylghan Marat Múqanovtyng  qayshylyqqa toly  kitabyn kuә qylady. Búlar – dәlel emes! Sondyqtan, ol – esimi týzilip, atqarghan qyzmeti bayandalghan HVIII-HIH ghasyrdan jetken eski tarihy jazbalar, arhivtik qújattar arqyly aighaqtaluy tiyis!

           Sonymen Kerey Qojabergen han iyem Abylaygha aitypty degen janaghy óleng ýzindisine qayta oralayyq. Búl jayly klassik hәm tekstolog-ghalym Múhtar Maghauin býy dep tújyrym jasaghan: «Kerey Qojabergen degen jyrau bolghan. Altynsarin hrestomatiyasynda aty atalady, bir ýzik tolghauy jýr. Biraq belgili Búqardy qaytalaydy. Mýmkin ortaq saryn. Mýmkin әuelde Qojabergenge tiyesili tirkester. Alayda Búqargha birjola kirikken» (Qaranyz: M.Maghauiyn. «Men». Ghúmyrbayandyq hamsa.// «Júldyz», №8, 1998 jyl).

            Demek, búl – Abylay hannyng aqylshysy bolghan Búqar jyrau tolghauynyng tarmaqtary. Jogharydaghy Kerey Qojabergen aitypty degen óleng ýzindisin abyz babamyzdyng býtin qazaqqa ayan «Al, tilimdi almasan...» dep bastalatyn shygharmasymen salystyryp qarasaq búnyng talassyz solay ekeni esh shýbәsiz. Sózimizge kuәlik bereyik, býy deydi Búqar jyrau:

                                           Al, tilimdi almasan,

                                           Ay, Abylay, Abylay,

                                           Sen men kórgende

                                           Túrymtayday úl edin,

                                           Týrkistanda jýr edin,

                                           Ábilmәmbet patshagha

                                           Qyzmetker bolyp túr edin.

                                           Qaltaqtap jýrip kýneltip,

                                           Ýisin Tóle biylerdin

                                           Týiesin baqqan qúl edin.

                                           Sen jiyrma jasqa jetken son,

                                           Altyn túghyr ýstinde

                                           Aq súnqar qústay týledin.

                                           Dәulet qúsy qondy basyna,

                                           Qydyr keldi qasyna.

                                           Baq ýiine týnedin,

                                           Alystan toyat tiledin.

                                           Qylyshyndy tasqa biledin,

                                           Almaghan jauyng qoymadyn,

                                           Alghan sayyn toymadyn,

                                           Nesibendi jattan tiledin...

           Tolghau osylay kete beredi, soza bermey attamalap pikir ózegine ainalghan tústardy ghana kórsetip óteyik odan әri.

                                        ...Júldyzyng tudy-au onynnan,

                                           Jan bitken erip sonynnan,

                                           On san alash balasyn

                                           Auzyna qúday qaratyp,

                                           Jusatyp taghy órgizip

                                           Júmsap túrsyng qolynnan.

                                           Aqtan boldy-au kýniniz,

                                           Arsy menen kýrsige

                                           Dau- talasty ýniniz.

                                           Ózing bolghan kýninde

                                           Bir kóshke syimaydy

                                           Azatkerde qúlynyz...

           (Qaranyz: Aldaspan (qúrastyryp, baspagha әzirlegen, alghy sózin, týsinikterin jazghan filologiya ghylymdarynyng kandidaty Múhtar Maghauiyn). – Almaty: «Jazushy», 1971 jyl, 151-152 better)

            M.Maghauin jәne mynaday anyqtama beredi: «Al, tilimdi almasan», –   Mәshhýr Jýsip boyynsha berildi. Alghash «Tan» jurnalynda (1925, №3) jariyalanghan; jinap bastyrushy - Gh.Jamanqúlúly. Bir ýzindisi Qúrmanghaly Haliytúlynyng «Tauarih hamsa» atty enbeginde (Qazan, 1911) keltirilgen», –   deydi (Qaranyz: Aldaspan. 256-257 better).

           Búqar jyrau tuyndylary ózi ghúmyr keshken HVIII ghasyrda-aq baytaq júrtqa tegis taraghan, baghzy zaman qazaqtary ataly sózin ýlgi qylghan, jatqa bilgen. Shúbarayghyr Qojabergen bahadýr de janaghy elge mәshhýr tolghaudyng ýzindisin qaytalap aitsa kerek Abylay hangha...

