Seysenbi, 23 Sәuir 2024
Janalyqtar 5610 0 pikir 9 Qantar, 2014 saghat 06:03

Myrzan Kenjebay. Sauytbek Asan Qayghynyng jyryn kimge telimek?

Atam qazaq «Atyng shyqpasa jer órte» demep pe edi? Búl  atyn shygharyp, bilgir atanyp, bedeldi, belgili boludy aldyna arman etip qoyatyn ataqqúmarlyq dertke  aitylghan keleke sóz. Kýni keshe derlik yaghni, 20 ghasyrdyng ekinshi jartysynan – dәlirek aitsaq 1965-67 jyldardan bastap etek jayghan ataqqúmarlyq dep atalatyn jeke bastyng búl derti bara-bara keybireulerding rushyldyq, taypalyq, jýzshildik dertine ainaldy. Ol respublika basshylyghynyng oblys, audan jәne iri mekemeler basshylaryn taghayyndaudaghy jýzshildik, rushyldyghynan, әrtýrli joghary lauazymdyq qyzmetterge talas-tartystan bastap, әdebiyet, óner salasyndaghy ziyaly  qauymdy da órttey qaulady. Ár jýz, әr taypa óz «danyshpandaryn» shygharugha shúghyl kiristi. Sonyng kesirinen eng ayaghy búryn halyqtiki, auyz әdebiyetining jәdigeri atanghan әn-kýiler, ólen-jyrlargha sheyin búryn-sondy aty-jóni beymәlim bireulerge teline bastady. Búrynghy ot auyzdy, oraq tildi biyler men sheshenderden qalghan danalyq asyl sózderdi әrkim óz auylynyng dýniyeden ótken aqsaqaldary aitqan qyp shyghardy. Al keyinirek Alashorda qayratkerlerining aty-jóni aityla bastasymen birsypyra halyq әnderi men ólen-jyrlary solargha «ýlestirile» bastady.

Atam qazaq «Atyng shyqpasa jer órte» demep pe edi? Búl  atyn shygharyp, bilgir atanyp, bedeldi, belgili boludy aldyna arman etip qoyatyn ataqqúmarlyq dertke  aitylghan keleke sóz. Kýni keshe derlik yaghni, 20 ghasyrdyng ekinshi jartysynan – dәlirek aitsaq 1965-67 jyldardan bastap etek jayghan ataqqúmarlyq dep atalatyn jeke bastyng búl derti bara-bara keybireulerding rushyldyq, taypalyq, jýzshildik dertine ainaldy. Ol respublika basshylyghynyng oblys, audan jәne iri mekemeler basshylaryn taghayyndaudaghy jýzshildik, rushyldyghynan, әrtýrli joghary lauazymdyq qyzmetterge talas-tartystan bastap, әdebiyet, óner salasyndaghy ziyaly  qauymdy da órttey qaulady. Ár jýz, әr taypa óz «danyshpandaryn» shygharugha shúghyl kiristi. Sonyng kesirinen eng ayaghy búryn halyqtiki, auyz әdebiyetining jәdigeri atanghan әn-kýiler, ólen-jyrlargha sheyin búryn-sondy aty-jóni beymәlim bireulerge teline bastady. Búrynghy ot auyzdy, oraq tildi biyler men sheshenderden qalghan danalyq asyl sózderdi әrkim óz auylynyng dýniyeden ótken aqsaqaldary aitqan qyp shyghardy. Al keyinirek Alashorda qayratkerlerining aty-jóni aityla bastasymen birsypyra halyq әnderi men ólen-jyrlary solargha «ýlestirile» bastady. Mysaly «Aqqúm» әnining avtory Ahmet Baytúrsynov, «Anshynyng әnining avtory Ybyray, al «Gauhartas» býkil tarihymyzdyng bir betinde aty-jóni atalmaghan, S.Múqanov, Gh.Mýsirepov, Gh.Mústafin syndy sol kezdegi kózi tiri shejirelerding ne auzyna  ne qalamyna ilikpegen Segiz Seri degendiki bolyp shygha keldi. Ásirese, ózi aityp otyrghan dýniyening formalyq, stilidik, tildik, janrlyq siyaqty ghylymy ózgeshelikterin eskermeytin, imandy bolghyr Qaratay Bijanov degenning asyghy alshysynan týsip, dýiimdi dýrildetkeni bar. Marhúmnyng Segiz Serisin bylay qoyghanda ózi mening babam dep ataytyn Qojabergen atty jyrau jazghan-mys «Baba til» degen dastanyn oqyp otyryp, Qojabergen degen kisi osy kýngi memlekettik til mәselesine sol kezde-aq Shahanovsha shyryldap, jyr jazyp, sol kezde-aq Qazaqstan Respublikasyndaghy kóptildilikke qarsy kýresken eken dep qalasyz. Jәne Qojabergen degen jyrau ózining sóz saptauyn, stiylin, jyryn  sol XVIII ghasyrda jýrip-aq osy kýngi «Egemen Qazaqstan», «Alash ainasy», «Ana tili» gazetteri men «Júldyzdar otbasy» jurnalynyng tiline ynghaylap jazghan-au dersin. Senbeseniz, «dastannan» ýzindi qaranyz: «Shaghatay tili – toptyq til, Sóz qory az basqadan», «Shaghatay tili taza emes, Arap, parsy sózi aralas», «Týrik tili – kóne til, Birnesheu bop týrlengen, «Shaghatay sózi birazy, Tatar tilinde saqtalghan», «Qazaq tili de eski til, Horezm hany qoldanghan» - dey kelip,                                 

