Beysenbi, 25 Sәuir 2024
Janalyqtar 5434 0 pikir 14 Tamyz, 2013 saghat 07:56

Esenghaly Raushanov: «Bizde keyde jyndy kóshede, al sau adam jyndyhanada otyrady»

“Jas Alashtyn“ túraqty avtory, kórnekti aqyn Esenghaly Raushanovpen orayy kelgen búl súhbatty jariyalay otyryp, avtordyng pikirle­rimen kelisu nemese kelispeu әr oqyrmannyng óz erkindegi mәsele ekenin esterinizge salamyz. Qaytkende de aqynnyng oilary sizdi beyjay qaldyrmasy anyq.

 – Bizding gazette jaqynda jaryq kórgen “Arman tauda túra bermek jaz mәngi” (23 shilde, 2013 jyl) degen toptama ólenderinizden song redaksiyamyzgha kóptegen hattar kelip týsti. Ózinizge habarlas­qandar da kóp shyghar?

– Men telefonymdy joghaltqam, janasyn әli algham joq. Anyqtamadaghy adresim de ózgerip ketti. Sondyqtan “mal qúlaghy sanyrau” demekshi, eshteneden habarym joq.

– Demek, júrt aityp jýr­gendey, gazet oqymaytynynyz ras boldy ghoy. Búl joly biraq sizdi maqtaghandardan góri, ashyghyn aitugha tyrysa­yyn, narazylyq bil­dir­­gender, týsin­be­genderin ashyp aitqandar kóp bolsa she, olardy da oqy­maysyz ba? Óz basym siz­ding gazet oqymaymyn degeninizge sen­gim kelmeydi.           

“Jas Alashtyn“ túraqty avtory, kórnekti aqyn Esenghaly Raushanovpen orayy kelgen búl súhbatty jariyalay otyryp, avtordyng pikirle­rimen kelisu nemese kelispeu әr oqyrmannyng óz erkindegi mәsele ekenin esterinizge salamyz. Qaytkende de aqynnyng oilary sizdi beyjay qaldyrmasy anyq.

 – Bizding gazette jaqynda jaryq kórgen “Arman tauda túra bermek jaz mәngi” (23 shilde, 2013 jyl) degen toptama ólenderinizden song redaksiyamyzgha kóptegen hattar kelip týsti. Ózinizge habarlas­qandar da kóp shyghar?

– Men telefonymdy joghaltqam, janasyn әli algham joq. Anyqtamadaghy adresim de ózgerip ketti. Sondyqtan “mal qúlaghy sanyrau” demekshi, eshteneden habarym joq.

– Demek, júrt aityp jýr­gendey, gazet oqymaytynynyz ras boldy ghoy. Búl joly biraq sizdi maqtaghandardan góri, ashyghyn aitugha tyrysa­yyn, narazylyq bil­dir­­gender, týsin­be­genderin ashyp aitqandar kóp bolsa she, olardy da oqy­maysyz ba? Óz basym siz­ding gazet oqymaymyn degeninizge sen­gim kelmeydi.           

