Seysenbi, 16 Sәuir 2024
Janalyqtar 5054 0 pikir 2 Tamyz, 2013 saghat 06:18

Jana joba jayynda (Jhanha jhoba jhajinda)

 

«Latyn qarpine kóshu - jekelegen oqymysty Qazaqtyng ghana emes, býkil Qazaq júrtynyng aryzy, armany. Múny úzaqty oilaghandar ghana sezinedi, tipti tez jetuge asyghady! Alayda Qazaq kóshetin jana latyn jazuy Týrkiyadaghy syqyldy (ótken ghasyrdyng alghy jarymynan qalghan joba) emes, klaviaturadaghy 26 latyn tanbasymen sheshiletin jazu bolghany jón. Áytpese ol osy kirill jazuynan asa almaydy...”

 Súltan Janbolatov

 (Qazaqiy latynsha jobanyn jamau- jasqausyz ýlgisi)

Qúrmetti toraptastar, kópten talqylap kele jatqan Qazaqy latynsha joba deytin talqymyzdy bir qorytyndylaytyn jerge jetip te qaldyq. “Qazaqy latynsha jobanyng jamau- jasqausyz ýlgisi” degen qosymsha taqyryptan- aq, bizding ejelden Aghylshyn- latynnyng 26 tanbasymen ghana Qazaqy joba jasaymyz degen oiymyzdyng menmúndalap, aighaylap túrghandyghy belgili. Endi aitylghan osy Qazaqy latynsha jobagha zer sala otyrynyzdar:

 

«Latyn qarpine kóshu - jekelegen oqymysty Qazaqtyng ghana emes, býkil Qazaq júrtynyng aryzy, armany. Múny úzaqty oilaghandar ghana sezinedi, tipti tez jetuge asyghady! Alayda Qazaq kóshetin jana latyn jazuy Týrkiyadaghy syqyldy (ótken ghasyrdyng alghy jarymynan qalghan joba) emes, klaviaturadaghy 26 latyn tanbasymen sheshiletin jazu bolghany jón. Áytpese ol osy kirill jazuynan asa almaydy...”

 Súltan Janbolatov

 (Qazaqiy latynsha jobanyn jamau- jasqausyz ýlgisi)

Qúrmetti toraptastar, kópten talqylap kele jatqan Qazaqy latynsha joba deytin talqymyzdy bir qorytyndylaytyn jerge jetip te qaldyq. “Qazaqy latynsha jobanyng jamau- jasqausyz ýlgisi” degen qosymsha taqyryptan- aq, bizding ejelden Aghylshyn- latynnyng 26 tanbasymen ghana Qazaqy joba jasaymyz degen oiymyzdyng menmúndalap, aighaylap túrghandyghy belgili. Endi aitylghan osy Qazaqy latynsha jobagha zer sala otyrynyzdar:

Aytylmysh Qazaqy latynsha jobany tanystyrudan búryn aita ketuge tatityn bir júmys bar, ol – jaqynda Qazaqstannyng dayyndaghan latyn әlipbiyinen 4 joba últjandy toraptastarymyzdyng kómegimen bizge qatysty ghalamtorda jariyalanghandyghy. Ol 4 jobanyng biri Álimhan Jýnispek aghamyzdyng erteden Qazaqstanda ýgittelip kele jatqan Ábduәly Qaydar aqsaqaldyng yaghny Týrkiyanyng ótken ghasyrdaghy nemese bayaghy qorghasyn әrip dәuirindegi óli tanba retinde dayyndalyp, basyna qalpaq, qúlaghyna syrgha, iyghyna pagon, beline belbeu, ayaghyna shaqay, tipti tabanyna koniky (mysaly “ç”) ilip, tis- tyrnaghyna deyin qarulanghan jalbyr- júlbyr jobalardyng bir týri, búl joba 2004- jyldan bastap qatysty taraular tarapynan zorlyqpen Qazaqstan halqyna tanylyp keledi. Odan keyingi 2-, 3- joba A. Shәripbay degen kisining kileng Aghylshyn- latynnyng 26 tanbasymen ghana jasalghan jobasy, endi biri S. Baybekov degen kisining ózi belgilegen Qazaqy juan dauysty dybys tanbalarynyng ong jaq shekesine ýtir jabystyryp jasaghan jobasy. Búl 4 jobanyng óz aldyna ereksheligi bar, mysaly, 1- jobanyng jal- qúiryqty tanbalary bir dybysqa bir tanba deytin qorghasyn әrip dәuirindegi ýlgimen jasalghan joba. Ol әripter kórer kózge jinaqy kóringenimen, biraq ol ózine layyqtalyp jasalghan baghdarlamasy joq jaghdayda, basqa oryndargha lezde jetip bara almaydy, jol ortada kedergilerge úshyraydy, qaqpay kóredi, sýzgilerden sýzilip qalady, jetuge tiyisti ornyna jete almay, key tanbalarynyng orny ýnireyi- aq qalady (Qazaqstan tarapynan nemese Týrkiya siyaqty elderden elimizge jiberilip jatqan jazu tanbalarynyng kóbining bizge ala- qúla bolyp, tolyq jetpeuindegi sebep dәl osynda); Onymen qoymay múnday tanbalar ózine menshikti baghdarlamagha sýiengen tanba bolghandyqtan, baghdarlamasyz jaghdayda ony dúrystap jazudyng jәne ony basqa bir ónirge aman- sau, aqausyz jetkizuding ózi bir zor mәsele boluda. 2-, 3- jobanyng tanbalary 26 tanbamen ghana jasalghandyqtan, әlemning barlyq jerine emin- erkin lezde jetip bara alady, óitkeni ol býkil әlem kenistiginde joly tosylmaytyn jolhaty bar Aghylshynnyng 26 tanbasymen ghana jasalghan joba, biraq ol jobada key tanbalarynyng alynuynda oqyrmanyn ózine bauray jóneletin iquaty kemshil, әsirese egizdep (qos tanbalap) jasalghan dauysty dybys әripterine toraptastarymyzdyng kónili tolmay jatyr, ...; 4- jobanyng jobageri ózi belgilegen Qazaqy juan dauysty dybys tanbalarynyng ong jaq shekesine ýtir qoyyp, sol arqyly jinishke dauysty dybys әrpin beyneleuge zorlanghan. Ondayda mәtinining tóbesine qoqyr- qoqsyq qaptap ketumen qoymay, “y” siyaqty qúiryghy sýiretilgen latyn tanbasyn Qazaq tilining eng jýrdek dauysty dybysynyng biri sanalatyn “y” dybysyna tanghandyqtan, mәtinining jalpy súlulyghy da nóldik kýige týsken. Sondyqtan, búl jobalargha toraptastar tym razy bolyp otyrghany joq. Soghan biz de neshe jyldan osynyng sonynda jýrgen tәjiriybemiz negizinde, “Aghylshyn- latynnyng 26 tanbasynan aspaymyz, olargha esh qosymsha belgi qospaymyz, dauysty dybys әripterin qos tanbalap (ýtir qosu da osynyng ishinde) jasaugha baspaymyz, key dauyssyz dybys әrpin egizdep jasaudan da qashpaymyz” deytin jýieli qaghidalarymyzdyng jeteginde ózimizding dayyndaghan jobamyzdy kópshilikting aldyna qoyyp kórmekpiz. Pikir qystyra otyrghaysyzdar.

Áueli myna eki әripke keliseyik, ol – y men u yaghny “j” jәne “w”

Búl 2 әripti osylay aludaghy negizimiz búl ekeui de halyqaralyq transkripsiyadan kelgen. Búny jalghyz Qazaq qana emes, býkil halyqara tanidy. Osy eki әripti osy eki dybys ýshin úsynghan toraptastarymyz da kóp boluda. Sondyqtan aldymen osy 2 әripke kelisip alayyq deymiz.

Odan keyin egizdeu jolymen jasalghan myna 4 әripke keliseyik, ol – j, ch, sh, f, yaghny (”zh”, “ch” , “sh” , “ph”). Búl úsynysty kóp toraptas osy týrinde ortagha qoyghan, qosaqtau jolymen jasalghan búl 4 әrip ejelden kópke tanys, ýnemi kórip jýrmiz, múndaghy (”zh” men “sh”) ekeui Qazaqtyng tól dybysy da, (”ch” men “ph”) ekeui Qazaq tiline kirme dybys, búlar kóp elge tanys, osy tanys tanbalardy qoldan bermeyik, olargha endi basqasha balama tanba jasap ta әure bolmayyq desenizder, oghan da maqúlmyz. Búl arada “ch” men “ph” siyaqty kirme dybystardy әlipbiyimizge engizip qaytemiz, olardyng bizge qajeti shamaly, shygharyp tastayyq deushiler bayqaluda. Búghan aitarymyz, biz qazir kóp elmen aralas- qúralastyq jasap jatyrmyz, býkil jer jýzine zer salyp otyrmyz, zer salyp qana emes, key jaylargha baryp ta jatyrmyz. Sonyng ishinde adamzat jan sanynyng besten bir ýlesin iyelep jatqan Hanzu halqynyng tili men býkil jer jýzine mәdeniyet jaqtan ozyqtyghyn tanytyp jatqan Aghylshyn tili, sonday- aq Qazaq halqymen ejelden etene bolyp, aralas- qúralas jasap jatqan Orys tili siyaqtylardyng bәrinde de osy “ch” men “ph” dybysy  da bar. Eger biz osy halyqtardyng arasyna baryp qalsaq, búl dybystar olar ýshin bolmasa da, ózimiz ýshin qajet bolady, olardan jol súrap, jón úghysugha, bireuding aty-jónin ózderine jaqyndatyp aituymyzgha, birer qalanyn, jerding atyn súrastyruymyz ýshin de qajet bolady, deymiz. Búnyng mysaly aitpasaq ta tolyp jatyr.