                                                    «Qalyng Týrik qauymy,

                                                     Birneshe el bop bólingen,

                                                     Soghan sәikes til-daghy

                                                     Júrt boyynsha ózgergen» -dep  әri qaray kete beredi. Sol kezde yaghni, XVII-XVIII gh.gh. Qazaqstan Respublikasy degen Respublika bolyp, onyng oqu baghdarlamasyna әldebireuler ýsh tildilikti engize bastady ma qaydam, Qojabergen jyrau kenet qazaqtargha «Tughan tildi qúrmette, Kir júqtyrmay saltyna» dep úran tastaydy. Osyny oqyp otyryp,  Qojabergen babamyz sonau HVIII ghasyrda ózining Qadyr Myrzaliyev degen zamandasynyng  «Óz tilindi qúrmette» degenin  «Tughan tildi qúrmette» dep ózgertken eken dep qalugha da bolady.

         Keshiriniz, qúrmetti oqyrman. Sonau bir jyldary bastalghan  kózjúmbaylyq degenning әli de jalghasyp kele jatqany turaly әngimemiz qúr sóz bolmauy ýshin osylaysha úzyn-sonar mysal keltiruge mәjbýr boldyq. Shyndyghynda ne ghylymi, ne tarihi, ne kórkem dýnie deuge kelmeytin múnday kózjúmbaylyq pen dýmbilezdikterge mysal bola alatyn talay-talay «Týp-túqiyandar» men «Ilebay aqyndardy»,  «oshaqty Aqtamberdilerdi» tilge tiyek etuge bolar edi.