– Men gazet, TV, sport jәne masa men esekting nege keregi baryna týsin­beymin. Esesine, jylyna bir ret, keyde birneshe ret qaytalap oqityn dý­niyelerim bar. Mysaly deysiz be? Mysaly aghalarymdy saghynghanda. Qadyr, Túmanbay, Saghi, Júmeken, Múqaghali, Jarasqan, Kenshilik, Júmataylardy... Quan aghang bólek. Toqash kó­kem, Syraghang men Ghafekeng eki­bastan degendey. Ólendi men sol kisiler­ding túsynda bastadym. Meni әdebiyetke әkelgen solar, solar maghan “jaz!” dedi. Al әdebiyette aty joq, zaty taghy joq, kezdeysoq bireulerge uaqyt shyghyndaudyng ne keregi bar? Kez kelgen Qoytanbaygha “mynau óleng bylay, myna shumaqty bylay týsin” dep bas barmaq, balang ýirektetip otyru mening stiylim emes. Álbette, qara jer bәrimizge jetedi, onda ómir sýruge әrkimning de haqy bar. Tek búl qaghidat әdebiyette jýrmeuge tiyis. Osy tústa bir әngime aityp bereyin, qajet bolsa gazetine berersiz, bermeseniz, ókpe joq. Ál­qissa, Ghafekeng marqúmnan (Ghafu Qayyrbekov) erterekte Tor­ghay jaqta bolghan Aysa degen kisining “ólenderin” estigenim bar edi. Aysanyng “janry” әli anyqtalmaghan, yaky onyng “ólenderine” әdebiyettanu ghylymy әli at qoyyp, aidar taqqan joq. Aghylshyndar onday ólenderdi “Topsy turvy” dey­di, yaky bal­dyr-batpaq, shaldyr-shatpaq bir­de­neler degen sóz. Bir mysal: Torghayda úlan-asyr toy ótip jatsa kerek, Aysa “aqyn” otyrghanda kim sóz bastasyn, júrt qoghaday japyrylyp bir auyzdan kezekti әueli soghan bergende “aqynynyz” dastarqan basynda qatar otyrghan bir kelin­shekke qarap alym joq, berim joq ”Mayda jal, egeu qúiryq qúdasham-ay, Mening de kýieuim joq dep maqtanbashy-ay, Bighash-ay, Qasynnyng qara qighashy-ay” dep shyrqay jónelgen kórinedi. Qyran-topan kýlkige batqan el esin jighan sәt top ishinen bireu túryp: ”Sadaghang keteyin, Ayseke, ”ólenin” keremet qoy, biraq naq osy jerde egeuqúiryqtyng ne qatysy bar edi?” dep súrasa kerek, sonda Aysekeng aspay-saspay “Ay, balamysyng degen, sony da sóz dep súrap túr­syn-au, óleng bolghan song úiqasy bolmaushy ma edi!” dep júrttyng taghy ishek-silesin qatyrsa kerek. “Elenbey jýrgen talay esil er­lerdin”, ony aitasyz, elenip jýr­genderding de arasynda poeziya turaly biligi sol Ayse­kenning “ólenin” eske týsiretinder qanshama?! Búl kemsitu emes, keketu de, mazaqtau de emes. Búl –shyndyq. Men kórip otyrghan shyndyq. Siz kórip jýr­gen shyndyq basqa bolsa, patsha kóniliniz bilsin.

Asyly, adam shamasy keletin, óresi jetetin ispen ainalysuy kerek. Ólende býgingi prozadaghyday, býgingi jurnalistikadaghyday, ne zamanauy әdebiyettanudaghyday orta tús degen bolmaydy. Óleng ne bar, ne joq. Osy ekeuining bireui. Atyn kelesi joly aitayyn, filologiya ghylymdarynyng doktory, kóne әdebiyetting “bilgiri” (óitkeni ol Qytaydan kelgende “úsyly jadidti” oqyp kelgen) bir aghalaryng bar, sol kisining Abaydyng “Ólsem ornym qara jer syz bolmay ma?” degen tarmaghyn taldauy bylay: “Abay ne degen ghalamat aqyl iyesi, ol osy óleninde jerding beti qúrghaq bop keuip jatsa da astynghy qatpary suyq jәne yzgharly, syzdy bolatynyn búl jaghdayatty kór qazghandar jaqsy biletinin qalay dәl basyp aitqan desenizshi. Óitkeni jas kezinde Abay da talay tobyqtynyng kórin qazghan ghoy”.

– “Almatynyng aspanynda bú­ryn júldyz bolghan emes” degen jolynyzdy týsinbe­gender kóp. Ózin-ózi atyp óltirgen aqyn turaly óleng de ekiúday pikir tughyzdy. Jaqynda bir saytta sizding bala kezden birge ósken Joltay Júmat degen dosynyz esse jazyp, taghy da bayaghy “Áyelden aqyn shyqpaydy” degen jyrynyzdy әielderdi qorlau degenge saydy, búghan ne aitasyz?

– Men eki ólenge týsinik bermeymin. Biri – “Qara bauyr qasqaldaq”, ekinshisi –“Áyelden aqyn shyqpaydy”. Biraq mening Joltay Júmat degen dosym da, tanysym da joq. Bolghan da emes. Bala kezde tipti de bolghan emes. Ádebiyette onday atty estimeppin de. Bәlkim, Júmat Tilepov shyghar, sonday ghalym bar, QazÚU-de sabaq beredi. Biraq ol ózi de kezinde óleng jazghan, poeziyany bir adamday týsinetin kisi. Janaghyday “әieldi qorlady” degen qylmystyq is qozghaugha dayyndalghan jandarmeriyalyq tújyrymdy prosessualdyq fakt túrghysynan ol aitpaydy. Joq, bilmeymin. Bәlkim, bireuding psevdoniymi shyghar, onday-onday bolady. “Aghayyny edim, dosy edim, birge ósip edik, birge iship edik” deytinderdi estip jatamyn, biraq shynym sol, solardyng kóbi bilmeytin kisilerim bop shyghady. Qalay bolghanda da, siz oghan aitynyz, esse jazsa raqmet, synasa da raqmet, qorlau dese de raqmet. Biraq týsinigi baghanaghy Aysekenning týsinigi sekildi onday Joltay, Baltaylardy oqugha uaqytym joq, uaqytym bolsa da oqymaymyn.