Odan keyin myna bir әripke keliseyik, ol – ng ”nh”.

Búl arada Júngo Qazaqtarynyng jana jazuy kezinde kózimizge ýiir bolyp qalghan “ng” tanbasyn “nh” tanbasyna ózgertip jazugha daghdylanu mәselesi ortagha qoyylyp otyr. Óitkeni biz “ng” tanbasy kezikken jerde, keyde ony “ng” boyynsha oquymyzgha, keyde ony “ngh” boyynsha oquymyzgha (mysaly “ngh” bolyp kelgende “nh” bolyp qalmasyn dep) tura keledi, sonda biz ony ýnemi “n’g” nemese “n’gh” dep jazyp, buyn aiyru belgisin dәl tóbesinen qoyyp әure bolamyz. “ng” tanbasyn “nh” tanbasyna ózgertudegi taghy bir sebep: “n” dybysyn “nh” tanbasymen jazudyng halyqaralyq ýlgisi de dayyn túr. Mysaly “Ho Shimiyn” (Vetnam halqynyng kósemi, kezinde búl kisining atyn biz Hanzusha dybystaluy boyynsha “Hu Jymiyn” dep jazyp kelgenbiz) degendi halyqarada ejelden “Ho Chi minh” dep jazady eken. Sonyng ýshin biz “n” dybysyn “nh” boyynsha tanbalasaq, jogharyda aitqanymyzday kóp әureden aulaq bolamyz. Jobamyzdyng jaqyndaghy bir talqysynda mamandar osy mәseleni arnauly ortagha salyp, kóp boljamdar jasap, sonynda osynyng qolayly bolatyndyghyna bir auyzdan kelisken edi. Aytpaqshy, kóbimizge tanys “Qazaqsoft” sayty da ózderining latynsha úsynys jobasynda osy “nh” tanbasyn “n” ornyna paydalanyp otyr.

Al “qh” tanbasyn “h” dybysynyng ornyna balamalaudaghy oiymyz, ol әlipby tәrtibindegi “q” dybysyna (nemese tanbasyna) jaqynyraq jerde túrsyn, uaqyt óte kele eger halqymyz   rasynda “h” dybysyn kirme dybys dep kinalap, “h” dybysyn qualap jatatynday jaghday tuylyp jatsa, “qh” tanbasynyng bir synary bolyp túrghan “h” tanbasyn qysqartyp “q” synaryn óz ornynda qaldyra salugha da qolayly bolsyn degen sóz. Eger kópshilik “qh” tanbasyn “ch” dybysyn tanbalaugha kórsetip jatsa, (mysaly “q+ch=qh(ch)” siyaqty pәtuәmen) onda biz “h” dybysynyng ornyna “kh” tanbasyn qoyugha da dayynbyz. Óitkeni ol tanba da kóbimizge tanys. Soghan osylay alyp otyrmyz.

Jogharydaghy 8 әrip, mine, osylaysha belgilendi delik.

Endi biz Qazaq tilindegi 9 dauysty dybysqa keleyik. Olar mynalar: a, ә, e, y, i, o, ó, ú, ý. Búl dybystar bizding búl jobada jeke- jeke“a”, “v”, “e”, “x”, “i”, “o”, “c”, “u”, “y” boyynsha tanbalanady. Nege degende, osy  9 dauysty dybys jóninde toraptastardan kóp pikir aldyq. Osylardyng ishinde “x” tanbasy jónindegi talas kóbirek boldy, óitkeni oghan senimdi, nanymdy negiz tabyla qoymady, key aghayyndar osy “x” tanbasyn týbinde “y” dybysyna beretin bolamyz degendi kóp aityp jýrdi, búl sóz aqyrynda shyndyqqa ainalatynday bolyp túr. Nege degende, ghalamtorda jaqynda Qazaqstannyng “әlipby jasau negizderi” degen bir maqala shyqty.  Maqalada әlipbiydegi jeke әripterding mәnderin ózgertu mәselesi sóz bolghan, onda mysal retinde  x  әripin auyzgha alyp, ol 1) Portugal tilinde  “sh” dybysyn belgileydi; 2) Polyak tilinde “y” dybysyn belgileydi, delingen. Mine búl bizge negiz bola alady, sonymen biz de búl tanbany jalghyz “y” dybysyna ghana emes, ynghayy kelgen jaghdayda, Qazaq tilining basqa dauysty dybystaryna da balamalaugha jaraydy dey alamyz. Al múndaghy kirme dybystyng “v” tanbasyn “ә” dybysyna berudegi negizimiz de, biz “v” tanbasyn “A” tanbasynyng tónkerilgen kólenkesi retinde pishindestik bayqatqanyn jәne syrtqy kórinisi de jarasyp túrghanyn bayqap, solay belgilep otyrmyz.

Al “Y ý” tanbasyn “ý” dep aluymyzdaghy sebep, búl tanbanyng “Y” jәne “ý” degen bas әrip jәne jol әrip bolyp keletin eki týrli jazylu ýlgisi bar. Eger biz onyng “Y” degen bas әrip tanbasyn kәdimgi Qazaqy kirillshemizdegi “Ýý” tanbasyna úqsatatyn bolsaq, onda onyng “ý” degen jol әrip tanbasyn kәdimgi halyqaralyq transkripsiyadaghy “ý” dybysynyng tanbasy ekenin eske alamyz. Sol ýshin búl tanba osy  “ý” dybysyna búiyryp túrghany anyq. Onyng ýstine osy “Y ý” tanbasy komputerding týimetaqtasynda dauysty dybysqa beyimdelip jasalghan eken de, soghan ony kóp adam qayta- qayta “y” dybysyna qaray ala úshady. Sondyqtan biz “y” dybysynyng Qazaq tilinde óte jii kezigetindigin, al “ý” dybysynyng Qazaq tilinde óte siyrek kezigetindigin erekshe eskerip, jalpy Qazaq tilindegi jazu mәtinining kórkemdigi, súlulyghy ýshin, Qazaq tilindegi dauysty dybystardy Aghylshyn- latynnyng orta boyly әripterinen tandaymyz degen erejemizdi shartty týrde búza otyryp, “Y ý” tanbasyn әdeyi “ý” dybysyna balamalap otyrmyz.

Al “c” tanbasynyng “ó” dybysyn beyneleui onyng “o” tanbasymen pishindes bolghandyghynda edi. Qazaq tilindegi 9 dauysty dybysty osynday dara tanbalarmen belgileu – Qazaq jazuyn qyruar әureden qútyldyrudyng birden- bir shyghar joly. Búl jol – “ә”, “ó”, “ý” dybystaryn “a’”, “o’”, “u’” nemese tóbesine eki nýkte shygharyp jasalghan “”a”, “”o”, “”u” jәne “A̋a̋”, “A`a`”, “Ää” siyaqty (múnday belgilerding taghy da kóp týri bar) әripterden myng artyq, óitkeni oqyrmanymyz dara, taza, jalbyr- júlbyrsyz múnday tanbalardy jazudan esh qinalmaydy, olardy jol ortada tosylyp, qaghylyp qalarma deuden de, ghalamtordan basqalargha aman- sau, aqausyz jiberuden de esh alandamaydy.