         Endi osynday  dýmbilezdeu dýniyening eng «svejiyleu» bireuine kenirek toqtalayyq. Osydan biraz búryn «Egemen Qazaqstan» atty agha gazette osy gazetting birinshi basshysy Sauytbek Ábdirahmanovtyng «Maghauin Ahmet Baytúrsynovtyng ólenin Asan Qayghygha nege telidi» atty maqalasy jariyalanypty. Arada biraz uaqyt ótkende onyng internettik núsqasyn oqydyq. Óz boljamynyng dúrystyghyna eshkim qarsy sóz aita almasyn dedi me qaydam, S. Abdrahmanov osy maqalasyn jariyalamay túryp M. Maghauinmen habarlasqan sózinen ýzindi keltirip, әueli biraz «artpodgotovka» siyaqty bir amaldy qoldanyp alady. Sosyn «Maqala óte ózekti bolghandyqtan sizderge de úsynyp otyrmyz» degen eskertpesi taghy bar eken. Maqalanyng «ózektiliginen» týsingenimiz mynau: 1989 jyly S.Ábdirahmanovtyng qolyna Ahmet Baytúrsynovtyng tayauda shyqqan kitaby iligedi. «Qarasaq – osy óleng sol kitapta jýr! Dәl sol kýiinde deuge jaqyn» - deydi Sauken. Onyng «osy ólen» dep otyrghany Asan Qayghynyng «Taza minsiz asyl tas» dep bastalatyn ataqty tolghauy. Onyng Asan Qayghynyng tól tumasy ekenin qazaq әdebiyetinin, onyng ishinde auyz әdebiyetining tarihyn kóne zamanghy únghyl-shúnghylynan beri qaray zerttegen bilikti ghalym H.Sýiinshәliyev, N.Tóreqúlovtar el arasynda erteden kele jatqan, tipti, Ahmet Baytúrsynov pen Yu.Jadovskaya ana qúrsaghyna týspey túrghan kezdegi qúlaqqa sinimdi dәlel-dәiektermen keltirgeni belgili. Biraq Ahang kitabyndaghy osy ólenning bir-eki sózi ghana ózgerilgen núsqasynyng shekesindegi «Jadovskayadan» degen sózdi kórip qalghan Sauytbek  «jerden jeti qoyan tapqanday» quanyp ketken siyaqty.Ol «tauyp alghan» búl ólenning Asan Qayghynikinen aiyrmashylyghy mynau ghana: eger Asan: «Taza minsiz asyl tas, Su týbinde jatady» dese, Ahmette ol «Minsiz taza meruert, Su týbinde jatady» eken. Asan Qayghy odan әri «Su týbinde jatqan tas, Jel tolqytsa shyghady» dese, Ahmet «Su týbinde jatqan zat» dep «tasty» «zat» qyp ózgertipti. Osylay dey kelip Sauytbek Ábdirahmanov bizding «Asan Qayghygha tiyesili ekendigine tittey de kýmәn keltirmey kelgen jyrymyz qazaqshagha audarylghan orys óleni bolyp shyqty ma?.. Solay. IYә, búl óleng Aqannyng orys aqyny Yuliya Jadovskayadan jasaghan audarmasy, kónseng de sol, kónbeseng de sol degendey bir-aq qayyrady. Onyng osy bir  ashqan «janalyghyn» dәleldeu ýshin Jadovskayadan keltirgen ólenin sóz qadirin, óleng qadirin týsinetin adam ony óleng deuge de auzy barmaydy.Búl әsheyin sózuar bireuding Asan Qayghynyng osynau әigili ólenine «podstrochnyy perevody» deuge ghana kelui mýmkin birnәrse.Senbeseniz,qaranyz:

                                    Luchshiy perl taitsya,

                                    V glubiyne morskoy.

                                    Zreet mysli svyataya

                                    V glubiyne dushiy.

                                    Nado silino bure,

                                    More vzvolnovati,

                                   Chtoby ono, v boreniiy

                                   Vybrosilo perl!

                                   Nado silino chuvstvu,

                                   Dushu potryastiy

                                   Chtoby ono v vostorge,

                                   Vyrazila mysli.

Ne úiqas joq, ne birin biri ilip әketip tasyp-tógilip jatqan dybys ýndestigi joq, ne aq óleng deuge kelmeytin osy sóz tizbekti óleng dey alasyz ba? Búl tipti Asan Qayghynyng atyshuly tolghauynyng qasynda qatar ataugha da túrmaytyn birnәrse ghoy.Iya búl, Asan Qayghynyng jyryna jasalghan osy kýngi tilmen aitqanda «jolma-jol audarma» deuge ghana keledi. Búl óleng «jyr degenderden habary bar adamgha ap-anyq kórinip túrghan jolma-jol audarma ghana. Ony Asan Qayghydan  Yu.Jadovskaya audardy ma,basqa bireu audardy ma bú jaghy bizge beymәlim. Áyteuir, búl býkil orys, býkil Europa poeziyasynda joq óleng ýlgisi ekeni ap-anyq kórinip túr.Ólen,jyr degenderden az da bolsa habary bar kim-kimge de kórinip túrghan osyny әjeptәuir ataghy bar Sauytbek shynymen bayqamaghany ma,әlde ... .Tipti, Asan Qayghy әr shumaqty «Jel tolqytsa shyghady», «Sher tolqytsa shyghady» dep eki-aq joldyq sózben tópep tújyrymdaghan joldar Jadovskayada,

                                   «Nado silino bure more vzvolnovati,

                                    Chtoby ono v boreniy vybrosilo perl!

                      Nemese «Nado silino chuvstvu

                                    Dushu potryastiy.

                                    Chtoby ona  v vostorge

                                     Vyrazila mysli» degen úzynnan-shúbaq týsinikteme qara sózge ainalyp ketken emes pe?!