“Almatynyng aspanynda búryn júldyz bolghan emes” degenge senbegender tap býgin týnde bajaylap qaytadan bir qarap kórsin, júldyzdar qazir de joq. Al men óleng jazyp jýrgen jyldary júldyzdar súmdyq kóp bolatyn.   

– Qazir qay aqynnan súrasang da qazaq auyz әdebiyetinen ýirendim degennen janylmaydy. Osylay aitsam qatelespeymin deytin bolsa kerek. Qalay oilaysyz, osy jasandylyq emes pe?

– By aghang aitpaqshy, “Daudyng basy Dayrabaydyng kók siyry” foliklor bop túr ghoy býginde. Ádebiyettanudyng tereng bilim, biyik intellekt, joghary mәdeniyetti, qysqasy talantty qajet etetin ózge salalaryna barudyng ornyna Atyrau qazaqtary aitatyn “balyq terendi, er erendi sýiedini” joqqa shygharyp (mysaly, әdebiyet teoriyasy, býgingi tendensiyalar, zamanauy problemalardyng әdebiyettegi kórinisi, shetel әdebiyetterimen baylanys, qazaqy ólenning tehnikasy jәne t.b), bayaghy sol juas týie jýndeuge jaqsynyng kerimen aita beretin auyz әdebiyetin ainaldyru saltqa ainaldy.

Al endi siz ben biz bala kezimizden biletin “Elim-ay” eki-ýsh shumaq óleng edi, eki-ýsh shumaq bolsa da kórkem, kónilge qonymdy, say-sýiegindi syr­qyratatynday zarly bolatyn, “bile­tining bir toghyz, bilmeytining toqsan toghyz”, joq, ol kósh-qúlash dastan eken, ony Qojabergen degen jyrau jazypty. Búny az deseniz, ol “Elim-ay” attas әn de, kýy de shygharypty-mys. Bolsyn. Bolghany jaqsy emes pe? Tarihta Qojabergen degen jyraudyng ótkenine senemin.Onyng ghajap qolbasshy bolghany da kýmәn tughyzbas. Tipti KPSS tarihynyng bilgiri bolghan, marqúm tarihshy M.Qozybaevtyng ólerinen sәl búryn Jambyl Jabaevtyng atynan jazghan   “Atynnan ainalayyn Qojabergen, Men-daghy úrpaghynmyn sonyna ergen, Jolyndy kes-kestemey dana baba, Jambylmyn óz elindi qaytyp bergen” degen keremet kórkem, aqyndyqtyng shyrqau shynyna jetken ghaja­yyp shumaghyndaghy ghalamat úsynystyng jýzege asuyna da qoldau tanytar edik. Biraq mening senbeytin bir nәrsem bar. Men senbesem, onyng osynshalaqty nashar aqyn bolghanyna senbeymin. Álqissa, “Baba til”degen dastanyn tyndap kóriniz:

“Shaghatay tili – toptyq til (?),Sóz qory(?) az basqadan. Eski tilge(?) aynalyp, Kәdege keyin aspaghan. Shaghatay tili taza emes, Arap-parsy sózi aralas, Eki jýz jyl búryn toqtalghan, Kóne tilmen qaraylas...Tatar til men qazaq til, Tórkini bir bolsa da, Ayyrmasy edәuir, Kemeldenip tolsa da. Eski týrik tilinen,  Sóz negizi saqtalghan, Sózding shyghu tórkini, Sol kóneden bastalghan” dep zamanauy týrkitanu ilimining jyqpyl-jyralaryn bir sharlap ketip, endi bir sәt ózining kim ekenin tanystyrarda: “Jeti jarghyny” jazuda, Jetekshi boldyq,shynymen. Kóp sanastym asyqpay, Elimning maqsút, múnymen” deydi. Oqyrman osy sózime senbey qalmady ma eken degendey kelesi shumaqta “Jeti jarghyny”jazuda, Enbek ettim bir­talay” dep avtorlyghyn taghy qaytalap naqtylay týsedi...

