Beysenbi, 18 Sәuir 2024
Janalyqtar 6771 0 pikir 30 Tamyz, 2013 saghat 09:33

Ásel Kýzembaeva. Qazaqstandaghy diny bilim beru jýiesi qanday?

Diny bilim – memlekettik oqu oryndaryndaghy din turaly bilim nemese din qyzmetkerlerin dayyndaugha baghyttalghan ilimdi bildiredi jәne ol memlekettik bilim beru jýiesinde búrynnan kele jatqan manyzdy faktor. Diny bilim әlemning kóptegen órkeniyetti memleketterindegi oqu oryndarynda búrynnan jýrgizilip keledi. Al, dintanu – búl dinning qoghamdyq manyzdylyghy bar fenomen retinde jalpy jýielik bilim beretin pәn. Qazirgi jahandanu prosesi kezinde әr memleket ózining últtyq qúndylyqtaryn, últtyq bolmysyn saqtap qalugha tyrysady. Býgingi әleumettik jaghdayda elimizde belgili bir iydeologiyalyq bilim retinde dinge degen qajettilik bar. Sol sebepten, Qazaqstan qoghamynyng týrli etnostyq, konfessiyalyq sipatyn eskere otyra, soghan qosa últtyq diny múrany saqtap qalatynday qazirgi zayyrly qoghamgha, zaman talabyna say dintanu pәnin oqytu, dintanushy mamandar asa qajet jәne búl taqyryp qashan da ózekti bolyp qala bermek.

Diny bilim – memlekettik oqu oryndaryndaghy din turaly bilim nemese din qyzmetkerlerin dayyndaugha baghyttalghan ilimdi bildiredi jәne ol memlekettik bilim beru jýiesinde búrynnan kele jatqan manyzdy faktor. Diny bilim әlemning kóptegen órkeniyetti memleketterindegi oqu oryndarynda búrynnan jýrgizilip keledi. Al, dintanu – búl dinning qoghamdyq manyzdylyghy bar fenomen retinde jalpy jýielik bilim beretin pәn. Qazirgi jahandanu prosesi kezinde әr memleket ózining últtyq qúndylyqtaryn, últtyq bolmysyn saqtap qalugha tyrysady. Býgingi әleumettik jaghdayda elimizde belgili bir iydeologiyalyq bilim retinde dinge degen qajettilik bar. Sol sebepten, Qazaqstan qoghamynyng týrli etnostyq, konfessiyalyq sipatyn eskere otyra, soghan qosa últtyq diny múrany saqtap qalatynday qazirgi zayyrly qoghamgha, zaman talabyna say dintanu pәnin oqytu, dintanushy mamandar asa qajet jәne búl taqyryp qashan da ózekti bolyp qala bermek.

Kenestik iydeologiya men totalitarizm nәtiyjesinde oryn alghan din salasyndaghy jaghday men halyqtyng diny sauatsyzdyghyn paydalanyp, shetelderden týrli diny aghymdar kele bastady. Qazaq jastarynyng bir bóligi islamnan bólek týrli dәstýrli emes diny aghymdardyng jeteginde kete bardy, qalghan bóligi músylman elderi, solardyng ishinde Iran, Saud Arabiyasy, Mysyr elderinen kelgen iydeologiyalyq diny aghymdardyng yqpalyna úryndy. Al, qazaqy dәstýr men mәdeniyetti saqtap qalghan bóligi últtyq qúndylyqtardy algha tartty. Sondyqtan, shetelden kelgen iydeologiyalargha úrynbay, ózimizding últtyq bolmysymyzdy, dinimizdi, zayyrly sipatymyzdy saqtap qalu ýshin, halyqtyng diny sauattylyghyn kóteru ýshin diny bilim, dindi oqytatyn, diny jaghdaydy baqylap, taldau jasay alatyn mamandar qajet boldy. Osy orayda elimizde shetelderding (Batys jәne Shyghys) jәne kórshiles memleketterding diny bilim jónindegi tәjiriybesi negizinde jogharghy oqu oryndarynda dintanu pәni engizilip, keyinnen osy sala boyynsha mamandardy dayarlay bastady.  

2001 jylgha deyin elimizde dintanu mamandyghy boyynsha jýieli oqytu modeli bolghan joq. Dintanu salasynda oqyp bitirgen jastargha «Dintanushy jәne arab tilining mamany» degen biliktilik berildi. Tek, 2002 jyldan bastap «Dintanushy» biliktiligi berile bastady. Alghashqy kezenderde dintanu әl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetinde, Abylay han atyndaghy Qazaq halyqaralyq qatynastar jәne әlemdik tilder uniyversiytetinde, L.N. Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetinde jýrgizildi. Keyinnen búl mamandyqtar Demiyrel atyndaghy Qazaq-týrik halyqaralyq uniyversiytetinde jәne «Núr» qazaq-egiypet islam uniyversiytetinde (búrynghy «Núr-Mýbәrak» Mysyr islam mәdeniyeti uniyversiyteti) jýrgizile bastady.