Útyry kelgende aita keteyik,  bir jaghynan mýgedektikten, bir jaghynan әke qatigezdiginen sýigenine qosyla almaghannan qúsaly  i. Jadovskayanyng  arghy teginde Altyn Orda noghaylarynyn, qypshaqtarynyng yaghni, týrkining qany bar. Aytpaqshy, Sauytbek myrza maqalasynda ony orystardyng tatar degen atauymen so kýiinde «Ahmet degen tatar myrzasy» dep jazypty. Orystar  Shynghys túqymyn da, odan keyingi noghay, qypshaqty da  tatarlar dep ataghanyn Sauytbek myrza shynymen bilmey me eken?Jastayynan kitaptan kitap qoymay oqyghan Yuliya XV-XVIII ghasyrdaghy Shyghys әdebiyetinen,әsirese óz ata-tegine jaqyn aqyn-jyraular shygharmalarynan mol habardar bolmauy mýmkin emes. Endeshe,  myna óleni Asan Qayghynyng biz aityp otyrghan tolghauynyng sózbe-sóz audarmasy ghoy? Búl bir.

Ekinshiden, ózin әdebiyetten, onyng ishinde poeziyadan habarym bar dep esepteytin adam әr últtyng ólen-jyrlarynda ózine tәn pishimi, ózine tәn stiyli, óz sóz saptauy, óz ýlgisi bolatynyn bilui kerek. Al biz manadan bergi әngimelep otyrghan óleng ýlgisi  Yu.Jadovskaya týgil sol zamandaghy orys poeziyasynda atymen joq ýlgi.Búl tap-taza Qaztughan, Dospambet, Shalkiyiz, Asan Qayghy syndy aqpa-tókpe aqyn-jyraular dәstýrining ýlgisi. Tyndanyzshy:

                                  Arghymaqtyng ayaghy

                                  Ayday tagha qaghylsa

                                  Kilegey múzda tayar ma?

Nemese,  Baghanaly terek jyghylsa,

               Baqyrash jamap bolar ma:

               Terek týbine túlpar jyghylsa,

               Shappaghan nәmart onar ma?

 Asan-Qayghynyng myna ólenining ózi-aq osy biz aityp otyrghan ólenining zandy jalghasy, bir adamnyn, bir jýrekting sózi demeske amalyndy qaldyrmaydy ghoy:

         Búl zamanda ne gharip-

         Aq qalada boz gharip,

         Jaqsylargha aitpaghan

         Asyl shyryn sóz gharip.

 

         Kólde jýzgen qonyr qaz

         Qyr qadirin bilsin be?

         Qyrda jýrgen duadaq

         Su qadirin bilsin be?

Asan-babamyzdyng búl qos shumaghynda da S. Abdrahmanov Jadovskayagha telimek bolghan ólendegidey «sóz» ben «su» obiekt retinde alynady. Búl da tek Asan Qayghy emes, býkil noghayly dәuirindegi aqyn-jyraulardyng danalyq oigha, ómirden kórgen-týigenderine tújyrym sipattas jyr ýlgisi. Taghy da aitamyz, búl ýlgi, búl dәstýr eshbir orys, eshbir batys poeziyasynda joq.

Múnday saryn, múnday túnghiyq  filosofiyalyq terendik A.Pushkin men Lermontovta da joq. Óitkeni, olardyng joly, olardyng sóz kesteleui mýlde basqasha! Allataghala әr halyqtyng tilin qanday aluan týrli qyp jaratsa, olardyng mәdeniyetin de, ónerin de, nazymsózin de (poeziyasyn) aluan týrli etip jaratqan. Orystyng Jadovskaya týgil nebir mýiizi shanyraqtay aqyndarynda kezdespeytin búl óleng ýlgisi, tek shyghystyq óleng ýlgisi. Shynghys han zamanynan bermen qaray Altyn Orda zamanynda odan әri damyp,  terendikke, oilylyqqa toly, әri buyrqanyp-búrqanghan búl ólen-jyr, tolghau ýlgisi noghayly shayyrlarynda ekining birinde kezdesedi. Sauytbek myrza sol zamandaghy orystardyng  mongholdy da, qypshaqty da, noghaydy da, tatar deytinin qaytalap, tatar dep otyrghany da sol noghaylar. Boyynda týrkinin, noghaylynyng qany bar Jadovskaya dýniyanyng kitabyn oqyghany ras bolsa, ony oqymauy mýmkin emes. Demek, jany múng men sherge toly qyz osynau túnghiyq tereng oily ólendi orysshagha qal-qadarynsha audarghan deuge tolyq negiz bar. Al Ahmet Jadovskaya orysshagha audarghan búl ólendi, qaytadan qazaqshagha tәrjimalap, shekesine «Jadovskayadan» dep jazyp qoyy әbden mýmkin.Shynghyshan zamany demekshi, Ketbúgha Joshynyng ajalyn Shynghys hangha esittirgen myna óleng joldaryn auyz әdebiyetinen azdy-kópti habary bar kózi qaraqty әr qazaq jaqsy biledi:

                               Teniz bastan bylghandy

                               Kim túndyrar, a, hanym?