Múnyng aldynda “Elim-ay” degen dastandy da, kýidi de, әndi de basqa emes, ózi shygharghanyn aityp eskert­keni esimizde. Ol qazaqtyng jýgen-qúryq tiymegen arda kezi, aktiv leksikonda “men” degennen góri “biz” degen esimshe kóbirek qoldanylghany mәlim. “Men istedim degenshe, biz istedik deseyshi” degen tirkester sol shaldardyng zamanynan qalghan. Men ana kýidi shyghardym, bala-shagha, qatyn-qalashty shóp­pen emdedim, dastan jazdym, “spes gruppagha rukovoditi ettim” degen sekildi sózderdi ol zamannyng apaytós aqyndary auyl-aymaqtyng ishinde, bota-taylaqtyng arasynda aitylatyn uaq-týiek, mayda-shýide, qiqym-siqym әngime retinde qaraghan. Al Qojekeng jaryqtyqty avtorlyq qúqyq mәselesi qatty tolqytqan sekildi. Ol abyz keudeli arda jyrau da emes, jer qayys­qan qalyng әskerdi bastaghan alyp qolbasshy da emes, audandyq “Qazaq tili” qoghamynyn zeynetke shyqqan song balalargha aqyl aityp jýretin shalasauat qyzmetkeri sekildi sóileydi: “Aynalayyn, bozdaqtar, Aralas tilge ýnilme, Baba tildi qadirle, Bolashaqtan týnilme” dep jalang ýgit, jadaghay sózge salyp sydyrta jóneledi.

Qazir jer-jerde qúrylyp, biraq mandytyp júmys istey almay jatqan “Qazaq tili” qoghamynyng dabyl úrandary búdan góri talanttyraq emes pe?

Tekstolog-ghalymdar әr ghasyrdyng óz sóz saptaulary, sóz qory, ony qoldanu jýieleri bolatynyn aitumen keledi. Býgingi ainalymdaghy kóp sózder Ahmet Baytúrsynovtyng “Qazaq” gazeti arqyly 1913-14 jyldary qazaq tili normalaryn qalyptastyrudaghy orasan enbekterinen song ornyqty. Siz ben biz paydalanyp jýrgen “sóz tórkini”, “negiz, sóz negizi”, “enbek, enbek siniru, enbek etu ”, “qúrylym”, “top”, “tap”, “ósimdik”, “ana tili”, “je­tekshilik” degen sekildi sózderdi al­ghash qoldanysqa salghan Ahang bolatyn. Búl jóninde belgili tekstolog, múratanushy-ghalym Gh.Ánes myrza jazyp ta, aityp ta jýr. Biz ghalymdargha qúlaq aspaymyz, ghylymmen ainalysyp jýrgen­derding siqy anaday. Bayaghyda Ghabeng marqúm (akademik jazushy Ghabit Mýsirepov) Qazaqstan Jazushylar odaghynda zamanauy qazaq tili men qazaq әdebiyeti problemalaryna arnalghan arnayy konferensiyanyng ótuine múryndyq bolghan edi. Býginde onday auyzy dualy aqsaqaldarymyz az.

Biz nege senbeymiz? Biz jasandylyqqa senbeymiz. Birinshiden, Qojabergen ómir sýrgen tústaghy qazaq ólenining kórkemdik dengeyi búdan әldeqayda joghary bolatyn. Ol tústyng ot tildi, oraq auyz aqyndary tap mynau syqyldy әrisi “Egemen Qazaqstan”, berisi “Ana tili”gazetining leksikonyn paydalanyp óleng jazbaghany (eger jazghany aqiqat degen kýnning ózinde) anyq. Ol zamanda qazaq abyzdaryn til tanu ghylymynan góri basqa mәseleler qatty tolghantty. “Oraza, namaz toqtyqta” degendi aitpay-aq qoyalyq, biraq ol kezding jyraulary kórkem sóiledi, jerine jetkize sóiledi, Búharekeng bastaghan, Ýmbetey, Tәtiqara, Kótesh sekildi sóz zergerleri Abylay manynda toptasty. Árqaysysy jeke-jeke tau sekildi emes pe edi? Salystyryp kóriniz, zaman lebin, zamangha layyq óleng dauylyn aiqyn kóresiz.

 Ádeby jәne ghylymy ainalymdargha keshe týsken til tanym terminderi, býi­reginen siraghy shyghyp túrghan nasihat, kýldibadam ýgit, qarapayym emes, qarabayyr oralymdar, poeziyagha ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn kósem­sóz­shildik, olaq tilshi jazghan sholaq maqalanyng sóz saptaulary Qojabergenge abyroy әpermeydi.