Endi osynday pәtuәlarmen jasalghan myna jobamyzgha baghalyq:

1. Qazaqy latynsha jobanyng dara tanbamen alynghan tól әripteri (26):

a    (A a) 

b   (B b)

ó   (C c)

d   (D d)

e   (E e)

gh   (F f)

g   (G g)

H   (H h)

i   (I i)

iy   (J j)

k   (K k)

l   (L l)

m   (M m)

n   (N n)

o   (O o)

p   (P p)

q   (Q q)

r   (R r)

s   (S s)

t   (T t)

ú   (U u)

ә   (V v)

u   (W w)

y   (X x)

ý   (Y y)

z   (Z z)

 

2. Qazaqy latynsha jobanyng qos tanbalap alynghan tól әripteri (3):

n   (Nh nh)

sh   (Sh sh

j   (Zh zh)

3. Qazaqy latynsha jobagha dara tanbamen alynghan uaqyttyq kirme әripter (2):

s   (C c)

v   (V v)

4. Qazaqy latynsha jobagha qos tanbalap alynghan kirme әripter (3):

ch   (Ch ch)

f   (Ph ph)

h   (Qh qh)

Endi osy tanbalardyng ne ýshin osylay alynghanyn bir- birlep týsindirip shyghamyz:

1. Qazaqy latynsha jobanyng dara tanbamen alynghan tól әripteri:

“a” dybysynyng “Aa” boyynsha tanbalanuy jayynda. shynyn aitsaq “Aa” tanbasy Aghylshyn tilinde jinishke dybystalady. Áueli ózimiz aityp jýrgen qúran әlipbiyinde de bizding “a” әrpimiz jinishke dybystalady, mysaly “әlip”, “biy”, “tiy”, “siy” deymiz. Biraq biz ony juandatyp oqugha әbden daghdylanyp aldyq, soghan “Aa” tanbasyn “ә” dep alayyq desek, qalyng oqyrman baj ete týsedi. Aghylshyn tilinde “R” әrpin “a” dep oqidy, biraq qoldanysta ol jinishke dybys tanbalaryn juandatyp oqugha qyzmet óteydi, mysaly “ar”, “or” siyaqty. Sol siyaqty biz “Marks (Marks) “ dep oqyghan kisi atyn aghylshyndar “Marx” dep jazyp, “maks (Maks)” dep oqidy. (beyne “iyt” dep jazyp “shoshqa” dep oqidy degeni siyaqty)  Sol sebepti biz halqymyzdyng daghdylanghan әdeti boyynsha osy “Aa” tanbasyn “a” dybysyna berip otyrmyz.

“b” dybysynyn “Bb” boyynsha tanbalanuy jayynda. Búl tanba jayynda kóp talas bolghan joq. Sondyqtan búl tanba osylay alyna beredi dep oilaymyz.

“ó” dybysynyn “C c” boyynsha tanbalanuy jayynda. Búnyng “ó” dybysyna balama bolyp tanbalanudaghy basty sebep, búl tanbanyng birinshiden Qazaqy dauyssyz dybys tanbalarynan asyp qalghandyghynda bolsa, ekinshiden, dauysty dybys “o” dybysynyng “O o” tanbasyna pishindes kelgendiginde boldy. Endi bir jaghynan “C c” tanbasynyng oraq pishindi bolghandyghy ýshin, ony oraq dep atap, tanbasyn “o” dep oqysaq ta bolatyn edi. Biraq oqyrmanymyzdyng kóbi “A a” tanbasyn “a” dep atap ketkeni siyaqty “O o” tanbasyn da “o” dep oqugha daghdylanyp qalghandyqtan, oqyrmanymyzdy әurelemeyik, qayta osy orayda osy “C c” tanbasyn da kәdege jaratyp “ó” dep alugha keliseyik demekpiz.

“d” dybysynyn “D d” boyynsha tanbalanuy jayynda. Búl tanba jayynda da kóp talas bolghan joq. Biraq biz aralyqta “D d” tanbasyn “a” tanbasyna úqsatyp alyp, mysaly bas әrip bolyp keletin “D” tanbasyn “ɑ” tanbasynyng onnan solgha nemese soldan ongha 180 gradus audarylghan týrine úqsatyp, “ә” dep atamaqshy bolyp, odan jol әrip bolyp keletin “d” tanbasyn “a” tanbasyna úqsatyp, odan ony da “ә” dybysyna balamaqshy bolyp, al “d” dybysyn “th” boyynsha tanbalamaqshy bolyp ta tәjiriybe jasadyq. Nәtiyjede, “d” dybysy kezige qalghan jerde, “th” tanbasyn qayta- qayta úmytyp qalyp, “D d” boyynsha tanbalaytyn jaghday kóp bayqaldy. Soghan biz búl dybysty әli de búrynghysynday “D d” boyynsha tanbalay bereyik destik.

“e” dybysynyn “E e” boyynsha tanbalanuy jayynda. Ásili biz “E e” tanbasyn “y” dybysyna bermekshi edik, biraq “e” dybysynyng ornyna basqa balamalaytyn layyqty tanba tabylmady. Al “e” dybysyn “ie” boyynsha tanbalayyq desek, “e” dybysynyng qoldanys payyzy óte kóp bolghandyqtan, mysaly, eresek (ieriesiek), elgezekten (ielgieziektien), elpen- selpeng (ielpienh- sielpienh), egjey- tegjeyle (iegzhiej- tiegzhiejlie), erekshelep (ieriekshieliep), etelenen (ietielienien) siyaqty sózderdi jazghan kezde, ony dúrys oqy aludyng ózi qiyngha soghatyny bayqaldy. Onyng ýstine “E e” tanbasy kóp elde “e” dybysyna berilgeni anyq bolghandyqtan, “y” dybysyna әli de basqalay tanba qarastyrayyq dedik te, “E e” tanbasyn kóp elding talghamy boyynsha Qazaq tilining “e” dybysyna berdik.

“gh” dybysynyn “F f” boyynsha tanbalanuy jayynda. “gh” dybysynyng “F f” boyynsha tanbalanuyndaghy bir sebep, biz Aghylshyn- latynnyng 26 tanbasynan әlipby jasaymyz degen ekenbiz, onda biz, sózsiz, osy 26 tanbany Qazaqtyng óz tanbasy, tól tanbasy retinde qarauymyz kerek degen oidan boldy. Alghashynda búghan qarsylar boldy, biraq keyin kele osylay aludy qúptaytyndar kóbeydi. Jaqynda jariyalanghan Qazaqstannyng 4 jobasynyng ishinde de “gh” dybysyn “F f” boyynsha tanbalaghandary bar eken. Soghan biz de osylay alugha kelistik. “gh” dybysyn “F f” boyynsha tanbalaudaghy taghy bir oi, “g” men “gh” -gha úqsas tanba aludan nemese “g” -ni “g” dep, “gh” -ny “gh” dep aludan qashu. Óitkeni búdan bolashaqta “g” men “gh” -ny aiyra almaytyn zardap tuyluy mýmkin. Beyne kezindegi kirillshe tanba men oryssha tanbanyng jaqyndyghynan “Qazaq” sózi “kazak” bolyp, “qazir” sózi “kazir” bolyp, “qadyr” sózi “kadyr” bolyp ketkeni siyaqty. Soghan, Qazaq tilining búzyluynan saqtanu túrghysynan, búl arada “k” men “q” -gha, “g” men “gh” -gha ózara jaqyn kelmeytin tanbalardy qarastyrghanymyz ong dep oiladyq. Osylaysha, Qazaq tilining “gh” dybysy “F f” boyynsha tanbalandy. Onyng syrtynda, búl tanbanyng beynesi ózimizding kәdimgi Qazaqy kirillshemizdegi “gh” tanbasyna úqsap túrghandyghynan da, oqyrmanymyzdyng ony kórgen jerden tany ketuine qolayly bolsyn destik.

“g” dybysynyn “G g” boyynsha tanbalanuy jayynda. Búl tanbany (yaghny “G g” tanbasyn) biz bir mezet “n” dybysyna bergimiz keldi. Sebebi, biz Qazaq tilinde jazylghan birneshe kesek- kesek romandy tauyp, ondaghy Qazaqy dybystardyng qoldanys payyzyna sanaq jasadyq. Nәtiyjede qoldanystaghy payyzy eng tómen bolghan Qazaq tilining dauyssyz dybysy “g” dybysy bolyp shygha keldi (neshe romanda da úqsas shyqty), sonymen “G g” tanbasyn “g” dybysyna beruge qimay qaldyq. Al qoldanystaghy payyzy eng joghary bolghan Qazaq tilining dauyssyz dybysy “n” dybysy eken (búl da neshe romanda úqsas shyqty), sodan esimizge key elding jәne key toraptastyng “G g” tanbasyn “n” dybysyna berip jýrgendigi keldi de, biz de ony “n” dybysyna bereyik destik. Biraq “g” dybysyna basqasha layyqty tanba tabyla qoymady. Sonymen “G g” tanbasy qaytadan “g” dybysyna beriletin boldy.

