Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 6516 0 pikir 8 Tamyz, 2013 saghat 07:12

Ghabit MÝSIREPOV. JANY TOLY JYR EDI

Redaksiyadan: Ár jyldary kelip jatatyn mereytoyy men «tughanyna pәlenbay jyl boldy» degen  әsire әspetterdi kýtpey-aq,  jýrekke  jyry oralyp, esimi әdeby ortada mindetti týrde atalyp  qalatyn aqynnyng biri – Ghaly Ormanov. Alayda aqynnyng ólenderi oqylyp, ol turaly estelikter aitylyp túruy tiyis. Áytpese, býgingidey alasapyran uaqytta asylymyzdyng úmytylyp, ayaq astynda qaluy әbden mýmkin. Ras, әdeby orta bolmasa, bylayghy júrt jadynan shyghara bastaghan aqyn da – Ghaly Ormanov. Tómende biz qazaq әdebiyetining klassiygi Ghabit Mýsirepovting Ghaly jayynda, Ghalidyng syrly, qonyr jyrlary jayynda  jazghan ghibyratty әngimesin oqyrman nazaryna úsynghandy jón kórdik. Mýsirepovting Ghaly turaly esteligin kóshirip, Abai.kz aqparattyq portalyna joldaghan jas jazushy Qalamger Azmatqa kóp rahmetimizdi aitamyz.

......................................................................................................................................................................     

 

Redaksiyadan: Ár jyldary kelip jatatyn mereytoyy men «tughanyna pәlenbay jyl boldy» degen  әsire әspetterdi kýtpey-aq,  jýrekke  jyry oralyp, esimi әdeby ortada mindetti týrde atalyp  qalatyn aqynnyng biri – Ghaly Ormanov. Alayda aqynnyng ólenderi oqylyp, ol turaly estelikter aitylyp túruy tiyis. Áytpese, býgingidey alasapyran uaqytta asylymyzdyng úmytylyp, ayaq astynda qaluy әbden mýmkin. Ras, әdeby orta bolmasa, bylayghy júrt jadynan shyghara bastaghan aqyn da – Ghaly Ormanov. Tómende biz qazaq әdebiyetining klassiygi Ghabit Mýsirepovting Ghaly jayynda, Ghalidyng syrly, qonyr jyrlary jayynda  jazghan ghibyratty әngimesin oqyrman nazaryna úsynghandy jón kórdik. Mýsirepovting Ghaly turaly esteligin kóshirip, Abai.kz aqparattyq portalyna joldaghan jas jazushy Qalamger Azmatqa kóp rahmetimizdi aitamyz.

......................................................................................................................................................................     

 

 Ghaly maghan “bismillә” dep tartqan birinshi jolynan bastap, “tәtem” dep toqtaghan eng songhy jolyna deyin oqushynyng oiynda qalghan aqyn siyaqty elesteydi. Áriyne, eshbir aqyndy eshbir adam týgel jattaghan da emes, týgel oqiy  alghan da emes. Sonda da oqyghanynnan qalghan әser tútastyghy bolatyny da dausyz. Ol – aqynnyng teneuleri men beyneleulerindegi ýnemi terendey týsip otyratyn syr tútastyghy, boyau tútastyghy. Ghaly aqyn qaytalanbaydy, qaytalamaydy, terendep otyrady. Ghaly búlbúly sayraghanda bútaqtan bútaqqa úshyp-qonyp jýrip sayramaydy, ózine únaghan bir biyiginen aumay sayraydy.

Ghaly aqynnyng este qalar bir erekshe qasiyeti – ol әrtýrli sәtti kezendi tosyp, dәl kezin qúr ótkizbey ýn qosyp qana qoymay, oiy-qyry, qysy-jazy, quanyshy-múny bar ýlken ómirde solardyng biri men birining baylanysy-shiyelinisi baryn biletin, almanyng ózimen birge aghashyn da, aghashymen birge tamyryn da birge suaruyn da oilana jýretin aqyn edi.