                              Terek týbinen jyghyldy

Kim túrghyzar, a, hanym?, - degende han:

                               Teniz bastan bylghansa,

                               Túndyrar úlym Joshy-dýr.

                               Terek týbinen jyghylsa,

                               Túrghyzar úlym Joshy-dýr.

                                Kózing jasyn jýgirtedi,

                                Kóniling túldy bolmay ma?

                                Jyryng kónil ýrkitedi,

                                Joshy óldi bolmay ma?, - deydi.

                Sonda  Ketbúgha: Sóilemekke erkim joq,

                                Sen sóiledin, ei, hanym!

                                Óz jarlyghyng ózine,

                                Ne oiladyn, ei, hanym?,-deydi.

 

Osy óleng ýlgisin poeziyadan,jalpy әdebiyetten habary bar adam Yu.Jadovskayaniki der me edi,aqyn-jyraular dәstýriniki der me edi?Iya,19-ghasyr orys әdebiyetining eng bir kemeldengen kezeni boldy. әsirese audarma janry búl shaqta әdebiyet alqabynyng balghyn balausasynday órken jaya bastady. Tek Jadovskaya emes nebir ghajayyp talanttar dýniyege keldi. Solardyng ishinde әiel jynystylardyng Elizaveta Kuliman degen qyrshyn jas erekshe kózge týsken edi. Jeti jasynan óleng jaza bastaghan,14 til bilgen Elizaveta qyz Anakreonttan bastap talay-talay shygharmalardy әlemning birneshe tiline audarghan. Endeshe týrkilermen qany aralas, әrtýrli halyqtar әdebiyetinen mol habardar Jadovskaya sonau Altyn Orda, Qazaq, Noghay, Qyrym handyghy dәuirlerindegi aqyn-jyraulardan nemese jalpy Shyghys әdebiyetinen audarma jasamady, solargha eliktemedi deuding ózi jón biletin adamgha óte úyat.Qaytalap aitar bolsaq,Asan Qayghynyng búl tolghau ýlgisi Jadovskaya týgil býkil arghy-bergi orys poeziyasyna tәn nәrse emes. S.Abdrahmanov myrza Asanqayghynyng búl ataqty tolghauyn ne maqsatpen birese Jadovskayagha, birese Baytúrsynovqa telip,ózi «ózekti» dep ataghan maqala jazghanyn ózi bilsin. Biraq  y.Jadovskayany ataqty synshy Pisarev jәy ghana «Chutkiy y zadushevnyy liriyk» nemese «u nee myagkaya, nejnaya dusha» degen de qoyghan. Endeshe, ózimizding aqyn-jyraular dәstýrimen jazylghan «oy týbinde jatqan asyl sózdi» Sauytbek myrza Yu.Jadovskayagha teluden ne tappaq?

Yu.Jadovskayanyng janyna, armanyna, aqyndyghyna  ol jazghan myna óleng joldary tәn: «Ty skoro menya pozabudeshi, Ya vse eshe ego, bezumnaya lublu». Synshylar ony «mahabbat lirikasynyn» aqyny degen. Dobrolubov maqtasa onyng romanyn maqtaghan.

Endi mynaghan qaranyz:

                                      Arqanyng qyzyl iyzeni,

                                      Basy kýrdek, týbi aral,

                                      Qydyryp shalar aruana.

                                      Kәrisi kimning joq bolsa,

                                      Jasy bolar duana!

                                      Bir synaghan jamandy

                                      Ekinshiley synama.

 

Nemese:                         Jelden de jebir aqbóken,

                                      Ozsa da orghyp kóldenen,

                                      Qúralayyna qaraylap,

                                      Oqqa úshpay ma sol ýshin?

                                      Asyl tughan arular

                                      Janyn pida etpey me

                                      Shyn sýiisken teni ýshin?