Osy da óleng be? Osyny Qojabergen sekildi jyraudyng qalamynan shyqty dep qalay aita alamyz? Qalamdy qimasaq, auzynan shyqty dep qalay aita alamyz? Atany syilau kerek, al mynau – syilau emes, qorlau. Eski qazaqtan qalghan bir anayy maqal bar “kótergening ne kerek...” dep bastalady, ar jaghyn aitpaymyn. Aldynghy buyn biledi, erterekte arnayy bilimi bolmasa da, el ishinen foliklor jinadym dep redaksiyalardy aralap jýretin Qaratay Bighojin degen kisi boldy. Marqúmnyng jighan-tergenderi­ning arasynda asylynan jasyghy kóp ekenin biletin Ghafekeng (Ghafu Qayyrbekov) onyng “Júldyzgha” úsynghan “El auzynan”degen toptamasyn oqyp kórip “Ólening ózing siyaqty eken” dep quyp shyqqany bar. Rasynda, osynday dos­qa kýlki, dúshpangha taba mýgedek “tolghaular” sol Qaratay marqúmnyng qorjynynda kóp bolatyn. Artyq qylamyn dep tyrtyq qylu sol sekildi “izdeushi­lerdin” qoltanbasy emes pe eken degen oy keledi...

Men bir ghana mysal keltirdim. Ke­lesi joly siz de bir mysal kelti­riniz, júrtty sayrata bergenshe... Ádebiyet shyndyqty aitsa onalady...

– Osynday dauly shygharmalardy taldap, talgham tarazysynan ótkizu Qazaqstan Jazushylar odaghynyng isi emes pe?

– Joq, ol – barshamyzdyng isimiz. Mysaly, M.O.Áuezov atyndaghy Áde­biyet jәne óner institutynyn, A.Baytúrsynov atyndaghy Til bilimi institutynyn, B.Sýleymenov atyndaghy Shy­ghys­tanu institutynyng da júmysy. Biri kórkemdik dengey-dәrejesine, ekin­shisi sóz qúrylymdary, ainalymgha salyp otyrghan tirkesterine, paydalanyp otyrghan terminderine dәl, әdil bagha bere alsa (bere alatynyna senemiz), artyq daudyng keregi joq. Búdan Qojabergenning abyroyy kemip qalmaydy, kemise qoldan tarih jasaghandar men ótirik ólenshiler anyqtalyp, solardyng abyroyy kemiydi. Asyly, búryn­ghy shaldardy joq jerden kompozitor, joq jerden әnshi, kýishi etuding keregi joq, olardyng óz abyroylary ózderine jetedi. Sol taza qalpynda qalsa da az baqyt emes. Esek mingendi esek mindi deu kerek, ony arghymaqpen jýretin edi dep ónesh jyrtudyng týkke keregi joq. Ol esegimen-aq talay attyny shang qaptyrghan. Ángime onyng altyn zerli shapan kiygen-kiymegeninde emes, altyn sarayday kókireginde.

Al Jazushylar odaghy degeninizge kelsek, onyng osynshalyqty qúldyraghan kezi joq. Ol keshegi qazaq tili әbden túralaghan kezde de dәl múnday beyshara halge úshyramaghan.   Bir mysal aitayyn. Últ kósemi atanyp kele jatqan qyrshyn jas Altynbek Sәrsenbayúly opasyzdyqpen óltirilgen song janazasy Ghylym Akademiyasynda shygharyldy. “Shyndyqty aitpaymyz ba?” dep súradym tóraghadan. “Sondaghy Mәriyamnyng aitqan sózi” bylay boldy: “Shyndyqty aitqandardyng ne bolghanyn kórip túrghan joqsyng ba?” Mine, sizge pozisiya, mine, sizge aqyndyq.

– Aghalarymdy saghynamyn dedi­niz, búl jalghyzdyq pa, әlde dosy joqtyq pa? Aqyndar qalay baghalanuda?

– Dos az, ol ras. Kóp degen ol tanys-bilister, al dostar qay kezde de az. Ásirese, men siyaqty adamnyng dosy kóp boluy, dos deysiz, tipti aralasatyn adamdarynyng kóp boluy da mýmkin emes qoy. Men ony jaqsy týsinemin jәne soghan kóngenmin de. Júmeken Nәjimedenov dúrys aitqan: “Qashan ghana tarqar eken búl bazar, Onasha bir keshim edi jyr jazar”. Túmanbay aghamyz “Qonaqqa barsam tezirek, Túrady ýige qaytqym kep” dep jazghanda mening jasymda eken.