Ghaly aqynnyng taghy bir ereksheligi – ol aitayyn degenin qúlaghyna emes, jýregine aitatyn edi. Sózben emes, beyneleu-suretteumen aitatyn. Ghalidyng eng berisi osy jaqtaryn jete teksere alsaq, Ghaly kóterilgen biyikting alasa emestigin de kórer edik.

Ghaly elden oqugha kele jatqanda-aq qoynynda bir qúshaq óleng kele jatyr:

Kókjiyekke qosylghan

Qara joldyng úshyna,

Qaray-qaray asygham,

Qanatym joq úshugha.

Auyldan Almatygha, bolmystan armangha asyghyp kele jatqan aqynjandy adamnyng halin suretteytin osy bir óleng jas qalamnan tughanymen, kәnigi sheberding ayaq tastasynday. IYә, Ghaly Ormanovtyng sonau jiyrmasynshy jyldary jazghan ólenderining ózi-aq tereng tamyry Abay,  Sәken, Iliyas, Beyimbetterge ketken qazaq kenes lirikasynyng gýl atyp busanyp, kóktep túrghan bir bútaghy siyaqty.

Jarbighan jaman ton-túmaq

Jabysyp ketti ýstimde.

Janayyn degen bir shyraq

Jaltyldap ketti ishimde,

– degen joldar oqushylardyng oiyna birden ornyghyp qalghan edi. Bir-aq shumaq ólenge bizding ómirding alghashqy jýdeu jyldarynyn, bilimge talpynghan buyldyr kezenning keskini tútas syiyp ketkendey. Búl aqyn alghashqy adymyn olaqtyqtyng oppa soraptarynan bastap, sheberlik jolyna birte-birte kóterilgenderden emes. Tyrnaqaldysynyng ózi – tarlanbozdyng jorghasynday su tógilmey túrady.Aqyndyq  sózding atqan oqtay jyldamdyghy, alapat quaty, kisen ýzer kýshi degenderdi Ghaligha telip, terlemey-aq qoyayyq. Zadynda onday erekshelik Ghaly Ormanov talantyna tuajat. Al,  aqyndyq sózding sәulesi, nәzik syrshyl boyauy, mәni, dәmi degenderge keler bolsaq, múnyng bәrin jiti mengeru – Ghaly poeziyasynyng birinshi belgisi.

Aqyn Ormanovtyng alghashqy alghan sabaghy auyz әdebiyetindegi  jyr ýlgisi bolghanymen, alar nәri aluan týrde janaryp túrdy. Abaydan songhy birinshi aqynymyz Iliyastyng izin basa ýirenu, orystyng arghy-bergi  asa kýshti aqyndaryn audaru Ghaly ólenderine súlulyq, beynelilik sinirse, Tolstoyday alyp  prozashyny audarudyng ózi de onyng oiyn terendetip, órisin keneytti. Shyghys poeziyasyn, әsirese, kóne jyrdyng kórnekti tularyn kótergen tәjikterdi tәrjimalau aqyndyq boyaularyn bayytty. Mine, osynday ýzdiksiz izdenis, onyng ýstine, el ishimen ýzilissiz baylanys, auylda jiyi-jii bolyp, halyq tirshiliginen, tughan tabighattan susyndau onyng lirikasyn oqushynyng jan-jýregine dәl tiygizip otyrdy.

Ghaly Ormanov Úly Qazannan búryn tughanymen, onyng qalamyn kenestik dәuir úshtap berdi, baghyp-qaqty, oqytty, qalyptastyrdy. Búl jaylar aqynnyng ólendegi ómirbayanynda sayrap jatyr. Alghashqy ólenderinen bastap, tabytyna qolyndaghy qalamymen týskenge deyingi aralyqta alys sapar, adam tirligi, qogham ómiri, ózgeru, soghysu, jenu, senu, kenelu kezenderi kemel qamtylghan.

Azdap mysal terip, tizuge bolady:

Alysqa tigip kózimdi,

Ayanbay jettim bir shaqqa.

Qiyngha júmsap ózimdi,

Qarayyn talmay kitapqa.

(“Órde”, 1940 jyl )

 

Qaru ber, ana, qolyma,

Jauyna jayday tieyin.