“H” dybysynyn “H h” boyynsha tanbalanuy jayynda. Búl tanbany (yaghny “H h” tanbasyn) elimizdegi toraptastar kóbinshe “q” dybysyna, al Qazaqstan jobagerleri kóbinshe “h” dybysyna bergisi keldi, biraq olay bolghanda, kóp jobager (meyli elimizde nemese Qazaqstanda bolsyn) j, sh, f siyaqty dybystardy “zh”, “sh” , “ph” siyaqty etip jazugha kelmey qalatyndyghyn sezbedi. Óitkeni siz “yzhar (yzqar)”, “Asqar”, “Shәriphan” nemese “Talapqan” siyaqty kisi attaryn osynday jobamen jazbaqshy bolsanyz, olardy shartty týrde “Xz’har”, “As’har”, “Shvrip’han” nemese “Talap’han” siyaqty etip, eki tanbanyng arasyna buyn aiyru belgisin qoyyp otyryp jazuynyzgha tura keledi de, әste “Xzhar”, “Ashar”, “Shvriphan” nemese “Talaphan” etip jaza almaysyz. Óitkeni múnday eki tanba arasy bólinbey tirkelip jazylsa, olar j, sh, f boyynsha dybystalyp ketedi de, jogharydaghy kisi attaryn “yjar”, “ashar”, “shәrifan” nemese “talafan” dep oqityn bolasyz. Soghan biz “H h” tanbasyn “H” boyynsha dybystaudyng syrtynda, basqa kóp el siyaqty qos tanbaly әripterding synary nemese sýieui bolsyn dep, oghan da basqa kóp mindet jýktemey otyrmyz.

“i” dybysynyn “I i” boyynsha tanbalanuy jayynda. Qazaq tilining “i” dybysyn “I i” boyynsha tanbalau – Qazaq ýshin dәstýr. Júngo Qazaqtarynyng kezindegi jana jazu әlipbii men qazirgi Qazaqy kirillshe әlipbiyimizde de Qazaq tilining “i” dybysy “I i” boyynsha tanbalanghan. Biraq búl tanba orys әlipbiyinde joq, al Hanzu tilining piniyin әlipbiyinde y boyynsha dybystalady. Ózderi ony kishkene y dep ataydy. ýlken y dep olar “Y y” tanbasyn aitady. Bizding key jobagerimiz de “I i” tanbasyn “i” -ge bersek deydi. Biraq biz ony dauysty dybysqa tirkelip kelgen jaghdayda ghana shartty týrde “i” dep dybystasaq degen oidamyz. Al basqa әr qanday jaghdayda “i” dybysyn әli de “I i” boyynsha tanbalasaq deymiz. Kezinde biz “I i” tanbasyn qalay atasaq bolar dep toraptastardan pikir súraghanymyzda, toraptasymyzdyng kóbi ony “y” dep alsaq degen edi. Búl úsynysty da esimizden shygharmaymyz. Biraq biz qazir әli de “I i” tanbasyn “i” boyynsha dybystay túrsaq, deymiz.

“iy” dybysynyn “J j” boyynsha tanbalanuy jayynda. Búl dybysty osylay tanbalaudaghy negizimiz halyqaralyq transkripsiyadan kelgen. Búny jalghyz Qazaq qana emes, býkil halyqara tanidy. jaqyndaghy Qazaqstannyng jobalarynda da búl tanbany osy “i” dybysy ýshin úsynghan jobager kóp eken. Soghan biz de osylay alugha kelistik.

“k” dybysynyn “K k” boyynsha tanbalanuy jayynda. “k” dybysynyng “K k” boyynsha tanbalanuy da Qazaq ýshin dәstýr bolyp qalghan. Nege degende, Júngo qazaqtarynyng kezindegi jana jazu әlipbii men qazirgi Qazaqy kirillshe әlipbiyimizde de Qazaq tilining “k” dybysy “K k” boyynsha tanbalanghan. Búghan kópshilikting kónili tolady. Biraq key jobagerlerimiz osy tanbagha “q” dybysyn da birge jýktegisi keledi. Búghan biz jýz payyz qarsymyz. Nege degende, kezinde Qazaqtyng búl eki dybysyn orystar paryqtamaytyndyqtan (óitkeni olargha Qazaqy kirillshemizdegi “q” tanbasy men “k” tanbasy úqsas bolyp kórinedi), Qazaq kazak bolyp, qazir kazir bolyp ketken, oghan bir bólim qazaghymyz da eliktep, Qazaqtyng talay sózi osylay basqasha dybystalyp býlingen. Soghan endigary búl tanbagha eki dybys jýkteuge qarsymyz.

“l” dybysynyn “L l” boyynsha tanbalanuy jayynda. Búl dybysty búlay tanbalau barlyq jerde, barlyq elde negizinen úqsas. Soghan búl ýshin kóp ayaldamaymyz.

“m” dybysynyn “M m” boyynsha tanbalanuy jayynda. Búl dybysty búlay tanbalau da barlyq jerde, barlyq elde negizinen úqsas. Soghan búl ýshin de kóp ayaldamaymyz.

“n” dybysynyn “N n” boyynsha tanbalanuy jayynda. Búl dybysty búlay tanbalau da barlyq jerde, barlyq elde negizinen úqsas. Soghan búl ýshin de kóp ayaldamaymyz. Biraq bir isti eskerte ketsek deymiz. Óitkeni biz talay ret Qazaq tilindegi Qazaqy dybystardyng tildik qoldanys jaghyndaghy jaghdayyna sanaq jasap kórdik, nәtiyjede barlyq jaghdayda Qazaq tilining dauyssyz dybystarynyng biri bolghan osy “n” dybysy Qazaqy dauyssyz dybystar ishinde qoldanysqa týsken payyzy eng joghary dybys bolyp otyr. Sony eskerte ketsek deymiz.

“o” dybysynyn “O o” boyynsha tanbalanuy jayynda. Búl dybysty búlay tanbalau da barlyq jerde, barlyq elde negizinen úqsas. Soghan búl ýshin de kóp ayaldamaq emespiz.

“p” dybysynyn “P p” boyynsha tanbalanuy jayynda. Búl dybysty búlay tanbalau kóp jerde, kóp elde negizinen úqsas. Biraq biz bir mezet búl tanbany “r”- gha berip te kórdik, qoldaushylar kóp bolghanymen, Qazaqtyng “p” dybysyna layyqty tanba oidaghyday tabyla qoymady. Sodan osylay tanbalaugha qayta oralghan jayymyz bar.

“q” dybysynyn “Q q” boyynsha tanbalanuy jayynda. Qazaqtyng “q” dybysyn “Q q” boyynsha tanbalau kóp jobada úqsas. Qazaqstannyng 1924- jyldan kele jatqan latynsha jobalarynyng kóbi osy boyynsha alynghan. Soghan halqymyz búl tanbagha kóp- kórim kóz ýiyir bolyp qaldy. Biraq key jobagerimiz “Q q” tanbasyn birde “k” dybysyna, birde “gh” dybysyna, birde “H” dybysyna balamalap kórdi, biraq bayandy bolmady. Key jobagerimiz “q” dybysyn “k” dybysyna úqsas etip, “k” tanbasymen balamalasaq deydi, olardyng pәtuәsi Qazaqstannyng kóp saytynda “kz” degen tanba bar, sol tanbamen biringhay bolmasa bolmaydy deydi. yaghny “k” tanbasyn “k” dybysy men “q” dybysyna teng jýretin etip belgileudi qúptaydy. Búghan biz qarsymyz. Nege degende, bolashaqta osynyng saldarynan Qazaqtyng kóp sózi birde “k” dybysy “q” dybysyna, birde “q” dybysy “k” dybysyna ózgeretin jaghday kóp tuylyp, Qazaq tili býlinedi deymiz. Búghan kórsetetin mysaldar kóp. Ghalamtordaghy bir habardan bizding akademik aghamyz Ábduәly Qaydar aqsaqal da osy “q” dybysy jóninde toqtalghanda, ol kisi de “q” dybysyna “q” nemese “kh” tanbasyn balamalaudy qúptaytyndyghyn aitqany esimizde. Soghan biz de “q” dybysyna “Q q” tanbasyn úsynudy jón kórip otyrmyz.

“r” dybysynyn “R r” boyynsha tanbalanuy jayynda. “R r” tanbasyn “r” dybysynan basqa dybystargha beru maqsatymen, biz bir mezet “r” dybysyn “P p” boyynsha tanbalap kórdik. Óitkeni qazirgi Qazaqy kirillshemizding jaghdayy solay. Búlay tanbalaugha kópshilik tym qarsy shyghyp ketken joq. Biraq biz “R r” tanbasyn әr aluan pәtuәmen basqa dybystargha, mysaly “ә”, “i” jәne “j” siyaqty dybystargha balamalaghan edik, oghan kópshilikting kónili tym tola qoymady. Sonymen qaytadan “r” dybysyn “R r” boyynsha tanbalay bereyik degen jayymyz bar.

“s” dybysynyn “S s” boyynsha tanbalanuy jayynda. Búl dybysty búlay tanbalau barlyq jerde, barlyq elde negizinen úqsas. Soghan búl ýshin de kóp ayaldamaq emespiz.

“t” dybysynyn “T t” boyynsha tanbalanuy jayynda. “t” dybysyn “T t” boyynsha tanbalau barlyq jerde, barlyq elde negizinen úqsas. Soghan búl tanba ýshin kóp ayaldap otyrmaymyz.

