Senbi, 20 Sәuir 2024
Janalyqtar 2819 0 pikir 25 Qarasha, 2013 saghat 03:12

Áset Bektúr. Alla әmirindegi әlemge sayahat

Brendeys atyndaghy Uniyversiytetting ghalymy Mark Miller neyrondardyng baylanysyn úzaq jyldar boyy zerttep, my jasushasynyng strukturasyn anyqtaghan. Al, ghalamnyng keskinin astrofizikter toby miliardtaghan galaktikalardy baqylap jýrip týsirip alady. Múnday makro jәne mikro әlemderding ainymas úqsastyqtaryn qalaysha kezdeysoqtyq dep aitugha bolady. Alyp әlemning azghantay ghana aqylmen kóz jetkizuge bolatyn mәnin úqpauda nendey qúpiya, ne syr bar?
Bir qaraghanda my jasushasy men ghalamnyng bir-birine esh baylanysy joq әlemder. Arasyndaghy kólem alshaqtyghy da aqylgha simaydy. Biraq, suretke qarasaq ekeuining esh aiyrmashylyghy joq. Óitkeni, myna ghalam men jasushanyng jaratushy iyesi Bireu. Ol Alla. Ekeuine de Allanyng tanbasy, móri basylghan. Ýlkendigi aqylgha simas ghalam men kózge kórinbes jasushany jaratqan Sheberding Bir ekenin aqylymyzgha salady. Búl úqsastyq Jaratushynyng tendesi joq bir Kýsh ekenin, Óz sheberligin pash etken hikmeti ekenin sezingen sayyn, Oghan qúlshylyq jasap, jaqsy amaldar jasauymyzgha shabytandyra týseri haq.
Eger biz adam – uaqyt jaghynan da, kólem-kenistik jaghynan da tútas, sheksiz alyp әlem shenberinde Úly Bir Kýshke baghynyshty bolsaq, onda dert pen qúrdymnyng kishkentay júrnaghy, biraq eng alapat iyesi – qarabastyng qamy, ózimshildik, menmendik solardyng qorjynynan shyqqan astamshylyq ataulygha nege sonsha essiz yntamen úmtylamyz?

Biz ómir sýrip jatqan jasusha - ghalam dep atalady


Brendeys atyndaghy Uniyversiytetting ghalymy Mark Miller neyrondardyng baylanysyn úzaq jyldar boyy zerttep, my jasushasynyng strukturasyn anyqtaghan. Al, ghalamnyng keskinin astrofizikter toby miliardtaghan galaktikalardy baqylap jýrip týsirip alady. Múnday makro jәne mikro әlemderding ainymas úqsastyqtaryn qalaysha kezdeysoqtyq dep aitugha bolady. Alyp әlemning azghantay ghana aqylmen kóz jetkizuge bolatyn mәnin úqpauda nendey qúpiya, ne syr bar?
Bir qaraghanda my jasushasy men ghalamnyng bir-birine esh baylanysy joq әlemder. Arasyndaghy kólem alshaqtyghy da aqylgha simaydy. Biraq, suretke qarasaq ekeuining esh aiyrmashylyghy joq. Óitkeni, myna ghalam men jasushanyng jaratushy iyesi Bireu. Ol Alla. Ekeuine de Allanyng tanbasy, móri basylghan. Ýlkendigi aqylgha simas ghalam men kózge kórinbes jasushany jaratqan Sheberding Bir ekenin aqylymyzgha salady. Búl úqsastyq Jaratushynyng tendesi joq bir Kýsh ekenin, Óz sheberligin pash etken hikmeti ekenin sezingen sayyn, Oghan qúlshylyq jasap, jaqsy amaldar jasauymyzgha shabytandyra týseri haq.
Eger biz adam – uaqyt jaghynan da, kólem-kenistik jaghynan da tútas, sheksiz alyp әlem shenberinde Úly Bir Kýshke baghynyshty bolsaq, onda dert pen qúrdymnyng kishkentay júrnaghy, biraq eng alapat iyesi – qarabastyng qamy, ózimshildik, menmendik solardyng qorjynynan shyqqan astamshylyq ataulygha nege sonsha essiz yntamen úmtylamyz?