Búghan ne aitasyz? Túnghiyq su týbinde jatqan asyl tas, oy týbinde jatqan asyl sóz turaly sher tókpek týgil sýigenine qosyla almay, jar qyzyghyn kórmey « Ya vse eshe ego, bezumnaya, lublu» dep eniregen Jadovskayagha osy bir «Asyl tughan arular» turaly ólendi de qansha kýshteseniz de tely almaysyz ghoy. Óitkeni, búnday óleng janry, búnday óleng ýlgisi, sóz saptau tәsili Jadovskayanyn  jaratylysyna jat dýnie ekenin audarmashy Sauytbek týsinse týsiner, týsinbese týsinbes, biraq óleng týsiner, óleng turaly týsinik, týisigi bar kim-kim de angharady ghoy!  Osy eki óleng joldary da, onyng aldynda keltirilgen                           

                                         «Arghymaqtyng ayaghy,

                                         Ayday tagha qaghylsa» da,

                                         «Baghanaly terek jyghylsa,

                                            Baqyrash jamap bolar ma» da býginde ne pighylmen ekenin kim bilgen, әiteuir S.Ábdirahmanov birese Jadovskayaniki, birese Ahmet Baytúrsynovtiki dep otyrghan ólen-tolghaumen emes,Asanqayghymen ghana әri ýndes, әri ýlgiles ekeni jýieli sózdi jón kórer azamat adamgha ap-anyq kórinip túrghan joq pa?! Sol dәstýrding jalghasy, sabaqtasy sipatty, olardan keyin HIH-HHghgh. aralyghynda dýniyege kelgen taghy bir ólenge nazar salynyzshy:

                                            Ketken bir dәulet kelmeydi,

                                            Jer tayantyp emintpey.

                                            Búty-qolyng úzaymas,

                                            Úly-qyzyng erjetpey.

                                            Shóldep ishken qara su

                                            Peyishten tatqan sherbettey,

                                            Sharshap mingen aryq at

                                            Zaryghyp kórgen perzenttey.

                                            Jaman bolsa alghanyn,

                                            Ólseng kórde jatqyzbas,

                                            Sýiegindi tebirentpey!

 

                              Nemese: 25-te jigittin

                                           Aqyly kәmil, tolghany-ay,

                                           18-ge qyz kelip,

                                           Pisken bir miua bolghany-ay.

                                         *          *        *

                                           Er bala – ýiding tayauy,

                                           Qyz bala – ýiding boyauy.

Búl Ábubәkir Kerderi! Onyng ústazdary Qaztughan, Shalkiyiz, Dospambet, Sypyra, olardan keyingi Mahambet pen Múrat jyrau! Osy ólendi Jadovskaya týgil, orystyng kez-kelgen eng úly, eng iri, eng oishyl aqynynyng birine telip kóreyikshi. Naghyz nadan retinde el-júrtqa kýlki bolmaymyz ba? Óitkeni, búl – tek shyghys poeziyasyna, onyng ishinde eng bergisi Altyn Orda, Noghay, Qazaq handyqtary zamanyndaghy aqpa-tókpe aqyn-jyraular stiyli ekenin bәri biledi ghoy. Búny Saukeng Asan Qayghygha qimasa, ol tipti qazaqtyng auyz әdebiyeti deuge de әbden dәl kelip túr ghoy. Búl óleng ýlgisi Yu.Jadovskayanyng últyna jat  ekeni dau taughyzbaydy ghoy. Endeshe, óz pikirin basqalargha da sinirmek bolyp, aitylyp otyrghan ólenge týk qatysy joq bolsa da S.Qirabaevtan, oryssha әdeby taldaular jasaytyn N.Bayghaninadan mysaldar keltirip, ózin de, ózgeni de әure-sarsangha saludaghy maqsat-pighyl ne, ol jaghy bizge týsiniksiz...