“ú” dybysynyn “U u” boyynsha tanbalanuy jayynda. “ú” dybysyn “U u” boyynsha tanbalaudy júrttyng kóbi qúptaydy. Biraq key jobagerimiz “U u” tanbasyn “u” dybysyna bersek jaqsy bolar edi deydi. Múnday úsynysty ortagha qoyghan jobagerler kóbinshe “ú” dybysyn “W w” boyynsha tanbalaugha beyim. Sondyqtan, biz búny mynaday jolmen sheshsek deymiz. yaghni: 1) “U u” tanbasy jeke- dara kelgende nemese sóz basynda nemese dauyssyz dybystargha tirkelip kelgende, “U u” tanbasy jogharyda aitylghanday “ú” boyynsha dybystala berse; 2) “U u” tanbasy dauysty dybystardyng sonyna tirkelip kelgende, mysaly, “au”, “ou”, “eu”, “vu”, “cu” siyaqty bolyp kelgende “au”, “ou”, “eu”, “әu”, “óu” boyynsha dybystalsa deymiz. Demek ol mәtindik qoldanysqa qaray keyde dauysty dybys, keyde dauyssyz dybys boyynsha, yaghny keyde “ú”, keyde “u” bolyp oqyluyna bolady degen sóz. Múnday Jaghday kóp elde bar.

“ә” dybysynyn “V v” boyynsha tanbalanuy jayynda. “V v” tanbasynyng Qazaqy latyn әlipbiylerinde kóbinshe “v” dybysyna tanylyp kelgen jayy bar. Biraq “v” dybysy Qazaqqa kirme dybys bolghandyqtan, ony Qazaq әlipbiyinen shygharyp tastaymyz deytin pikir de az emes. Sonymen “V v” tanbasyn Qazaqtyng óz dybysyna, tól dybysyna balama etip bereyik deytin pikir shyghyp, ony Qazaqtyng “ý” dybysyna, “ó” dybysyna, tipti “y” dybysyna deyin tanushylar boldy. Al búl jobada biz ony “ә” dybysyna beruge beyimdelip otyrmyz. Nege degende: 1) ol A tanbasymen pishindes, beyne A tanbasyn tónkere salghanday, nemese sol tanbanyng týsip túrghan kólenkesindey bolyp bayqalady. Óitkeni a men ә dybystyq túrghydan ózara variant bolghandyqtan,  pishin jaghynan jaqyndau bolghany abzal dep oilaymyz. 2) “V v” tanbasyn Qazaq әlipbiyindegi “v” dybysyna berdik degen kýnning ózinde, biz oghan “ә” dybysyn birge jýktesek te, onyng qalypty dybystaluyna esh oralghy bolmaydy. Demek, meyli Qazaq tilinde, nemese Orys, Aghylshyn tilderinde bolsyn, esh qaysysynda “ءvә” nemese “әv”, yaghny “vv” boyynsha birge tirkelip keletin jaghday bayqalmaydy, onyng ýstine onyng biri dauysty dybys ta, endi biri Qazaq tiline kirme dauyssyz dybys, ekeuining qatarynan keletin esh orayy nemese esh mýmkindigi de joq. Sondyqtan biz osy tanbagha yaghny “V v” tanbasyna qos mindet jýktesek te esh dýnie býlinip ketpeydi degen qarastamyz. Soghan biz ony әueli “ә” dep alamyz, odan qalsa, yaghny ishinara “f”  men “u” aralyghynda dybystalatyn  kisi attary men jer- su attarynda dauyssyz dybys bolyp kelgen jaghdayda ghana “v” boyynsha dybystasaq degen oidamyz. Mysaly, “(Qúnayev) Qunaiev”, “(Nazarbayev) Nazarbaiev”, “(Chapayev) Chapaiev”, “(Áliyev) Vljev”, “(Ábdyrahmanova) Vbdiraxmanova”, “(Ahmetova) Axmetova”, “(Kiyev) Kjev” siyaqty óte az kezigetin jaghdaylarda ghana qoldanylady.

“y” dybysynyn “X x” boyynsha tanbalanuy jayynda. Qazaqstannyng kóp jobasynda “y” dybysyna “Y y” tanbasy balamalanyp jýrgendigi kópke mәlim. Onday boludaghy sebep, Orystyng “y” tanbasyn Orystar “yi” dep oqyp, al olar ony latynshagha ailandyrghanda “Y y” dep jazatyndyghynan bolghan. Al Qazaqtar Orystyng “y” tanbasyn óz jazuynda “y” dep oqityndyqtan, Orystar ony latynsha “Y y” dep jazady eken dep, “Y y” dep alugha beyimdelip qalghan. Al Qazaq tilining mәtindik qoldanysynda “y” dybysy “a” dybysynan qalsa 2- orynda túratyndyqtan, “y” tanbasynyng jer jyrtatyn soqa siyaqty sýiretilgen sýrkeyli suretinen- aq, Qazaq tilining latynsha mәtindik jazba kórkemdigin nóldik kýige biraq týsirgen. Onyng syrtynda “Y y” tanbasyn “y” dybysyna balamalap jýrgen jobagerlerimizding taghy bir toby Qazaq tilining “i” dybysyn da osy “Y y” tanbasymen alghandyqtan, “y” men “iy”- dyng birge tirkelip keletin mýmkindigi jiyilep, múnday tirkelisterding “yi” nemese “iy” boyynsha anyqtaluy da mýshkil kýige týsken. Sondyqtan biz osynday kóp әureshilikten qútylu ýshin, “y” dybysyna boyy sorayyp soydimaytyn әri sozylyp sýiretilmeytin ortasha biyiktiktegi bir tanbany qarastyrsaq destik. Sonymen oghan “E e”, “C c”, “I i”, “V v” siyaqty tanbalardyng barlyghy kezegimen mindet ótep kórdi. Nәtiyjede “E e” boyynsha alynsa mәtinning kórkemdigi artqanymen, Qazaqtyng “e” dybysyna layyqty tanba tabylmady, “C c” boyynsha alynsa, “C c” tanbasyn qajet etetin basqa oryndar kóbeyip túrghanday bolyp, “I i” boyynsha alayyq desek, “i” dybysyna layyqty tanba tabylmaytynday bolyp, “V v” boyynsha alayyq desek, ol tanbany da qalaytyn oryndar kóbeygendey bolyp, aqyry “X x” boyynsha tanbalaugha beyimdelip qaldyq. Óitkeni, ghalamtorda jaqynda Qazaqstannyng “әlipby jasau negizderi” degen bir maqalasy shyqty. Onda әlipbiydegi jeke әripterding mәnderin ózgertu mәselesi sóz bolghan eken, onda mysal retinde  x  әripin auyzgha alyp, ol 1) Portugal tilinde  ”sh” dybysyn belgileydi; 2) Poliyak tilinde “y” dybysyn belgileydi, delingen. Mine búl bizge negiz bola alady, deymiz. Demek, Qazaq tilining dauysty dybystaryn tanbalau ýshin taghy bir tanba tabyldy degen sóz.

“ý” dybysynyn “Y y” boyynsha tanbalanuy jayynda. Qazaqstannyng kóp jobasynda “Y y” tanbasy “y” dybysyna balamalanyp jýrgendigi jogharyda aityldy. Soghan biz jogharyda aitylghan kóp әureshilikten qútylu ýshin, “Y y” tanbasymen Qazaq tilining “ý” dybysyn balamalaugha kelistik. Múnda mynaday 2 negiz bar. Biri, múndaghy bas әrip “Y” tanbasy  pishin jaghynan kәdimgi Qazaqy kirillshemizdegi “Ýý” tanbasynyng ekeuine de úqsaydy; ekinshiden, onyng jol әrpi bolghan “y” tanbasy da halyqaralyq transkripsiyadaghy “ý” dybysyna berilgen “y” tanbasyna úqsaydy. Onyng syrtynda, Qazaq tilindegi “ý” dybysynyng mәtindik qoldanys payyzy óte tómen bolghandyqtan, Qazaq tilining latynsha mәtindik jazba kórkemdigine de kóp kesirin tiygize almaydy, deymiz. Nege degende, búl jobada Qazaq tilindegi 9 dauysty dybystyng 8 i latynsha orta boyly tanbamen tanbalanyp, jalghyz osy “ý” dybysy ghana Qazaq tilindegi mәtindik qoldanys payyzy eng tómen bolghan salauatymen “Y y” boyynsha tanbalanyp otyr. Bizding jobamyz kópshilikting әr jolghy bergen úsynys pikiri negizinde janalanyp jariyalanyp túrdy. Sol barysta, Qazaq tilindegi dauysty dybystargha balamalaytyn tanbalardy neghúrlym boy biyiktigi ortasha bolatyn tanbalarmen tanbalaghan abzal degen úsynysty da toraptastarymyz ortagha qoyghan bolatyn. Biz búl pikirdi sol kezden bastap qabyldap әri atqaryp kelemiz. Osynyng ishinde osy “ý” dybysynyng jaghdayy ghana basqasha bolyp túr. Biz kóp uaqytqa deyin “u” dybysyn “Y y” boyynsha tanbalap, “ý” dybysyn “W w” boyynsha tanbalap kelgen edik, biraq kópshilik múndaghy jol әrpi bolghan “y” tanbasyn “u” dep oqugha keliskenimen, onyng bas әrpi bolghan “Y” tanbasyn “u” dep oqugha kelise almady. Sodan múny erekshe mәsele retinde qarap, Qazaqy kirillshemizdegi “Uu”, “Úú”, “Ýý” siyaqty tanbalargha da jaqynyraq dybystalatyn bir tanba әlipbiyimizding ishinde jýrsin degen oimen, osy “Y y” tanbasyn Qazaq tilining “ý” dybysyna turalap otyrmyz.