Ózimdi tosyp jolyna,

Ýstime jalyn kieyin !

(“Otan aldynda”, 1941 jyl )

 

Dalany dariya-dәuletke

Toltyryp kimder qoydy eken?

Bayytyp qily sәuletke,

Bederin kimder oidy eken?

(“Jer sheberi”, 1959 jyl )

Búl shókim-shókim jyrlardan, ýzik-ýzik syrlardan Ghaly poeziyasynyng jalpy panoramasy eles bere alady. Sosialistik qazaq elining basynan keshken  núrly tariyh, aqynnyng shygharmashylyghyn tútastay sәulelendirip, jasyl óriske ainaldyryp jibergen.

Ádebiyet  tarihynda ózinen búrynghylardan ústaz tandamaghan, azdy-kópti taghlym almaghan aqyndy kezdestiru mýmkin emes. Ghalidyng ýirengen mektepterin de onyng shygharmashylyghy aiqyndap túr. Abay lirikasyndaghy әr sózding astaryn tolyq ashyp beru sheberliginen, Beyimbetting әngimeshildiginen Ormanov boyynda júghyn joq emes. Al,  Qasymnyng ataqty “Ghaliyagha hatyna” jazghan jauabynda Ormanov óz shygharmashylyghynyng erekshe bir qyryn otty, ótkir Qasymnyng dәl ózinshe shirygha kórsetkeni esimizde. Qysqasy, Ghalidyng shygharmashylyghynda qalyptasqan klassikadan  kelgen tarihy әser de, ainala  qalamdastan singen kórineu әser de kóp bolmaghanmen kezdesip otyrady. Búl – aqynnyng mini emes, tolygha túlghalanuy. Sóitken Ghalidyng óz inilerine  de әseri bolghanyn atap aitqan dúrys. Stilidik beti Ormanovtan mýldem bólek Hamiyt  Erghaliyevting ózi de Ghaligha arnaghan óleninde:

 

Aqsha qar jerge shashynnan

Qylaulap jauyp jatsa da,

Jyrynday jazghan jasynnan

Jarqyray bershi, jaqsy agha!

– dep erekshe  júmsara, ekpindemey toqtaydy.

“Erekshe júmsaru” men “ ekpindemeudi” beker qoldanyp otyrghan joqpyn. Búlar – Ghaly lirikasyn barlyq basqa aqyndardan bólekshe kórsetetin, taygha basqan “tanbalar”. Boran men búrshaq, dauyl men nóser –tabighattyng siyrek qúbylystary ghana. Negizinen, tughan tabighatymyz da oily momaqan, salmaqty-sabyrly pishinde bolsa, Ghaly ólenderi de tabighattyng sol minezinen ólshep-pishkendey synayda tuyp jatady.

Ghaly lirikasyna tәn, kóp jaghdayda onyng shygharmashylyghyn túzdyqtap otyratyn taghy bir erekshelik – jenil yumor. Ómirde de asa biyazy aqynnyng ólenderine halyqtyq nyshandar, qaljyn-ospaq boyaulary daryp otyrady. Kurortqa ketken júbayyna әzil-haty qanday jyly:

Otyrar ma eken bir qu múrt

Óle jazdap qasynda?!

– degen  joldar auyzeki  oramdylyghymen oigha ornyghyp qalady.

Partiyanyng әrtýrli kezenderdegi qauly-qararlaryna ýn qosu, ony halyqqa ýgitteu – zamanynda qalam ústaushylardyng qadirli boryshy boldy. Ghaly osynday biyik boryshtargha da sonshalyqty sanaly týrde qaraytyn edi. Bizding keybir aqyndarymyz qaulydan qaulyny ghana, sheshimnen sheshimdi ghana kórip, pikirler berip jatqanda, Ormanov ol sheshimderding adam janyna әser eter núrly tasqynyna jana ólenderin shomyldyryp shygharatyn. Sodan song Ghalidyng jekelegen biyik bedelderge arnalghan ólenderinen de jaqyn joldasyna, bauyr-dosyna baghyshtalghan jýrek sózderining jyluy shalqyp túrushy edi. Dauryqpa  aiqay, әsireley kótermeleu degenderden Ormanov óz qalamyn alys ústaghan adam.