IYә, Sauytbek myrzanyng maqalasynyng «Maghauin Baytúrsynovtyng jyryn Asan Qayghygha nege teliydi?» dep ataghan taqyrybyna qarap әueli Saukeng búl jyrdy A.Baytúrsynovtiki degisi kelip otyr eken dep qalasyz. Biraq ony odan әri oqyghan adam avtordyng ne aitpaq bolyp, búl jyr kimdiki ekenin dәleldemek bolyp otyrghanyn týsine almay sarsangha týsedi. Qúday keshirsin, búl maqaladan bizding úqqanymyz S.Abdirahmanovtyng negizgi maqsaty osynau túnghiyq tereng oigha toly tolghaudy qaytkende de Asan Qayghydan Ahmetke әperu. Onyng búl maqsatynyng ar jaghynda qanday qatparly syr jatqanyn ózi bilsin, biraq ol osy jolda oqyrmandy nebir soqtyqpaly soqpaqqa jetelep, әbden silesin qatyrady. Áueli, ol: «Áytse de biz búl maqalada Asan Qayghy jayynda eshtene aitpaq emespiz» dep bir «qorghanys shebin» qúryp alady. Sodan kóp úzamay Ahang ólenining basynda «ng.Jadovskayadan» degen jazu túr eken dey kelip: Solay. IYә, búl óleng Aqannyng orys aqyny Yuliya Jadovskayadan jasaghan audarmasy. Kýmәnininiz bolmauy ýshin týpnúsqany da keltireyik» - dep onyng oryssha joldaryn keltiredi. Odan keyin N.Dobrolubovtyng Jadovskayanyng ólenderi turaly maqalasynan ýzindi keltirip: «Bizdinshe, A.Baytúrsynov Jadovskaya jyryna osy maqala arqyly nazar salghan. Tipti, ólendi ýsh shumaq jyr tolyq keltirilgen sol maqaladan alyp audaruy da mýmkin» - deydi. Jalpy ne bir jýieli jeli joq, ne naqty dәiegi joq búl maqala  audarmanyng sapasy turaly ma, әlde әdebiyet tarihyna qatysty ma, әlde yqylym zamannan M.Maghauinge deyin de halyq auzynda kele jatqan osynau tereng filosofiyalyq oily jyrdy qaytkende Asan Qayghydan alyp, Jadovskaya men Baytúrsynovqa «soavtorlyq» әperuge arnalghan ba, ol jaghyn týsinu onay sharua emes. Bar bilgenimiz, avtor osy ólendi әiteuir Asan Qayghygha juytpau ýshin N.Bayghanina, S.Qirabaev atty әdebiyetshilerding búl óleng kimdiki degen súraqqa týk qatysy joq, әiteuir audarma turaly aitqandarynan ýzindiler keltire beredi eken. Sóitedi de, arasynda «Áytse de, biz búl maqalada Asan Qayghy jayynda eshtene aitpaq emespiz» dep qoyady. Búl ne búltalaq, búl ne búlandatu? Au, onyng búl maqalasynyng ózi «Maghauin Baytúrsynovtyng jyryn Asan Qayghygha nege telidi?» dep Asan Qayghydan bastalyp túrghan joq pa?

Endeshe, turasyn aitsaq, osynau úzyn-sonar maqalada Sauytbek myrza búl ólendi birese ananiki, birese mynaniki, dep qansha jerden qyryq qúbyltqandaghy maqsaty óz sózimen aitqanda mynau eken: «Sóz týiinine keleyik. Múnan bylay «Taza minsiz asyl tas» dep bastalatyn jauhar jyrdyng iyesi Ahmet Baytúrsynov dep týpkilikti tanuymyz maqúl der edik. Áriyne, osynday bir maqala jazyldy eken dep qazaqtyng sanasyna Asan Qayghy sózi bolyp, halyqtyng sózi bolyp sinip ketken ólendi qaytadan alyp beru onay emes ekenin bilemiz. Áytse de, әdilettilik osyny talap etedi dep ayaqtaydy ol, manadan bergi býkil búltalaqty. Sonday qalay? Eger búl ólendi orys aqyny jazghan bolsa, ony Ahmet qazaqshalaghan bolsa, oghan Ahmetti avtor qyp shygharsaq, әiteuir ólendi Asan Qayghyniki emes eken desek, yaghni, S.Abdrahmanovtyng búltalaqtanuyn dúrys desek qana әdilettilik ornay ma? Yaghny eng basty maqsat – búl ólenning avtorlyghyn A.Baytúrsynovqa әperu, ólendi búratola soghan telu. Múnyng arjaghynda ne pighyldar jatqanyn әrkim ózinshe túspalday berer. Biraq jýzmyndaghan tirajy bar gazetti basqaryp otyrmyn, búghan deyin de Kommunistik partiyanyng bedeldi qyzmetin atqarghanmyn, anau-mynau adam betime kelip, qarsy pikir aituy, ony baspasózge bastyruy onay emes-au dep endi aqyn-jyraularymyzgha, auyz әdebiyetine auyz salyp, osynsha búldyr da búltalaqqa toly maqala jazyp, qalyng oqyrmannyng sanasyn sarsangha salugha bola ma? Bolmaydy ghoy!