“u” dybysynyn “W w” boyynsha tanbalanuy jayynda. Múndaghy “W w” tanbasy Qazaqstannyng kóp jobasynda Qazaqtyng “ú” dybysyn balamalaugha úsynylypty; al bizding búrynghy key jobamyzda “W w” tanbasy Qazaqtyng “ý” dybysyn balamalaugha úsynylghan. Al key jobalarda Qazaqtyng “u” dybysyn balamalaugha kóbinshe “Y y”, “U u” siyaqty tanbalar úsynylyp jýripti. Biraq sonda da “U u” tanbasyn Qazaqtyng “ú” dybysyn balamalaugha úsynushylar kóp bolghan. Sondyqtan, biz әli de Qazaqtyng “u” dybysyn “W w” boyynsha tanbalasaq degen oidamyz. Biraq biz mynaday bir oiymyzdy da eskerte ketsek deymiz. Mәselen, Hanzu tilinde “W w” tanbasyn ýlken “u”, “U u” tanbasyn kishkene “u”, “Y y” tanbasyn ýlken “iy”, “I i” tanbasyn kishkene “i” dep ataydy da, “W w” tanbasy men “Y y” tanbasyn sóz basy men buyn basyna kelgende ghana “u”, “i” dep jazyp, “U u” tanbasy men “I i” tanbasyn sóz arasy men sóz sonyna kelgen jaghdayda ghana “u”, “i” dep jazady. Soghan biz de keyingi emle erejemizde osy jaghyn eskerip, Qazaqy әlipbiyimizdegi “W w” men “U u”- dyn, “J j” men “I i”- ding mindet ótegen ornyna qaray oqylu mәselesin óz layyghynda sheshsek eken deymiz.

“z” dybysynyn “Z z” boyynsha tanbalanuy jayynda. “z” dybysyn “Z z” boyynsha tanbalau barlyq jerde, barlyq elde negizinen úqsas. Soghan búl tanba ýshin de kóp ayaldap otyrmaymyz.

2. Qazaqiy latynsha jobanyn qos tanbalap alynghan tól әripteri (3):

“n” dybysynyn “Nh nh” boyynsha tanbalanuy jayynda. Búl mәsele maqalanyng basynda arnauly sóilendi. Búlay tanbalaudaghy basty maqsat, osy “n” dybysynyng “Ng ng” boyynsha tanbalanuy barysynda “ng”, “ngh” siyaqty jazulardy jazudyng qajeti ýshin, “n” men “g” tanbasynyng arasyna “’” (buyn aiyru belgisi) siyaqty bóten bir tanbanyng ayaq astynan qystyrylyp, jazu mәtinining kórkemdigining búzyluynan, “g'n” siyaqty kóriksiz tanbalardyng kóbeyuinen saqtanu ýshin bolghan. Demek, búl jobada jazyp kórsetuge tiyisti kirme mysaldardan basqa, Qazaqtyng tól sózderine “`” siyaqty shekelikting nemese “’” siyaqty buyn aiyru belgilerining Qazaqy latynsha jobalarynda kezikpeuin ýmit etemiz, әri solay jobalap ta otyrmyz.

“sh” dybysynyn “Sh sh” boyynsha tanbalanuy jayynda. Qazaq tilining “sh” dybysyna “X x”, “S s”, “C c”, “Sh sh”, “Sch sch” jәne “Xh xh” siyaqty kóptegen tanbanyng balamalanghanyn basqa jobalardan bayqap jýrmiz. Múnyng ishinde “X x”, “S s”, “C c” siyaqty tanbalargha basqa mindet kóbirek jýktelip, “Sh sh”, “Sch sch”, “Xh xh” siyaqty tanbalardyng ishinde “Sh sh” tanbasy kóbirek “sh” dybysyna balamalanyp jýrgeni júrtqa ayan. Onyng ýstine múnday balamalau býkil halyqaragha da jalpylasyp qalghanday. Soghan Qazaq tilining “sh” dybysyna әli de “Sh sh” tanbasyn balamalasaq degen oidamyz.

“j” dybysynyn “Zh zh” boyynsha tanbalanuy jayynda. Qazaq tilining “j” dybysyna “X x”, “C c”, “J j”, “R r”, “Zh zh” jәne “Jh jh” siyaqty kóptegen tanbanyng balamalanghanyn qyruar jobadan bayqap jýrmiz. Múnyng ishinde “X x”, “C c”, “J j”, “R r” siyaqty tanbalargha basqa mindet kóbirek jýktelip, “Zh zh” jәne “Jh jh” siyaqty tanbalardyng ishinde “Zh zh” tanbasy kóbirek “j” dybysyna balamalanyp jýrgeni júrtqa ayan. Soghan Qazaq tilining “j” dybysyna әli de “Zh zh” tanbasyn balamalasaq degen oidamyz. Sonda da mynaday bir oiymyzdy kópshilikten jasyrghymyz kelmeydi. Ol degenimiz, Qazaq tilining “j” dybysyna әli de “Jh jh” tanbasyn balamalasaq deymiz. Nege degende, bizdegi ShÚAR (Shinjiang Úighúr  Avtonomiyaly Rayony) degen qysqarghan sóz qazirgi ózimizdegi sóz qysqartu daghdymyz boyynsha latynsha “ShUAR” bolyp qysqarady, biraq ol shetelge barghanda “SUAR” boyynsha qysqarady (qos tanbaly әripterding bas tanbasy boyynsha qysqarady), sol siyaqty bizdegi JHR degen qysqarghan sóz qazirgi sóz qysqartu daghdymyz boyynsha latynsha “ZhQhR” bolyp qysqarady, biraq ol shetelge barghanda “ZQR” boyynsha qysqarady. Eger biz Qazaq tilining “j” dybysyn “Jh jh” tanbasymen balamalaytyn bolsaq, onda ol shetelge barghanda “JQR” boyynsha qysqaryp, múndaghy “J” tanbasyn “j” dep oqugha mýmkindik tuady, deymiz. Sol siyaqty “ShUAR” gha da osyny aitugha bolady, eger biz Qazaq tilining “sh” dybysyn “Xh xh” tanbasymen balamalaytyn bolsaq, onda ol shetelge barghanda “XUAR” boyynsha qysqaryp, múndaghy “X” tanbasyn “sh” dep oqugha da mýmkindik tuady, deymiz.

3. Qazaqiy latynsha jobagha dara tanbamen alynghan kirme әripter (2):

“s” dybysynyng “C c” boyynsha tanbalanuy jayynda. Búl dybys Qazaq tilinde joq, biraq Orys tilinde, Aghylshyn tilinde jәne Hanzu tili siyaqty kóp tilde bar. Sondyqtan, biz búl dybysty óz tilimizdi dúrys jazu ýshin emes, shetelding ishinara (barlyghy emes) kisi attary men jer- su attaryn shetelge jaqynyraq jazu ýshin qabyldap otyrmyz. Mysaly Hanzuda Say Lýn (Cai Lun), Say Chang (Cai Chang), Say Y (Cai E) siyaqty әigili kisi attary men shetelde Sermat (Cermat), Sell (CeL l), Selle (CeL le), Samah (Camah) siyaqty jer- su attary bar degendey. Solardy Qazaqy latynshamyzda shetelge jaqynyraq tanbalau ýshin ghana qabyldap otyrmyz. Aghylshyn tilindegi myna bir jaghdaygha da nazar audara otyrynyzdar. Aghylshyn tilindegi “copy center”, “concert” (bir tildegi bir tanbanyng eki týrli dybystaluynyng mysaly) degen sózder Orys tiline “sentr kópiya”, “konsert” (kopiyalau ortalyghy, konsert) boyynsha audarylady eken. Búdan siz Aghylshyn tilindegi “c” tanbasynyng birde “k”, birde “s” bolyp dybystalghanyn da bayqap otyrghan bolarsyz. Demekshi biz de Aghylshyn tilining osynday artyqshylyqtarynan ýirenip, osy “c” tanbasyn kelgen ornyna qaray birde “ó”, birde “s” boyynsha dybystamaqshy bolyp otyrmyz, al Qazaqy әlipby túrghysynan alghanda, biz ony aldymen “ó” dep dybystaytyn bolamyz. Búl arada key toraptas “c” tanbasyn kelgen ornyna qaray birde “ó”, birde “s” boyynsha dybystamaqshy bolyp otyrmyz, dep belgilepsizder, búghan qanday negizderinyz bar deui mýmkin. Búghan aitarymyz, meyli Qazaq tilinde nemese Orys tilinde nemese basqa tilderde bolsyn, barlyghynda esh qashan “ós” nemese “só” nemese bolashaq latynsha әlipbiyimizde  “cc” bolyp birge tirkelip keletin jaghday bayqalmaydy, onyng ýstine búnyng bireui Qazaq tilining jinishke dauysty dybysy da, bireui shetelding bizge kirme dauyssyz dybysy, soghan búl eki dybys esh qashan ózara qaqtyghysyp nemese birge tirkele kelip oryn talasyp jatpaydy, sol ýshin osylay alyndy, deymiz.