Biz ómir sýrip jatqan jasusha - ghalam dep atalady

Sәule jyldamdyghy saghatyna 1 milliard km. jýre alady eken, demek 1 jylda 9 760 800 000 000 km. (toghyz trillion jeti jýz alpys milliard segiz jýz million) jerdi jýrip ótedi degen sóz. 1976 jyly Amerika men Germaniya ghalymdary birlese otyryp «Gelios-B» qúrylghysyn gharyshqa úshyrghan edi.

1) Qúrylghynyng jyldamdyghy saghatyna 240 myng km. jetip rekordtyq nәtiyje ornatqan bolatyn.
2) Al kólik ortasha eseppen alghanda saghatyna 100km. jýrip ótedi.
3) Adam jayau jýrispen 5-6km. jýre alady.
Biz ómir sýrip jatqan myna ghalam Allanyng sheksiz qúdireti ekendigin sezinu ýshin ghalamsharymyzdaghy júldyzdardyng bizben ara qashyqtyghyn osy ýsh ólshem arqyly salystyryp kórsek.

•Birinshi sayahatymyzdy bizge jaqyn túrghan aidan bastasaq.

«Gelios-B» qúrylghysymen aigha nebәri bir saghatta úshyp barady ekenbiz. Kólikpen 160 kýn sayahattaymyz. Búl jarty jyl degen sóz. Al jayau 5-jylda jetedi ekenbiz.
•Kelesi ayaldamamyz mars. Jermen marstyng bir-birine jaqyndauy 17 jylda bir ret keledi, búl qashyqtyq 56 mln. km.

Marsqa «Gelios-B» qúrylghysymen bar bolghany 9 kýnde úshyp baramyz. Kólikpen ýzdiksiz jýrip otyrsaq 63 jylda baramyz. Al jayau 799 jylda jetemiz. Biz marsqa jetkenshe búl uaqytta jerbetinde ondaghan úrpaq auysady eken.

•Endigi sayahattaymyz jaryq júldyz kýnge.

«Gelios-B» qúrylghysymen úshyp baru ýshin 26 kýn kerek eken. (bir aigha jaqyn uaqytty alady). Kólikpen 173 jylymyz ketedi. Jayau adymdap-adymdap tez jýrip otyrsaq 2168 jylda baramyz. Biraq, ol uaqytta jer betinde ne bolyp jatatynyn Bir Alladan basqa eshkim bilmeydi.

•Tórtinshi kýn jýiesindegi eng songhy planetamyz Pluton.

Araqashyqtyghy 5.6 mlrd. kilometrdi alyp jatyr. Oghan gharysh qúrylghysymen jetu ýshin 3 jyl kerek. Kólikpen 6392 jyl jýremiz. Al adam 90000 jyl jýrip jetedi.

•Galaktikamyzdaghy bizge eng jaqyn túrghan júldyz Proksima Sentavr.

Ol foto surette qyzyl týsti bolyp, sol jaqta jarqyrap túr. Onyng ara qashyqtyghy sәule jaryghymen eseptegende 4-jyl. Jerden 39043200000000 km. (otyz toghyz trillion qyryq ýsh milliard eki jýz million) aqylgha simas alshaqtyqta jatyr. «Gelios-B» ýzdiksiz úshqanda 18750 jylda jetedi. Kólikpen baru ýshin 4,5 million jyl kerek bolady eken. Adam búl úzaq sapargha 557 mln. jyldy sarp etui kerek.

•Bizding galaktikamyzben kórshi túrghan galaktika Andromedanyng úzaqtyghy sәule jyldamdyghymen eseptegende 2,5 million jyl. Nemese myna sandardyng 97608000000000000000 km. (toqsan jeti kvintilion alty jýz segiz kvadrilion) qanday kenistikti alyp jatqanyn qalay elestetuge bolady?