           Jә, jaqsy. Aytpaghymyz búl emes-ti. Basqa. «Elim-ay» «dastanynyn» jәii-túghyn. Soghan kósheyik.      

          «Ónim», «tútynushy» degen úghymdar bar. Ejelden qalyptasqan naryqtyng túraqty úghymdary. Olay bolsa, kópke týsinikti bolu ýshin aqyndy – óndirushi, al ólenin – ónim, sol shygharmany tyndaushy nemese ghibrat etip ónege qylushy jandy tútynushy der edik salystyryp. Kim-kim de әueli tútynar zatynyng sapasyna kónil bóleri anyq. Ruhany iygilikterinizge paydalanynyzdar dep kópke úsynylghan song «Elim-ay» «dastanynyn» tarihy dәiektiligin, kórkemdik dәrejesin t.b. tekserip aludy jón kórdik. Búl –       tútynushy retindegi húqyghym. Sondyqtan is-әreketimizge ózge bireulerding kóldenennen orynsyz kiyligip ashu shaqyruy, oibay-attangha basuy – tayazdyq, has nadandyq!  

           «Elim-ay» «dastanyn» әlgi atyshuly Bighojin deytin «Dala didary» gazetining 1991 jylghy 3 jәne 50, 1992 jylghy 20 jәne 44 nómirlerine, jalghasyn odan keyin basylymnyng «Auyl» degen atpen shyqqan sandaryna (22-28 qantar, 1993 jyl) alghash jariyalatqan.

         N.Ábutaliyev degen de tarihty sheksiz búrmalaghan, shylghy ótirikten túratyn «Segiz seri» atty «enbeginde» (Almaty, «Jalyn», 1991 jyl) «Elim-ay» «dastanyn» jetkizgen «Segiz seri» deydi. (18-bet). «Bizge jetken eki myng jolday óleng ghana, yaghny dastannyng birinshi bólimi» deydi. Jәne múnyng M.O. Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynyng Qoljazbalar bóliminde túrghanyn naqtylap aitady. Tarihty naqpa-naq jetkizgen birden-bir asyl múra dep tamsanady ol odan әri. «Elim-ay» «jyryn» atalghan kitabyna engizipti (37-70 better).  

          Mektep qabyrghasynda jýrgende-aq biletinbiz «Elim-ay» әnin. Halyqtiki deytin. Keyinnen estip jýrgenimiz, «Qojabergen» jyraudiki ekenin, «Elim-ay» degen «jyrynyn» keybir shumaqtary ekenin, «Segiz seri» arqyly «jetken». Biraq «Elim-aydyn» keyinge «tabystaluyna» sebepker bolghan sol «Segiz seri» «Shaqshaqov» QR Bilim jәne ghylym ministrligining sheshimimen jәne M.O.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynyng jetekshi ghalymdarynan arnayy qúrylghan Tekseru komissiyasynyng saraptau qorytyndysy boyynsha falisifikasiya dep tanyldy. (Qaranyz: «Ana tili».№5, 1. 02. 2007 jyl; «Qazaq әdebiyeti».№5, 2. 02. 2007 jyl; «Qazaq әdebiyeti».№29 20. 07. 2007 jyl)

          Halyqqa búrynnan jaqsy tanys «Elim-ay» әueni mәtinin bertinirekte «tapqan» Bighojin deytinning «Elim-ay» «dastanymen» salystyryp qarayyq. Ataqty «Elim-ay» әnining elge keng taraghan, iysi qazaqqa ayan shumaqtary mynaday-tyn:

1.Qarataudyng basynan kósh keledi.

Kóshken sayyn bir taylaq bos keledi.

Qaryndastan aiyrylghan jaman eken,

Eki kózden móldirep jas keledi.

 

2.Myna zaman qay zaman, qysqan zaman.

Basymyzdan baq, dәulet úshqan zaman.

Shúbyrghanda izinnen shang boraydy,

Qantardaghy qar jaughan qystan jaman.

 

3.Myna zaman, qay zaman, baghzy zaman.

Bayaghyday bolar ma, taghy zaman!