“v” dybysynyng “V v” boyynsha tanbalanuy jayynda. Búl dybys ta ejelden Qazaq tilinde joq, biraq ol Orys tili men Aghylshyn tilinde bar. Sondyqtan, búl dybysty da biz óz tilimizdi dúrys jazu ýshin emes, shetelding ishinara (barlyghy emes) kisi attary men jer- su attaryn shetelge jaqynyraq jazu ýshin qabyldap otyrmyz. Mysaly “(Chapayev) Chapajev”, “(Qúnayev) Qunajev”, “(Nazarbayev) Nazarbajev”, “(Áliyev) Vljev”, “(Kiyev) Kjev” siyaqty óte az kezigetin kisi attary men jer- su attarynda ghana qoldanylady. Búl arada key toraptas “v” tanbasyn әri “ә”, әri “v” dep belgilepsizder, búghan qanday negizderinyz bar deui mýmkin. Búghan aitarymyz, meyli Qazaq tilinde nemese Orys tilinde bolsyn, eki tilde de esh qashan “vә” nemese “әv” nemese bolashaq latynsha әlipbiyimizde de “vv” bolyp birge tirkelip keletin jaghday bayqalmaydy, onyng ýstine búnyng bireui Qazaq tilining jinishke dauysty dybysy da, bireui shetelding bizge kirme dauyssyz dybysy, soghan búl eki dybys esh qashan qaqtyghysyp, oryn talasyp jatpaydy, sol ýshin osylay alyndy, deymiz.

4. Qazaqiy latynsha jobagha qos tanbalap alynghan kirme әripter (3):

“ch” dybysynyng “Ch ch” boyynsha tanbalanuy jayynda. Búl dybys Qazaqtyng auyzeki tilinde nemese jergilikti aitylymdarynda jii kezigedi, biraq ol “sh” dybysymen maghyna paryqtamaydy, soghan “ch” boyynsha dybystalghan Qazaq sózderi “sh” boyynsha jazyla beredi. Mysaly Qazaqtar “cheshe”, “chege”, “choyyn”, “chalbar” dep sóiley beredi, biraq ony qaghaz betine týsirgende “sheshe”, “shege”, “shoyyn”, “shalbar” dep jazady. Biraq “ch” dybysy Orys tilinde, Aghylshyn tilinde jәne Hanzu tili siyaqty kóp tilde bar, әueli tuysqan Úighúr  tiline deyin bar. Sondyqtan, biz búl dybysty óz tilimizdi dúrys jazu ýshin emes, shetelding ishinara (barlyghy emes) kisi attary men jer- su attaryn shetelge jaqynyraq jazu ýshin qabyldap otyrmyz. Mysaly, “Chapajev (chapayev)”, “Chapljn (Chapliyn)”, “CherchjL (Cherchill)”, “Chen Yi (Chyn IY)”, “Chi Haotian (Chy Hautian)”, “Chang E (Chang Y)”, “Chexov (Chehov)”, “Chexja (Chehia)”, “Choson (Choson)”, “Chjlj (Chiliy)”, “Chwashja (Chuashia)”, “Changchun (Chanchún)”, “Changsha (Chansha)”, “Xichang (Shichan)” t.b.

“f” dybysynyng “Ph ph” boyynsha tanbalanuy jayynda. “f” dybysy Qazaq tilinde joq, biraq halqarada osynday bir dybys bar eken dep, onyng qatysty tanbasyna deyin ýiretip  jәne ony jazyp berseniz, Qazaqtar ony “p” boyynsha dybystay beredi, al halyqarada “f” dybysyn “ph” boyynsha tanbalau kóbimizge tanys, mәselen “alpha (alfa)”, “alphabet (alfaviyt)”, “phonetika (fonetika)”, “phantasia (fantaziya)”, “photoswret (fotosuret)”, “phjzjka (fizika)” siyaqty kóp sóz bar. Biraq osy “f” dybysynyng kóbimizge tanys taghy bir tanbasy bar, ol – “F f” tanbasy. Kóp jaghdayda búl eki tanbanyng ornyn ózara auystyrugha kelmeydi. Biraq jaqynda Qazaqstannyng jobalarynda osy “F f” tanbasymen Qazaqtyng “gh” dybysyn tanbalap jatypty. Kezinde ózimizding jobamyzda da osy “F f” tanbasymen Qazaqtyng “gh” dybysyn tanbalaghan jayymyz bar edi, kóptegen toraptasymyz da osy úsynysty ortagha qoyghan. Soghan biz de halyqaragha beyimdelip, osy “f” dybysyn “Ph ph” boyynsha tanbalayyq degen oidamyz.

“h” dybysynyng “Qhqh” boyynsha tanbalanuy jayynda. Maqalanyng basynda biz “qh” tanbasyn “h” dybysynyng ornyna balamalap otyrmyz, әlipby tәrtibinde “q” dybysyna (nemese tanbasyna) jaqynyraq jerde túrsyn, uaqyt óte kele eger haljymyz rasynda “h” dybysyn nkirme dybys dep kinalap, “h” dybysyn qualap jatatynday jaghday tuylyp jatsa, “qh” tanbasynyng bir synary bolyp túrghan “h” tanbasyn úshyryp jiberip, onyng “q” synaryn óz ornynda qaldyra salugha da qolayly bolsyn dep. Eger kópshilik “qh” tanbasyn “ch” dybysyn tanbalaugha kórsetip jatsa, (mysaly “q+ch=qh(ch)” siyaqty pәtuәmen) onda biz “h” dybysynyng ornyna “kh” tanbasyn qoyugha da dayynbyz. Óitkeni ol tanba da kóbimizge tanys, degen edik. Endi qazir biz búl oiymyzdan da qaytqaly túrmyz, degen pikirdemiz. Nege degende, “h” dybysy kirme dybys bolghanymen, ol jazba tilimizde kóp qoldanylady. Mysaly auyzeki tilde qanshalyqty “qan”, “qat”, “qabar”, “qalyq” dep aighaylaghanymizben, osy sózderdi qaghaz betine týsirgende ony “han”, “hat”, “habar”, “halyq” dep jazbasaq, kónilimiz jay tappaydy. Soghan osy dybysqa bola qos tanbaly әrip jasap halqymyzdy әurelemesek deymiz. Demek, kәdimgi Qazaqy kirillshemizdegi “Hh” tanbasyna úqsaytyn latynnyng “X x” tanbasyn osy “h” dybysyna balamalasaq degen oigha kelip otyrmyz. Búghan mynaday súrau taghy jaughaly túr, yaghny aldynda búl tanbany Qazaqtyng juan dauysty dybysy “y” -gha berip boldynyzdar, endi ol tanbagha taghy myna “h” dybysyn jýktesenizder, onda “hy”, “yh” siyaqty buyndar kele qalghanda qalay tanbalaysyzdar? – degen súrau týskeli túr. Bizshe, onyng jarasy jenil! demek, “X x” tanbasy Poliyak tilinde “y” dybysyn belgileydi eken (maqalanyng aldynda aitylghan), onda biz nege sol “X x” tanbasymen “i” dybysyn belgilemeske?! óitkeni Qazaq tilinde eshqashan “hi” nemese “ih” siyaqty buyn aralastyghy kelmeydi, sondyqtan, búl jobada “i” dybysy “X x” tanbasymen alynsa, osy jobamen jazylghan matinde eshqashan “hi” nemese “ih” siyaqty bolyp, “xx” siyaqty birge tirkelip keletin jaghday bayqalmaydy, dey alamyz. Búl jerde taghy bir eskerte ketetin jaghday, keybireuler bizding búl jobamyzdy “dauyssyz dybystyng tanbalarymen dauysty dybystardy tanbalapty” dep sogedi. Ol degeni “v” tanbasymen “ә” dybysyn tanbalapty, “x” tanbasymen “i” dybysyn tanbalapty, “c” tanbasymen “ó” dybysyn tanbalapty, “y” tanbasymen “ý” dybysyn tanbalapty, degeni. Biraq olar bizding ózderi kórsetip otyrghan osy “v” tanbasymen “v” dybysyn qosymsha tanbalaghanymyzdy, “x” tanbasymen “h” dybysyn qosymsha tanbalaghanymyzdy, “c” tanbasymen “s” dybysyn qosymsha tanbalaghanymyzdy kórmegen nemese kórmeske salghan nemese ne ýshin múnday bolatynyn týsinbegen. Qazaqta “juas týie jýndeuge jaqsy” deytin bir sóz bar. Bizding basqasha dybys jýktep jýrgen tanbalarymyz da latyn әripterindegi osynday bir “juas týieler” edi. Demek, jogharydaghy “x” tanbasy men “c” tanbasy dәl osynday tanbalar bolyp otyr. Aytalyq, “x” tanbasy Hanzu tilinde “sh”, Orys tilinde “h”, Aghylshyn tilinde “ks”, Poliyak tilinde “y” dybysyn belgileydi eken; al “c” tanbasy Hanzu tilinde “s”, Orys tilinde “s”, Aghylshyn tilining bir ózinde “k”, “s” jәne “s”, al Týrkiya Qazaqtarynyng jazuynda “j” dybysyn belgileydi eken, dep tanystyrghanymyzda, ótken jylghy bir joba jónindegi talqy jiynymyzda, sol jiynnyng mamandar gruppasynyng bastyghy bolghan Shinjiang oqu- aghartu inistitutynyng búrynghy bastyghynyng orynbasary, professor Áuelqan Qaliyúly: “x” tanbasy Hanzu tilinde “sh”, Orys tilinde “h”, Aghylshyn tilinde “ks” siyaqty alynghan bolsa, onda ol Qazaq tili ýshin qyzmet istep, bir uaq dauysty dybys bolsa ne bolypty? – degen edi. Sol siyaqty Qazaqstannyng kóp jobasynda da “y” tanbasymen “y” dybysyn tanbalap, “w” tanbasymen “ú” dybysyn tanbalap jýrgen jaghday kóp bayqaluda. Búghan aitarymyz, “qaydan qúlaq shygharu – qazanshynyng óz erki” degeni siyaqty, ol – әr últtyng óz júmysy. Sol siyaqty, Qazaqstanda “tanbada túrghan týk te joq!” degen sózdi Álimhan Jýnisbek aghamyz da kóp aitatynyn eskergenimiz jón.