Býgingi kýni Qazaqstanda din mamandary eki baghytta  - dintanushylar men teologtar retinde dayarlanady. Dintanushylar dindi ghylymy túrghydan zerttep, jalpy әlemde bar barlyq dinderding tarihy men teoriyasyn qarastyrsa; teologtar qúdaydy, dindi ish jaghynan, diny túrghydan zerttep, qúday iydeyasyn moyyndaytyn jәne negizdeytin dinderdi, eng aldymen, әlemdik dinderdi zertteydi. Dintanushy mamandardy Almaty qalasyndaghy әl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiyteti men Shet tilder jәne iskerlik uniyversiytetinde (alghashynda Abylay han atyndaghy Halyqaralyq qatynastar jәne býkilәlemdik tilder uniyversiyteti janyndaghy Shet tilder fakuliteti bolghan), Astana qalasyndaghy L.N. Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetinde, Týrkistan qalasyndaghy Q.A. Yasauy atyndaghy Halyqaralyq qazaq-týrik uniyversiytetinde, Qaraghandy qalasyndaghy E.A. Bóketov atyndaghy Qaraghandy memlekettik uniyversiytetinde bakalavriat jәne magistratura baghdarlamalary boyynsha dayarlaydy. Dintanushy mamandargha memlekettik, diny jәne qoghamdyq úiymdarda, búqaralyq aqparat qúraldarynda tәuelsiz sarapshy retinde jәne sarapshylar komissiyasy qúramynda, memlekettik basqaru, syrtqy jәne ishki sayasat bóliminin, din isteri agenttigining qyzmetkerleri, memlekettik jәne memlekettik emes jogharghy jәne orta arnauly oqu oryndarynyng oqytushylary retinde súranys joghary.

Qoghamda zayyrly dintanushy mamandarmen qatar, dindi tereninen týsindiretin teolog mamandargha da súranys joghary. Islam teologtaryn Qazaqstanda jalghyz «Núr» qazaq-egiypet islam uniyversiyteti dayarlaydy. Qazaqstan músylmandary diny basqarmasy janyndaghy Respublikalyq Imamdardyng bilimin jetildiru Islam institutynda imamdar birneshe ailyq kurstardan ótip, dәrister alyp, kurs sonynda emtihan týrinde synaqtan ótedi. Búdan basqa, 9 medrese men Aqmola jәne Pavlodar oblystarynda 2 qarilar dayyndau ortalyghy júmys isteydi. Islamdyq bilim beretin oqu oryndary men bilim beru mekemelerining búl kórsetkishine qaramastan, imamdardy dayarlau salasynda da әli sheshimin tappaghan mәseleler bar. Qazaqstandaghy meshitterde әli de imamdardyng jetispeushiligi bayqalady. Qazaqstandaghy barlyghy 2228 meshitte júmys isteytin imamdardyng shamamen 30% ghana joghary bilimi bar. Eger, respublika boyynsha joghary bilimdi imamdardy dayaraytyn tek bir ghana jogharghy oqu orny baryn eskersek, búl kórsetkish zandy. Halyqtyng 70 % astamy músylmandar bolyp tabylady, islam dinining qazaq halqy ýshin tarihi, mәdeny manyzy zor. Halyqqa islam dinining negizderin, din atyn jamylghan dәstýrli emes diny aghymdar men úiymdardyng diny iydeologiyasyn islam dinining hanafy mazhabynan ajyratyp bere alatyn, býgingi diny ahual jaghdayynda qoghamdaghy túraqtylyqty saqtau ýshin, әsirese jastar arasynda ekstremistik jәne lankestik iydeyalardyng aldyn alu maqsatynda diny sauattylyqty arttyrugha baghyttalghan uaghyzdardy jýrgizude imamdardyng róli zor. Sondyqtan, islam baghytyndaghy din qyzmetshilerin dayarlau mәselesi әli de jetildirudi qajet etedi.            

Qazaqstanda teolog mamandardy dayarlau tek islam dini boyynsha ghana jýzege asyrylmaydy, 1997 jyldan beri katolik diny qyzmetshilerin dayarlaytyn «Mariya – Shirkeu anasy» Eparhiyaaralyq Jogharghy Diny seminariyasy qyzmet isteydi. Atalmysh diny oqu orny Orta Aziya boyynsha jalghyz diny seminariya bolyp tabylady. Seminariyada oqytu merzimi 8 jyldy qúraydy. Býgingi tanda Eparhiyaaralyq seminariyada 20 astam diny qyzmetshi ghana dayarlanady. Búl kórsetkish shet elden keletin missionerler sanynan da az.