Men ózimnen búrynghylardy kóp oqydym. Jaqsy kóretinim de sodan. Birde Túmaghang “Qalay oilaysyn, men ólgen song myna Múqash aghana (Múqaghalidy aitady) qoyghanday maghan da eskertkish qoya ma?” dep súrady. Tó­bemnen múzday su qúiyp jibergendey boldy. “Siz ólmeysiz!” dedim tura Qúdaydyng Qazaqstandaghy tótenshe jәne ókiletti elshisi sekildi. Sol joly “Áy, shyraghym-ay, onday sózge senetin kezden men ótip kettim ghoy, qoymasa qoymasyn, tek Dәurendi qorlamasa eken býitip...” dep jalghyz úlynyng bolashaghy ýshin qorqyp, kózi jasauraghan qayran aghamnyng kónilin kótereyin dep, bizding auyldyng bir әngimesin aityp berdim. “Túmagha, bizding elde “Jemeneyge úzatylghan apang aitpaqshy” dep bastalatyn әzil-shyny aralas sikl әngimeler bar. Jemeney degeni – myna professor Jauynbay Qaraev ininizding auyly. Bizding bir apamyz boyjetken son, bala kezinen aittyrylghan Jemeney auylynyng bir jigitine úzatylady. Ol kýnde qazaq kóship-qonyp jýredi. Sol jyly qys qatty bolyp, qar qalyng týsedi de, apamyzdyng sonynan eshkim izdep bara almasa kerek, kelesi jyly qys qystaugha qúlaghanda sonynan at terletip, ara qonyp jetken inilerine jylap kórisken apamyzdyn ashugha bulyghyp aitqan sózi eken deydi: “Auylymnyng qonghan jeri Tory at taghy, Basyna qargha-qúzghyn qonaqtady, Sender izdemesender, izdemey-aq qoyyndar, Sender apa demesender demey-aq qoyyndar, Qúday apa dese bolad-daghy”. Sol mening Jemeneyge úzatyl­ghan qojanasyrlau apam aitpaqshy, resmy biylik qoymasa qoymasyn, Siz elinizding jýregine jyrdan Eskertkish soqqan aqynsyz, Túmagha”.

Sóitken Túmaghannyng eskertkish túrmaq, eng bolmasa ózi tuyp-ósken auylgha atyn da qimay otyrmyz. Ony aitasyz, ózi ólerdey sýigen Almatysynda bir kóshening aty berilgen joq. Marqúm Masanchy atyndaghy kóshede túrdy. Masanchy degen kim edi? Maghaz Masanchy atyshuly revolusioner boldy, Jetisuda Kenes ókimetin ortatu jolynda kýresti, Qazaqstannyng basqa aimaghy onday dýngendi bilmeydi de. Alash balasy ýshin ol jasaghan tónkeristen góri qazaq ruhaniyatynda Túmaghang jasaghan ózgerister qúndyraq emes pe? Túmaghannyng audanynyng aty – Enbekshi qazaq, auylynyng aty – Kazatkom, osynyng ekeui de kelisip túrghan at emes. Asyly, ózgeris (qay ózgeris te) ólilerge emes, tirilerge kerek. Eshtene ózgermese de Túmaghannyng eshtenesi ketpes, Qadyr tirilip kelip, óz atyna kóshe súramaydy. Ahmetjan Esimovting Saghy Jiyenbaev degen aqynnyng óleni túrmaq, atyn estimegenine óz basym qatty senemin. Esimov estimegen nәrse kóp, biraq búl estimey ketedi degen sóz emes, bәri ýshin jauap alynady erten. Bir kezdegi Memlekettik hatshy Qanat Saudabaev turaly ziyaly qauym ne aitpady, ne jazbady, biraq ony qúlaghyna ilgen eshkim joq, endi shulay bastadyq.

Bir qyzyghy, belgili bir top bar, olar sugha batpaydy, otqa janbaydy. Halyqpen sanasu deysiz? Amerikandyqtarda ylghy bir frazamen yaky “Kisining kýlkisin keltirmey tynysh otyrshy!” (don’t be ridiculous, please!) degen sózben ayaqtalatyn anekdottar toptamy bar.

– Eng qinalghan, eng quanghan sәtteriniz turaly aitasyz ba?

– Joq, aitpaymyn. Onday jylauyq, jylbysqy, jylymshy súraqtardy әielderge nemese әiel siyaqty erkekter bolady, solargha qoyarsyz.

