Últsyzdandyru sayasaty – qazaq  jerinde adam shoshyrlyq dәrejede iske asyp jatyr. Atap aitsaq, tәnning últsyzdanuynan tartyp jer men baylyqtyn, biylik pen   bilimnin, din men tildin, tipten aqsha men Astana qalasynyng beynesining últsyzdanuyna deyin tizip aitugha bolady.

Al oghan qarsy túrar dәrmen qazaqta joq bolyp shyqty.  Birinshiden, auyl qazaqtary júmyssyzdyqtyng kesirinen qala jaghalap ketti. Tapqan tayanghanyn pәter jaldau men tamaqtan asyra almay jýrgen qazaqtyng kóshege shyghugha uaqyty da shamasy da joq. Onyng ýstine qaryzgha belshelerinen buylyp, bankterge qúldyqqa jegilgenin aita ketken jón. Ekinshiden, 300 jyldyq otarlyqtyng batpandap kirgin dertinen  aryludyng amaladary bizde joqqa tәn. Ýshinshiden, biylikting últsyzdandyru sayasaty halyqtyng qozghalugha shamasyn keltirmeude. Tórtinshiden, qazaq biyligine syrttan qysym sayasy satqyndyq esebinen kýsheyip ketti.  Osylaysha «ayaz mýiizdi, mýiiz túghyldy qysyp otyr».

Últsyzdandyru sayasaty – qazaq  jerinde adam shoshyrlyq dәrejede iske asyp jatyr. Atap aitsaq, tәnning últsyzdanuynan tartyp jer men baylyqtyn, biylik pen   bilimnin, din men tildin, tipten aqsha men Astana qalasynyng beynesining últsyzdanuyna deyin tizip aitugha bolady.

Al oghan qarsy túrar dәrmen qazaqta joq bolyp shyqty.  Birinshiden, auyl qazaqtary júmyssyzdyqtyng kesirinen qala jaghalap ketti. Tapqan tayanghanyn pәter jaldau men tamaqtan asyra almay jýrgen qazaqtyng kóshege shyghugha uaqyty da shamasy da joq. Onyng ýstine qaryzgha belshelerinen buylyp, bankterge qúldyqqa jegilgenin aita ketken jón. Ekinshiden, 300 jyldyq otarlyqtyng batpandap kirgin dertinen  aryludyng amaladary bizde joqqa tәn. Ýshinshiden, biylikting últsyzdandyru sayasaty halyqtyng qozghalugha shamasyn keltirmeude. Tórtinshiden, qazaq biyligine syrttan qysym sayasy satqyndyq esebinen kýsheyip ketti.  Osylaysha «ayaz mýiizdi, mýiiz túghyldy qysyp otyr».

Dәiek: «Halyqtyng Kóshi-qony turaly» jana zanjobany Senat deputattary tez әri qúpiya týrde  maqúldap, Preziydentting qúzyryna jóneltti. Atalghan zannyng әlgi jobasy Preziydent tarapynan qoldau tauyp bekise, Atajúrtyna kóship kelip jatqan aghayyn bes jyl boyy azamattyq alu mýmkindiginen airylady. Esterinizge sala keteyin, 2011-jyly 22-shildede qoldanysqa engen QR Azamattyq turaly zanynyng 16-1-baby boyynsha, «Jenildetilgen tәrtippen (tirkeu tәrtibimen), túratyn merzimine qaramastan, Qazaqstan Respublikasynyng aumaghynda túraqty túratyn: tarihy otanynda túraqty túru maqsatynda Qazaqstan Respublikasyna kelgen últy qazaq adamdar ótinish bergen kýnnen bastap, ýsh ay ishinde Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyna qabyldanady».

Al, «Halyqtyng kóshi-qony turaly» jana zang kýshine ense, onda Azamattyq turaly zang avtomatty týrde ózgeredi. Atap aitqanda qandastarymyzdyng azamattyq alu mәselesi últy qazaq emes – alys shetelden keletin kelimsektermen tenesedi.  «Oralman mәrtebesi» joyylyp, jenildetilgen tәrtippen túraqty tirkeuge túru jәne azamattyq alu qúqynan aiyrylady. Tipti Reseyden keletin azamattargha qaraghanda 2-sanattaghy azamattar retinde sanalady. Sebebi, reseylik azamattar «birtútas odaqtyn» shekarasynan  óz eline ótkendey ótip, ózin orystildi jana memlekette sudaghy balyqtay sezinetin bolady.

Jana  zanda  qarastyrylghan shet eldegi qazaqtardyng Qazaqstan  azamattyghyn  aluyn shekteudi  nemese qandastarymyzdyng azamattyq alu jaghyndaghy qúqyn  basqa alys shet elden keletindermen tenestirudi –  biylikting últsyzdandyru sayasatynyng bir bóligi retinde tikeley moyyndaghan abzal.