Jalpy, dintanushylar men diny qyzmetshilerdi dayarlaytyn bilim beru jýiesining býgingi kórinisi osynday. Biraq, din turaly bilim tek orta nemese jogharghy oqu oryndarynda ghana emes, búl otbasynda, keyin mektep qabyrghasynda da negizi qalanuy tiyis bilim bolyp tabylady. Sebebi, óskeleng úrpaqqa jәne jastargha din, onyng tarihy, adam ómirindegi, mәdeniyet pen ruhaniy-ónegelik saladaghy dinning róli turaly obektivti ghylymy bilim beru  qajet. Osy maqsatta 2009 jyly «Dintanu negizderi» kursy boyynsha jalpy bilim beretin mektepterding 9-synyptaryna arnalghan baghdarlama bekitilip, 2010 jyldan bastap Qazaqstan mektepterinde oqytyla bastady. Búl óz kezeginde jas úrpaqqa dindi tandau nemese tandaudan bas tartu kezinde ar-ojdan bostandyghyna óz qúqyghyn tabysty jýzege asyrugha, neytraldyq ústanym túrghysynan din turaly obektivti bilimdi qalyptastyrugha, Qazaqstandaghy jәne әlemdegi tyiym salynghan diny úiymdar turaly tolyqqandy aqparat alugha mýmkindik beredi. Din turaly bilim beretin pәndi mektep baghdarlamasyna engizu tәjiriybesi ózge elderding bilim baghdarlamalarynda da bar. Mysaly, kórshi memleket Reseyde 2010 jyldan bastap «Diny mәdeniyet jәne zayyrly etika negizderi» oqu pәni mektep baghdarlamasyna engizilse, mektep baghdarlamasyna dintanudy engizu boyynsha alghashqy qadam jasaghan Belorussiya memleketi boldy. Dintanu pәni – búl tek dinder turaly ghylymy pәn ghana emes, sonymen qatar eng basty maqsaty – oqushynyng din turaly týsinigin jәne oghan degen obektivti qatynasyn qalyptastyrugha mýmkindik beretin gumanitarlyq pәn bolyp tabylady. Sondyqtan, búl pәndi arnayy dintanulyq bilim bar mamandar berui tiyis. Ókinishke oray, býgingi tanda mektepterde atalghan pәndi dintanushy mamandar emes, ózge pәn múghalimderi jýrgizude. Mekteptegi dintanu pәnin arnayy dintanushylardyng oqytu joldaryn qarastyru kerek, bolmasa búl pәndi jýrgizip jatqan múghalimderdi dintanu salasy boyynsha biliktiligin arttyru kurstarynan ótkizu qajet.   

Dinning qoghamdaghy rólin, túlghanyng qalyptasuyndaghy manyzdy ornyn, elimizding polikonfessiyalyghyn eskere otyryp, býgingi dәstýrli emes diny aghymdardyng etek alyp, diny negizdegi ekstremistik, terroristik sayasattyng órbui kezeninde halyqtyng diny sauattylyghyn kóteru ýshin, jastardyng boyynda týrli jat aghymdargha qarsy immuniytet qalyptastyru ýshin, eldegi jәne shetelderdegi diny jaghdaydy baqylap, taldau jasay bilu ýshin kópkonfessiyaly qazaqstandyq qoghamgha diny bilim asa qajet jәne býgingi kýni ózekti bolyp tabylady.

Jalpy, dinning qoghamdaghy róli artqan sayyn, býgingi qoghamnyng súranysyn qanaghattandyra alatynday din mamandary men diny qyzmetshilerdi dayarlaytyn orta jәne joghary oqu oryndaryn qúru men qoldaugha kónil bólinude. Tәuelsizdik alghan bastapqy jyldarmen salystyrghanda býgingi kýni Qazaqstanda dintanushy jәne teolog mamandardy dayarlau birshama algha basqanyn atap ótu qajet. Hanafy mazhabyndaghy islam dinin terendete oqytatyn, islamtanushylardy dayarlaytyn «Núr» qazaq-egiypet islam uniyversiytetinde islam dinin oqytatyn músylman elderining jetekshi ghalymdary sabaq beretindikten, studentter shet elge shyqpay-aq Qazqstanda da shet elding bilim dengeyine say bilim alyp shygha alady. Oghan qosa, «Núr» uniyversiytetine islamtanushy mamandardy dayarlau ýshin memleket tarapynan 2011 jyly – 100 grant, al 2012 jyly 128 grant bólingen. Búl da diny bilim beru mәselesining manyzdylyghyn kórsetedi. Zayyrly dintanushy mamandardy dayarlaytyn uniyversiytetterdegi bilim shet eldik tәjiriybe negizinde jýzege asyryluda. Bolashaq dintanushy mamandargha sapaly jәne jan-jaqty bilim beru ýshin shet elding dintanu bólimi bar uniyversiytetterimen kelisim-shartqa qol qoyylyp, sonyng negizinde studentterge shet elge shyghyp, shet eldik professor, ghalymdarmen kenesip, bilimin shyndaugha mýmkindik bar. Búdan basqa, islam, hristian, shyghys dinderimen ainalysatyn professorlardy studentterge dәris oqu ýshin arnayy shaqyrtady. Búl әreketterding barlyghy Qazaqstandaghy dintanu ghylymynyng algha basuyna, jan-jaqty bilimdi dintanushylardy dayarlau isinde óz ýlesin qosary sózsiz.

Kýzembaeva Ásel Erkebolatqyzy,

QR DIA

Diny oqu oryndarymen baylanystar jәne dintanu saraptamasy jónindegi basqarma sarapshysy

Abai.kz

0 pikir