Ras, keshegi qanqúily Janaózen oqighasynan keyin auruhanada jatyp shyqtym. Jeltoqsannyng yzghyryghynda Almatyda oqyp jýrgen bizding elding (mening atamekenim sol Manghystau) balalary kelip, “agha, ne isteymiz?” degende jauap tappay qatty qinaldym. Áldekimder olargha “әkelering kóteri­lis­ke qatyssa, ózderindi oqudan shygharamyz” dep qoqan-loqqy kórsetse kerek. Onsyz da jarylugha sәl-aq qalyp túrghan jastardyng ashu-yzasyn tughyzghan taghy bir jayt, auylmen, býkil Man­ghystaumen telefon baylanysyn ýzip tastaghany boldy. Týrli ósekter tarady. Oblys әkimshiligine, Qyrymbek Kósherbaevqa, tipti bolmaghan song ýiine telefon shalayyn, almaydy, orynbasarlarynyng telefondary da sóndi­ruli. Auylgha, sheshemning ýiine zvandasam, týk estilmeydi. Almaty men Astana du-du gәp. Ár jer-әr jerden “Man­ghystau separatizmi” degen sózder estilip jatty. Qazaq demey, bólip alyp, “Aday búzyqtary” degenge qúlaq ýirene bastady. Biylikting búdan da soraqysyna baratynyn, eshkimdi ayamaytynyn, aramnan tapqan malyn saqtap qalu ýshin qazaqtyng qanyn suday aghyzugha dayyn ekenin jaqsy bilgendik­ten on ekide bir gýli ashylmaghan student jastardy qazagha, bәlege úryndyrmaudyn barlyq jolyn qarastyru kerek boldy. “Senderge eshkim tiy­meydi, oqudan shyqpaysyndar” degendi resmy ókileti barlardyng auzynan ait­qyzghansha janym tynbady. Beker qyrylmasa eken degen oy boldy. Keremet erlik jasadym demeymin, biraq balalardyng oqudan shyqpay aman-esen qaluyna septigim tiygenin bilemin. Al adam ómirin aman saqtap qaludan artyq ne bar? Men eki jýzge tarta studentti Qazaqstan Jazushylar odaghyna jinap jatqanymda eski Ýkimet Ýiining tasasyna tyghylyp ýsh avtobus OMON sarbazdary andyp túrghanyn da bilemin. Keshke mening ýiimdi toruyldap jýrgenderdi de bilemin. Kelesi kýni kenkebaydyng kenkeles balasy men serkebaydyng erkemsoq balasy men turaly ne jazghanyn da bilemin. Sol joly men әlgiler aitaqtaghanday “al kettik, al attan, kóte­rileyik!” dep úrandatsam, qansha balanyng obalyna qalar edim? Asyly, sayasatta da, óner­de de auru adamdar jýrmegeni maqúl. Jyndyny, Qúday ayasyn, jyndyhanada ústaghan jón. Bizde keyde kerisinshe jyndy kóshede, al sau adam jyndyhanada otyrady. Birsypyra el meni “nege Jazushylar odaghyna jinadyn, nege Orazalin sóz sóiledi?” dep kýs­tanalady. Qala әkimshi­ligining sol kezdegi bólim menge­rushisi, mening dosym K.Matyjanov pen әkim orynbasary S.Seydumanov kuә, ol kýnderi Jazushylar odaghynan basqa ghimaratta bos zal bolghan joq. Ýiime jinaugha Manghystaudyng barlyq stu­dent­terin syighyza almas edim, bos zal izde­gende tapqanymyz odaq boldy.

Meni quandyrghan bir nәrse, sol kýnderi manghystaulyq studentter jal­ghyz bolghan joq, Altay – Atyrau arasyn jaylaghan Alash jastarynyng bәri de mening ini-qaryndastarymmen birge jýrdi, solardyng múnyn múndap, joghyn birge joqtasty. Manghystau jat ishindegi jalghyzday jeke qalghan joq. “El ekenbiz ghoy, últ bop qalyptasyppyz ghoy” dedim ishtey maqtanyp. Jýrekti qoyshy, ol auyrady, qoyady... Resmy biylikting ózderi oidan shygharghan separatizm degen sandyraghyna ylyqqan eshkim bolmady. Biylik jenildi, biylik onbay qúlady, biylik әlsizdik tanytty, óitkeni ol kýsh qoldandy. Qúldan tughan qúl baulylar atasy basqalyghyn tanytty, ózekke tepse ketpes óz úlandarymyz naghyz qazaq ekenin kórsetti. Keybir aljyghandardyng “olardy qabyrghagha taqap qoyyp atu kerek” degenin, “Manghystaugha basqa jaqtan oralman kelmesin” degen sandyraqtaryn, Astananyng tapsyrmasymen Ýkimetten barghan juanqaranyng әieldermen әieldershe salghylasyp úrysyp “su myltyqtyn” astynda qalghanyn, “Habar”men “Qazaqstan” telearnalarynyng tókken nәjis, aqtarghan qoyasy men qúsyghyn esepke alghan eshkim joq. Sol bir tekeshik tilshi men eshkibas jurnalist әiel qazir joq. Qayda ketkenin eshkim bilmeydi...