Ghaly – jaqsy jyr jazudy ómir boyy armandap ótken jәne de sol armanyna jetip ketken aqyn. Jaqsy jyr jazu múraty onyng jetpis jyldyq ómirining ayaghyna  deyin týgesilgen joq. Aurumen  arpalysyp jatqanda da qolyndaghy jalghyz qaruy – qalamy  ghana bolatyn:

Auruym jatty meni alty ay andyp,

Asaugha arystansha auzyn qan ghyp.

Aldyrmas aujayymdy tanyghan song

Aqyryn bet aldyna ketti qanghyp.

 

Dәrimning eng kýshtisi  – óleng menin,

Denimning sezdirmeydi ol kónergenin.

Jaqsy jyr, jalyndy jyr jaza qalsam,

Tynysym keneyedi dereu menin.

Tumaq bolghanda, ólmek te – ózekti jannyng qútylmas qaryzy. Osy qaryzdyng tólem túsy tayanghanyn andaghanda da Ghaly aqyn kýirekke týsip, mort ketpeydi, terenge shymyrlap batqan asyl tastay әsem iyirim qaldyrady:

Bolar, bәlkim, búl mening songhy ólenim,

Sózim qalsa songhygha sol kómegim.

Jyly tiyse jyrlarym, sezer әrkim,

Jer betinen shyraghym sónbegenin.

 

Jerding súlulyghyn bayyzdap túryp ómir boyy jyrlaghan aqyn sol jerdi, ózin qorshaghan tabighat әlemin mәngi birge sezinedi. Ayrylysar shaqtyng auyrlyghyn sezse de qayyspaydy, qinalmaydy:

Shirkin, jer, qarshadaydan bauyr basqan,

Ketermin qalay tastap qayrylmastan?

Artymda qalay ýnsiz qalar túryp

Keng dala, kógildir tau, torghyn aspan?

IYә, qadirli aqyn, keng dala, torghyn aspan, kógildir tau bәri de ózing kórgen oryndarynda, ózing jyrlaghan qalyptarynda. Keng dalang kógere týsti, keneye týsti.

Bir joly Iliyastyng tughan jylyn ózining tughan audanynda ótkizip, ekeumiz birge qaytqanymyz mening esimde әli jýr.

 – Mynau Sara apannyng qystauy bolghan jer... Anau jatqan qonyr jon Aytbala ekeumizding eki jaqtan kelip úshyrasatyn jerimiz edi. Jastyqtyng bar syr-sipatyna kir júqtyrmay, bir-birimizge jan-jýregimizdi aqtarysqan biyik jon osy... – dep edin.

Sol kók dalany, sol qonyr jondardy jaylaghan elinning esinde, sening jyrlaryng berik saqtauly. Tom-tom bolyp basylyp jatyr. Elim de, jerim de, aqyn-jazushy atalatyn agha-ini bauyrlaryng da senimen birjola qoshtasqan emes, poeziyang tiri. Adamnyng jan-jýregine erkelete tiyetin, bireudi júbatyp, bireudi uatatyn poeziyagha ólim joq. Ony ózing de biletinsin.

Qalsa ólenim kónilge jaqqan shamday

Oylar meni  el-júrtym eske salmay.

Kókeyinde kóp jyldar saqtalarmyn,

Jolaushylap bir jaqqa  ketken janday...

– dep jay aitqan joqsyng da.

Bәrimiz bas iyetin búljymas shyndyq mynau ghoy:

Aldynghy tolqyn – aghalar,

Keyingi tolqyn – iniler,

Kezekpenen keliner,

Bayaghyday kóriner!

– degen ghoy úly atamyz Abay.

Búghan aitar dau bolmaq emes. Jýreginde  janayyn degen shyraghy bar inilering kelip te jatyr, kele de bermekshi. Bәrimizge  de ortaq úly quanysh osy ghoy, Ghaliy!

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2279
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3596