Qúrylghy búl galaktikagha jetu ýshin 46 milliard jyl úshuy kerek. Al kólik. Adam. IYә. Týsinikti. Ary qaray esepteu әste mýmkin emes. Ári maghynasyz. Joq. Maghynasyz emes. Bizding aitqymyz kelgen nәrse bireu. Myna ghalam sheksiz tәrizdi, biraq, bәri shekteuli: gharyshtar әlemi, kýn núry, ay sәulesi, jer jýzi, samsaghan júldyzdar... qogham, adam... Túrlausyz, bayansyz tirshilikting túraqty jauaby bireu. Meyrimi sheksiz Alla taghala qúran kәrimde bylay deydi. «Ol Alla, jaratushy, joqtan bar etushi jәne beyneleushi». (Hashr sýresi, 24 ayat). Shyndyghyna kelsek búl aqiqatty moyyndamaghan adam ghalamnan janyna saya tappaydy.

My jasushasynyng qúdireti

Adam aghzasynda óz aldyna memleket tәrizdi óte kýrdeli jýiemen qyzmet atqaratyn 60 trilliongha juyq jasushalar men aspan әlemindegi sansyz galaktikalardyng barlyghyna biyligin jýrgizip, basqaratyn bir sheksiz hikmet iyesi bar: Ol barlyghyn jaratushy – Alla.
Adam balasyn ghasyrlar boyy tanqaldyryp kele jatqan eng dana, óte kýrdeli jýiening biri – Mi. My jasushasyda ghalam tәrizdi kýrdeli әlem. Los-Alamos qalasynyng últtyq laboratoriyasynyng injenerleri baghasy 120 million dollar túratyn, әlemdegi eng jyldam kompiuter jasap shyqty. Búl kompiuter sekundyna 1015 milliard esepti shygharyp, sekundyna 1.1 petaflop júmys jasay alady. Múnday jyldamdyq qarapayym kompiuterlerden million ese kóp. Búl keremet kompiuterdi jasaudaghy basty maqsat - midyng kóru jýiesinen alatyn aqparattary siyaqty, PetaVision baghdarlamasyn jasau. Mysaly, biz aspanda úshyp bara jatqan qústy kórsek miymyz onyng qús ekeni jayly aqparat beredi. Osynday aqparattyq esepti shygharu ýshin qarqyndylyghy petaflop superkompiuter qajet. Petaflop dengeyindegi superkompiuterler týgeldey bir bólmeni qamtidy eken. Adamnyng bir ghana my jýiesining ózi 1012 sinapsten, yaghny jýike baylanystarynan túrady. Sinapster - asqan jyldamdyqpen midy aqparatpen qamtamasyz etip otyrady. Tanymal nevrolog Piyter Layn: «Sinaps – jeke bir әlem. Bizdi midyng baylanys jýiesi tanqaladyrady. Jýz milliard neyron basqa neyrondarmen baylanys jasaghan kezde trilliondaghan baylanys jýiesi ornaydy. Midaghy búl prosesti kóz aldymyzgha elestete almaymyz»,- deydi ol. Aqparatty jyldam taratudy talap ete bastaghan qoghamda, aqparatty sapaly taratu ýshin petaflopy bar ýlken bólme kerek eken. Al eger, bizding miymyz osynday ýlken bólme siyaqty bolsa qayter edik?!

Jaqynda jaryq kórgen zertteulerden my jasushalary turaly mynanday qyzyqty aqparattardy kezdestiruge bolady:
•Jýike jasushalary (neyrondar) shamamen 100 milliard.
•Midaghy baylanys jýiesi 500 trillion (5 x 1014).
•Ár sekund sayyn jana baylanystardyng sany 1 milliongha jetedi.
•My sekundyna 100 trillion (1014) jyldamdyqpen júmys jasaydy.
Neyrobiologtar әli kýnge deyin midyng qalay júmys isteytindigin naqty týsindire almay keledi. Olardyng bar biletini, my – esepteu jýiesi siyaqty júmys istep, aldaghy bolatyn dýniyeni josparlap otyrady. Mysaly, telefonmen sóilesip túrghan kezde kelesi adamnyng bizge qanday habar aitqaly túrghanyn ishtey sezemiz. Qazirgi zamannyng ozyq ghylymy múnday qasiyetting qalay payda bolyp, qalay júmys jasaytynyn naqty aityp bere almay keledi.
Al, múnyng barlyghy bizdi Jaratqan hikmet iyesi ýshin anyq dýniye!
Abai.kz

0 pikir