qosymsha eskertu:  1, búl jobada Qazaq tilindegi 9 dauysty dybys jeke- jeke: a(a), v(ә), x(y), i(i), e(e), o(o), c(ó), u(ú), y (ý) siyaqty әriptermen tanbalanghan, olar bizdi tóte jazudyng dayekshesinen tuatyn qyruar әureden jәne zardaptardan ada- kýde azat etedi;   2, búl jobagha múnda j+zh=jh(j), q+ch= qh(ch), x+sh=xh(sh) , f+ph=fh(f) siyaqty 4 qos tanbaly әrip qosymsha dayyndyq ýshin jasalyp otyr, olardyng jasalu joly da jogharydaghy formulada kórsetilgendey, oqyrmannyng olardy basqa qos tanbaly әripterden aiyra tanuyna tótenshe qolayly bolsyn demekshimiz; eger múnday әripterge kóndige almaymyz delinse, onda sol aldynda aitylghanday búrynghysynsha (”zh”, “ch” , “sh” , “ph”) siyaqty әriptermen jýre beremiz.  3, búl jobada búrynghy Qazaq jana jazuyndaghy “ng(n)” tanbasynyng ornyna “nh” tanbasy qoldanylyp, sol әdispen “ng” tanbasyn “ng” nemese “ngh” retinde oqytu ýshin qoldanylatyn buyn aiyru belgisin “’” jii qoldanu әuresinen týbegeyli qútylamyz;   4, búl jobada halyqaralyq daghdy boyynsha, Hanzusha kisi attary men jer- su attary Hanzu tilining dybys yrghaghy qoyylmaytyn piniyinimen jazylatyn bolady; Aghylshynsha kisi attary men jer- su attary onyng Orys tilindegi jaqyn oqyluyna say, osy jobadaghy әriptermen jazylatyn bolady; Oryssha kisi attary men jer- su attary da Orys tilindegi oqyluyna say, osy jobadaghy әriptermen jazylatyn bolady.

Sonynda aitarymyz: búl jobanyng jalpy әrip sany 34, Qazaqstan jariyalaghan Týrkiya ýlgisindegi jobanyng әrip sanymen úqsas, biraq búghan eki kirme dybys (әri kirme әrip) maqsatty týrde synaq retinde uaqyttyq qosyldy, onyng biri “v (v)”, endi bireui “s (c)”. Biraq búlar kóbinshe shetelding  kisi attary men jer- su attaryn jәne ishinara kirme ataulardy shetelge jaqyndatyp jazu ýshin  ghana qoldanylady. Taza Qazaqy mәtinge mýlde qatyspaydy. Mysaly, “(Chapaev) Chapajev”, “(Say Lun) Cai Lun”, “(Kiyev) Kjev”, “(Saydam) Caidam”, “(Valuta) Valjwta”, “(Sement) Cement”. Al kóp jaghdayda búl eki tanba Qazaq tili ýshin qyzmet ótep, Qazaq tilining jinishke dauysty dybysy “ә” jәne “ó” dybysyn tanbalaydy. Demek, búl eki әrip osy jobada osynday qos mindet atqarady. Eger olargha qos mindet atqartpaymyz desenizder, onda olar tek Qazaq tilining “ә” jәne “ó” dybysyn ghana tanbalaydy da, jobanyng jalpy әrip sany 32 ge azayady.

Jogharyda aitylghanday, eger biz endigi jerde “y” dybysyna “I i” tanbasyn balamalap, “i” dybysyna “X x” tanbasyn balamalaytyn bolsaq, onda búl joba bylaysha ózgeretin bolady, múny da tamashalay otyrynyzdar. Maqalany múqyat oqu arqyly búl 2 jobany salystyryp kórinizder. 2- joba 1- jobanyng negizinde әri maqaladaghy negizder boyynsha janghyrtylyp jasalghandyqtan, búl arada 2- jobany jana joba esepteymiz. Sol ýshin jaqsyraq salystyrynyzdar deymiz.

Endi jogharydaghy týsinikter negizinde ózgertilgen myna 2- jobamyzgha baghalyq:

 

1, Qazaqy latynsha jobanyng dara tanbamen alynghan tól әripteri (26):

a   (A a)

b   (B b)

ó   (C c)

d   (D d)

e   (E e)

gh   (F f)

g   (G g)

H   (H h)

y   (I i)

iy   (J j)

k   (K k)

l   (L l)

m   (M m)

n   (N n)

o   (O o)

p   (P p)

q   (Q q)

r   (R r)

s   (S s)

t   (T t)

ú   (U u)

ә   (V v)

u   (W w)

i   (X x)

ý   (Y y)

z   (Z z)

 

2, Qazaqy latynsha jobanyng qos tanbalap alynghan tól әripteri (3):

n   (Nh nh)

sh   (Sh sh)

j   (Jh jh)

 

3, Qazaqy latynsha jobagha dara tanbamen alynghan uaqyttyq kirme әripter (3):

(s)  (C c)

v      (V v)

h     (X x)

 

4, Qazaqy latynsha jobagha qos tanbalap alynghan kirme әripter (2):

ch   (Ch ch)

f   (Ph ph)

Eskertu: búl maqala toraptastardan pikir alu ýshin jariyalanyp otyr. Biraq, búl jobany jana joba dep ataghanymyzben, songhy joba deuden aulaqpyz. Óitkeni, Qazaqstan da әli ózderining songhy jobasyn jariyalaghan joq. Qazaqstan kirillshede qalady eken degen daqpyrt ta joq emes, biraq latynshagha resey de kóshedi eken degen alyp qashpa sóz taghy bar. Elimiz tarapynan Qazaqstan jaqqa Súltan Janbolatov aghamyzdyn, Shadyman Ahymetúlynyng jәne Ámual Áuelqanúlynyng jobalary joldanghany belgili. Sondyqtan biz de solardyng qatarynda Aghylshynsha- latynsha 26 tanbamen ghana jasalghan osynday bir jobanyng dayyndalu ýstinde ekendigin eskertemiz. Kópting pikiri negizinde búl joba taghy ózgerui mýmkin. Pikir, úsynys berushiler bolsa jәne bizben baylanys jasaushylar bolsa, myna әdiristerge hat jazynyzdar. Qazaqtyng bolashaq qamy ýshin búl maqalany shart jaghdayy bar oryndardyng jariyalap qoiynan da ýmittimiz. Raqmet sizderge!

 

E-mail hat sandyghymyz:

 talapker@163.com   bolekmurat@163.combahethanbulali@126.com, hapas@126.com

QQ hat sandyghymyz: 350751859@qq.com 

Qolfon nómirlerimiz:

18999414298   Múrat Soltansharipúly

13899837737  Baqytqan Bilәlúly

15199687227  Qapas Áseyinúly

Abai.kz

0 pikir