IYә, Saukenning búl maqalasynyng arjaghynda nendey pighyldar jatqanyn júrtshylyq ta әrtýrli túspaldar, biraq bizding aitpaghymyz mynau: Songhy jyldary qazaq arasynda, әsirese, óner men әdebiyet salasyndaghy halyqtiki dep atalyp jýrgen nebir ghajayyp tuyndylardy әrkim óz taypalasyna, óz jýzdesine teludi shyghardy. Yaghni, kýndelikti qu tirshiliktegi jýzshildik endi ónerdegi, әdebiyettegi jýzshildikke ainaldy. Halyqtyq ruhany qazynany әrkim ózining jaqyn juyqtaryniki qyp shygharu ýshin jantalasatyn boldy. Keybireuler sol túlghalarymyzdy  kýresten Olimpiada chespiony, sheber boksshy, biyiktikke sekirushi bolghan deuding orayyn keltire almay jýrme dep te kýletin boldyq. Abay men Jambyldy kýy oryndaushy, kýy shygharushy bolghan degen boljamdar da aitylyp qalyp jýr. Osy kýngi til mәselesin sonau HÝIII ghasyrda-aq qozghap, osy kýngi gazet tilimen, osy kýngi óleng stiylimen  «Baba tili» degen dastan jazghan Qojabergeniniz anau. Búlargha osy kýngi sheteldik jazushylardyng birneshe kitabyn oqyp alyp, auzyn ashsa solardy algha tarta sóilep, bilimdi bolyp kóringisi keletinderdi qosynyz.  Bile bilgen adamgha oqu bir bólek te, ony kónilge toqu, sodan oy týy bir bólek nәrse. Birnәrseni internetten nemese jana bir basylymnan kóre sala jerden jeti qoyan tapqanday jar salu bilimdilik emes. Búl kәdimgi «Bay bolyp kórmegen bayysa, jaylamaghan say qaldyrmaydynyn» keri. Áytpese, Ahannyng ólenining basynda «Jadovskayadan» degen jazudy kórip qaldy dep, ghúlama ghalymdar Á.Marghúlan, M.Áuezov, olardan búryn Sh,Uәlihanov XV-XVI ghasyrlardaghy noghayly jyrynyng oishyly, halqyna jayly qonys, baqytty ómir izdegen utopiyalyq oidyng jyrshysy, aqyny dep baghalaghan Asan Qayghynyng halyq qazynasyna ainalghan osy jyr shumaghyn birese Jadovskayanyng tóltumasyna, birese Ahmetting audarmasyna telip, toqeterine kelgende «búny endigi jerde A.Baytúrsynovtyng óleni deyik, әdileti sol» deu ne ghalymdyqqa, ne audarmashylyqqa, ne basqasyna jatpaydy. Mysaly, tekstolog ghalymdar әr zamannyn, әr qoghamnyng ókilderining sóileu stiylin, jazu ereksheligin, sóz saptauyn, sóz qoldanyp otyrghan әr sәttegi minezin de dәl anyqtap beredi. Sol siyaqty, orystyng pushkintanushy, lermontovtanushy, bunintanushylary myna jer mynaniki, mynau ananiki dep taygha tanba basqanday tanytady. Sony bilmey, kózjúmbaylyqqa salynyp, bir ólendi ekinshi bireuge teluge tyrysyp, ne ghylymiy,ne formalyq, ne stilidik – ýlgilik  dәleli, taban tirer naqty tiyanaghy joq úzynnan shúbaq maqala jazyp, osyny búdan bylay «pәlenshekendiki» desek әdildik bolady deuding ózi dórekilik. Eng bolmasa ne Jadovskayadan, ne A.Baytúrsynovtan sóz saptauy, stiyli, harakteri, saryny, oy tolghauy, ýlgisi osyghan úqsas  bir-eki  ólendi mysalgha keltirse, «apyr-ay, ә!» dep oilanyp qalar edik qoy. Átten, «óte ózekti» dep qosymsha at berilgen búl maqalada búnyng biri de joq  eshqanday «ózek» te joq. Búl maqala joramal ma, tújyrym ba, әlde úsynys pa? Ony da bile almadyq. Qadirmendi oqyrman keshirsin, qúrmetti Sauytbek myrza qapa bolmasyn, biraq maqalanyn  «endigi jerde búl ólendi Ahmet Baytúrsynovtiki» deyik degen sheshimin oqyghanda ghúlama shayyr Ábubәkir Kerderinin:                               

«Bilimsiz biyding aqyly

Túzsyz tagham sekildi,

Fәtua joq sózinde,

Qúnsyz nadan sekildi,

Sudyraghan sabaghy,

Dәnsiz saban sekildi» degeni eske týsse, biz kinәli emes shygharmyz.

Abai.kz

0 pikir