Eng aldymen sheteldegi qazaqtardy azamattyqqa alu – biylikting últsyzdandyru sayasatyna ýlken kedergi. Búl kedergini alastau ýshin ýkimetke 22 jyl uaqyt ketti. Sebebi sannyng ósui tabighy týrde sapanyng ósuine әkeletini dausyz. Osylaysha halyqtyng satqyndyq pen jemqorlyqqa, әdiletsizdikke qarsy kýshi arta týsetini belgili.  Sonymen qatar, sheteldik qazaqtardyng kózqarasy ken, óz betterinshe ómir sýru ýlgisin mengergen jәne sol ómir saltyn Qazaqstangha tanugha tyrysatyny da mәlim, úrpaqtyng bolashaghyn oilaytyn avangard top ekenin de aitqan dúrys. Búl aldynan eshbir jel espey ýirengen ókimetke basty qater. Ýshinshi jaghynan, kelgen oralmandar kem degende ózderine jetkilikti aqsha ala keledi, mine búl dayyn investisiya degen sóz, onyng ýsine olardyng enbekke qabilettiligi men bilikterin qossaq ,oralmandardyng orasan zor adam kapitaly ekenin týsinemiz. Búl memleketti quatty etudi kózdegen biylikke taptyrmaytyn resurs bolghanmen, ózin ghana oilaytyn toptargha dar aghashymen birdey faktor.

Múnday adam kapitalynyng Qazaqstangha kerek bolmauy mýmkin emes. Búl jaghynan qaraghanda, múny bayqaghysy kelmeytin mýddeli toptardyng jymysqa sayasaty kózge úryp túr. Búl mýddeli top qazaqtyng damuyn, Qazaqstannyng órkendeuin kórgisi kelmeytin toptar, endi bir jaghynan qaraghanda elding baylyghyn soryp jatqandarmen biylik pen aqshagha qúnyqqan satqyndar  ekeni belgili.  Oghan kóz alarta qarap, jerin synaq alany etip, sayasatyn emin-erkin jýrgizip  otyrghan elding  basybayly qojayyny boludy ansap otyrghan ýshinshi jaqty da ishiniz sezui kerek, oqyrman.

Búl jerde  «qazaq biyligi ózi bastaghan kóshke ózi nege ie bola almady?» degen zandy súraq tuady.

Áriyne, ol zangha Preziydent veto qoya alady. Onda Preziydent naghyz últ ýshin tughan úl retinde bar qazaqtyng jýreginde qalady. Qazaq ishinde bedeli de qúrmeti de artady. Endi bir jaghynan,  búl kezekti úpay jinau sayasaty boluy mýmkin. Alayda olay bolmaytyn synayly. Sebebi qazir barlyq aqparat kózderindegi jurnalister búl zang turaly jazugha tyiym salynghanyn aityp, aqparat beruden, telearnalarda súhbattardy kórsetuden ýzildi-kesildi bas tartuda. Búl joghary jaqtan arnayy tapsyrmamen jasalghan zang ekendigin bildiredi. Tipti zannyng ýn-týnsiz týrde senatta maqúldanyp ketkenining ózi sonyng aighaghy. Tek bir Alladan jәrdem bolmasa...

  Qytay qaytip jatyr?

 Jan sany 1,5 milliardtan asatyn qytay eli de óz qandastaryn eline shaqyrghandaryna 60 jyldan asypty. Olar  qandastary ýshin arnauly «qandastar (múhajyrlar) zanyn» qabyldap, qandastyq kuәligin taratty. Tipti alyp Shanhay qalasynan qandastar uniyversiytetin saldy.  Qytaydyn  Ata zany boyynsha:  «kez kelgen qytay qandasy kez kelgen uaqytta kelip 3 ay ishinde azamattyq ala alady jәne ýkimet tegin ýimen qamdaydy, júmys tauyp beredi» - dep ashyq kórsetilgen. Onyng ýstine qandastar qytayda joghary oqu oryndaryn tegin oqy alady. Bizdin  dúnghandardyng da qytayda tegin ýy alyp, tegin oqyp jatqandaryn kózimiz kórip jýr. Adamy syimay jatqan Japon eli de qiynshylyq kezderi auyp ketken qandastaryn shaqyryp, ornalastyra bastady. Ásirese, Braziliya elindegi qiynshylyq kórgen japondardy birden kóshirip aldy. Meyli japon, nemis, evreyler bolsyn zang boyynsha óz qandastaryna kez kelgen uaqytta ata júrttaryna qaytyp, azamattyq alularyna zandyq jaqtan mýmkindik jasaghan.

Al, bizdegi jaghday basqasha... aidyn-kýnning amanynda, baylyghy men baqytyna mastanyp, elbasyn úlyqtap,  dәuletti túrmys keship jatqan qazaq óz qandastaryn ózekten tepkeni jaqsylyq emes ekeni belgili. Búl azamattyqqa da, dinge de, adamgershilikke de jat.  Ózining tóri ýshin últynyn, úrpaqtyng kórin qazu bolmaq.

Tek olay bolmasyn dep tileyik, solay bolmauyna sebepker bolayyq, aghayyn!

Abai.kz