Qaryndas pen qara oryn qalghannan son,

Kózding jasyn kól qylyp aghyzamyn.

          (Qaranyz: Shәkәrim Qúdayberdiúly. Qazaqtyng qaydan shyqqany.// «Qazaq әdebiyeti».№ 37.14.09.1990 jyl)

         Minekey, kórip otyrmyz, kuә bop otyrmyz, mәtin sózderinde kedir-búdyr tús kezdespeydi. Áuenge salyp aitqanda da, mәnerlep oqyghanda da dauystyng soqpa-soqpasy sayma-say qaytalanyp, jorghaghy әdemi kelisip túr! Esh kibirtik joq! Óleng mazmúny da búldyr zaman oqighasynan eles beredi. Tili kórkem. Boyauy qanyq.

         Endi «Qojabergen» «jyraudyn» «Segiz» jetkizgen, anyghynda Qaratay Bighojin «jetkizgen» «Elim-ay» «jyryn» taldayyq. Óleng be, shónge me, sony naqtylayyq. Avtoryn anyqtap, «shygharmany» iyesine qaytarayyq. «Dastan» bylay bastalady:

Balasy Haldan-Boshaqtyng Syban Rabtan,

Kórshi eldi jaulamaq bop kóz alartqan.

Buryatty halqiymenen qosyp alyp, (?)

Baraby tatarlaryn kelip shapqan...(?)

 

 

Teriskey Alataudy qalmaq aldy,

Naymen men Qonyratty quyp saldy.

                            Qayran jer jau iyeligine kóshkennen son,

Jonghardyng Alatauy dep ataldy.

 

                             Altyn, kýmis, mal berip, ayamay-aq,

Orystar men Qytaydan bilgir jaldap (?)

                            Syban Rabtan den qoyyp ónerpazgha,(?)

Ghaskerin ýirettirdi bes jyl qamdap...

Osylaysha kete beredi. Osy óleng be?! «Qojabergen» kórshi eldi «Qytay» deydi. Al, Búqar jyraudyng aitatyny bar edi, «Shýrshit kelem degen sóz bar-dy» nemese «Shýrshit kelse, Syrgha kósh» dep. Abyz ýlken kórshini sol kezdegi qazaqtardyng tanghan óz atauymen ataydy...

         Ári qaray, taghy da keltireyik.

                             Eki úlym bizge erip kelip edi, (12)

Qyzyqty Syr boyynda kórip edi. (11)

Aqyry qan maydanda shahid boldy, (11)

Qos qúlynym jau qalmaqqa ne qyp edi... (12)

 

Boldy ghoy qiyn zaman yapyrym-au, (11)

Jarar edi qazaq qalsa apattan sau. (10)

Ýlgirtpey elden sarbaz jiigha da, (10)

Soqtyqty qapiyada meyirimsiz jau. (11)

 

Taryghyp úzaq jolda tarttym beynet, (11)

Tuatyn kýn bolar ma bizge zeynet? (11)

Qolynda agha-inimning aman ba eken, (13)

Eng kenjem – jalghyz qyzym, qúlynym Zeynep...  (12)

Osylay dep zarlaydy Bighojin «Qojabergen» «jyrau» bop!

Óleng ólshemi saqtalynbaghan. Akademik Zәky Ahmetov aitady: «Qazaq poeziyasynda óleng buyn sanyn túraqty mólsherde saqtau arqyly jasalady»,– dep (Qaranyz: Qazaq SSR. Qysqasha ensiklopediya, 4-tom. Almaty, 1989 jyl, 483-484 better). Al, biz kórip otyrmyz: búl «ólenderde» buyn sany túraqty emes: bir tarmaq 10, endi bir tarmaq 11, taghy bir tarmaq 12, 13 buyn bop kelgen. Ayta keteyik, Qaratay Bighojin pikir ózegi – osy «Elim-ay» «dastanyn» qara óleng men 7-8 buyndy jyr aghymy ýlgisine beyimdep aralas qyp shygharugha tyrashtanghan.

Professor Biysenbay Kenjebaev bylay deydi: «Qara ólenning әr tarmaghy 11 buyndy, 3 bunaqty bolady; onyng bir bunaghy ýsh buyndy, qalghan eki bunaghy tórt-tórt buyndy bolady. Al, tarmaq ishinde bunaqtar orny jyljymaly, auyspaly keledi» (Qaranyz: Ádebiyet belesteri. Almaty, «Jazushy», 1986, 80-bet).