Men ol kýnderi bir-aq nәrseni oiladym, qalay bolghanda da jastar qyrylmauy kerek. Basqasyn keyin kóre jatarmyz. Óitkeni, 1986 jylghy Jeltoqsandy kózimen kórgen adammyn, qazaqty ózge jaqtan soldat әkelip sabatty deymiz, sol sózding kóbi ótirik, tayaghyn shoshandatyp “sheshendi de әkendi...” dep alasúryp jýrgen ózimiz­ding qazaqtyng milisiyalary edi. Tura sondaghyday Janaózende de jas balalardy qualap jýrip atqan qazaq poliyseyleri boldy. Mening Qazaqstan Respublikasy Ishki ister ministrine qoyar saualym joq, ol halyqtyn súraghyna jauap bermese bermesin, erteng Qúdaydyng aldynda jauap beredi, ol qúryqtan qashyp qútylghan eshkim joq. Men óz isim ýshin ózim jauap bermesem, erteng balam jauap beredi. Al adam balasy perzenti ýshin ómir sýredi ghoy, eger ol shynymen adam bolsa. Tek týsinbeytin bir nәrsem bar. Polisiyagha sonday adamdardy qaydan ghana tauyp alady eken, a..?

 Keyin “Jazushy” baspasy “Jadymdasyn, Janaózen”degen kitap shyghardy. Kitapty alugha kelgen bireuler taqauda Janaózen jendetterining aty-jónderin jariyalau turaly úsynys jasady. Onday tizim mende joq, biraq tizimning basynda kimder túratynyn biletin sekildimin. Ol jendetterding әke-shesheleri bar, qaryndastary bar, bala-shaghalary bar, erteng bәri ashylady.

Jastardyng ekinshi ret kelip aqyl súraghany biylikting Janaózendi “Beket Ata” qalasy dep ózgertu kerek degen úsynysyn qoldau, qoldamau turaly boldy. Álbette, múnday ayarlyqqa jol bermeu kerek edi. Biylik ekinshi ret jenildi. Ol ózining sharshaghanyn, jana iydeyalardyng joqtyghyn, halyqpen arasy mýlde alshaqtap ketkenin, býgingi Qazaqstannyng búdan on jyl, tipti bes jyl búrynghy Qazaqstan emes ekenin, qazaqsha aitqanda, basqarmanyng qojyray bastaghanyn taghy bir ret dәleldedi.

Manghystaumen oinaugha bolmaydy!

Manghystau turaly mening aitarym búl ghana emes. Búl – basy ghana. Býgingi әkimshilikke eldi basqaru mýlde qiyn tiyip otyr. Jana basshylyq qansha tyrysqanmen elding senimine ie bolu qiyn. Jaghday mәz emes. Áleumettik salada ilgeri basu – joqtyng qasy. Osydan on jyl búrynghy Manghystau sol Manghystau, Janaózen sol Janaózen. Ong ózgerister az. “Forbos” jurnalynyng mәlimeti boyynsha, az-aq jylda miyl­liardtaghan aqsha tapqan anau inimiz ben mynau qaryndasymyz sol múnaydyng arqasynda bayyp otyryp, sol Man­ghys­taugha iynening jasuynday jaqsylyq jasaugha jaramasa, ony qaysy kórgen­dilikke jatqyza alasyz?

Aurudy jasyrmau kerek. Biylik kadr sayasatynda adamnyng qiyalyna kelmeytin, aqylgha mýlde syimaytyn isterdi isteumen keledi, ony týsinu mýmkin emes. Sóitip, ózin-ózi abyroysyzdyqqa úryndyrdy. Onyng obek­tivti jәne subektiyv­ti sebepteri bar. Bir sәti týskende ol turaly kenirek әngimelep berermin. Al siz qinalghan sәtteriniz boldy ma deysiz... Jýrekti qoyshy, ol auyrady...

– Aldaghy josparynyz, ne jazyp jýrsiz?

– Jazyp jýrgenim joq, oqyp jýrmin. Siz de sóitiniz, oqugha dendep kirisseniz boldy, jazu jayyna qalady. Asyly, qoldan kelse jazbaghangha ne jetsin. Ásirese, ólendi.

– Ángimenizge raqmet!

Ángimelesken Ámir Núrtayúly

«Jas Alash» gazeti

Taqyryp ózgertilip alyndy. Týpnúsqadaghy taqyryp: «Qoldan kelse jazbaghangha ne jetsin!»

0 pikir