Jalpy «Elim-ay» «jyrynyn» bitimi ghalymdar aitqan anyqtamagha say kelmeydi. Demek, elde joq «janr»! Basqa «ayshyq»!

Ras, ertedegi jyraular poeziyasynda buyn sandary әrtýrli bop keletin shumaqtar úshyrasady, biraq onyng jóni bólek, josyghy basqa.

Bәrin bastan ayaq shashausyz tizip kórsetu mindet te emes, mýmkin de emes hәm  gazet beti shekteuli ghoy. Sondyqtan shumaqtardy «dastannyn» әr túsynan alyp taldap otyrmyz. Taghy da kóz jýgirteyik «jyrgha». «Elim-ay» «dastany» júrt bilmeytin «tyn» «mәlimetterge» qanyqtyrady.

                                      Oyghyrdyng anasy – qytay, atasy – týrik,(?)

Qytaymen kórshi túrdy jiyensinip.(?)

Soqtyghyp Úly jýzge әlsin-әlsin,

Shetinen elimizding saldy býlik.

 

Shýrshitting anasy – qytay, atasy – arab,(?)

Jatpady olar-daghy tekke qarap.

Tiyisip Nayman, Qonyrat, Jalayyrgha,

Mazasyn ketirdi elding shabuyldap.

          «Oyghyr» qanday halyq osy uaqytqa sheyin el estimey kelgen?! Arab atay men Qytay әjeyding nekesinen tughan Shýrshitting de tarihyn bilgimiz keledi. «Qojabergentanushylar» osyny taratyp, taldap, aityp berse deymiz. Ári qaray.

                                       Qúrttatyp et jeytúghyn qalmaq kәpir,(11)

                                       Qazaqtyng saharasyn jaylady aqyr.(12)

                                       Tenemek bolyp bizben terezesin,(11)

                                       Jauyghyp jýrushi edi tigip shatyr.(12)

         Akademik Z.Qabdolov býy depti: «Úiqas – úiqas ýshin túrmauy kerek, yaghny ólenning pishinine ghana emes, mazmúnyna qyzmet etui shart» (Qaranyz: Sóz óneri. – Almaty: «Qazaq uniyversiyteti», 1992 jyl, 280-bet).

         Ókinishke qaray, jogharydaghy «kәpir», «aqyr», «shatyr» degen mәtindegi esimder ghalym aitqanday oily, tereng mazmúngha qyzmet etip túrghan joq, bos úiqasqa qúrylghan. Oqyrmangha úghynyqty bola týssin, tәptishtep týsindirip kórseteyik, mәnsiz, bósteki myna sózderden «ólen» shumaqtaryn jasaghan: «Qúrttatyp et jeytúghyn  kәpir qalmaq qazaqtyng saharasyn aqyr jaylady. Bizben terezesin tenemek bolyp shatyr tigip jauyghyp jýrushi edi». Óleng qúraudaghy «tyng әdis», «sony soqpaq»! «Elim- ai» «dastany» bastan ayaq osynday jolmen jamap- jasqalghan.

         «Dastangha» odan әri taghy da nazar salayyq, ondaghy soraqylyqtargha kóz jetkize týsu ýshin.

                                        Qyzyghyn jaular kórdi jighan maldyn.

  Naqaqtan qanyn tógip talay jannyn,

  Biz ketkende joryqta jýrgen bes úl

  Shirkin-au, tirimisin, qayda bardyn?  – deydi.

           Búl óleng emes! Taza shatpaq! Soraqylyq bylay órbiydi odan әri:

                                        Tóreden Áyteke by bezin dedi,

                                        Keldi ghoy kósem saylar kezing dedi,

                                        Qazaqty batyr kósem basqarmasa,

                                        Byt-shyt qylar jau qalmaq sezin dedi.

                                       

                                       ...Osynday kópten kósem izde dedi,

                                       Handardy shettetudi kózde dedi.

                                       Qazaqty tóre bastap kógerter dep,

                                       Maltandy by men bekter ezbe dedi, – deydi «Qojabergen».

 

(jalghasy bar)

Abai.kz

0 pikir