QAZAQSTAN POLISIYaSY: QORGhAY MA, ÁLDE QORLAY MA?
«Zang búzghan poliyseydi júrt kózinshe jazalau kerek»
QR Ishki ister organdarynyng mynnan astam qyzmetkeri qylmysty býrkemelegeni jәne statistikany búrmalaghany ýshin jazagha tartyldy. Búl turaly ótken aptada QR Ishki ister ministri Qalmúhanbet Qasymov mәlimdedi: «Qylmysty jasyrghany jәne qylmysty tirkeuge qatysty basqa da zang búzushylyqtar ýshin 1200 qyzmetker jauapqa tartyldy». Onyng aituynsha, qazirgi kezde IIM men Bas prokuratura birlesip, biraz zansyzdyqty әshkerelegen. Atap aitqanda, 2013 jyly 2668 qylmys qosymsha tirkeuge alynghan. Onyng ishinde, úrlyq – 1385, búzaqylyq – 260, alayaqtyq – 345. Sonymen qatar kezekten tys ótkizilgen attestasiya barysynda polisiya qyzmetkerlerining 15 payyzy óz lauazymyna sәikes kelmeytindigi belgili bolghan.
«Zang búzghan poliyseydi júrt kózinshe jazalau kerek»
QR Ishki ister organdarynyng mynnan astam qyzmetkeri qylmysty býrkemelegeni jәne statistikany búrmalaghany ýshin jazagha tartyldy. Búl turaly ótken aptada QR Ishki ister ministri Qalmúhanbet Qasymov mәlimdedi: «Qylmysty jasyrghany jәne qylmysty tirkeuge qatysty basqa da zang búzushylyqtar ýshin 1200 qyzmetker jauapqa tartyldy». Onyng aituynsha, qazirgi kezde IIM men Bas prokuratura birlesip, biraz zansyzdyqty әshkerelegen. Atap aitqanda, 2013 jyly 2668 qylmys qosymsha tirkeuge alynghan. Onyng ishinde, úrlyq – 1385, búzaqylyq – 260, alayaqtyq – 345. Sonymen qatar kezekten tys ótkizilgen attestasiya barysynda polisiya qyzmetkerlerining 15 payyzy óz lauazymyna sәikes kelmeytindigi belgili bolghan.
Kez kelgen memlekette qúqyq qorghau organdarynyng qyzmetkerleri azamattardyng mýddesi ýshin qyzmet etedi. Zang boyynsha solay boluy tiyis. Álbette, bes sausaqtyng birdey emestigin eskersek, olardyng arasynda ala da bar, qúla da. Biraq jaghymsyz jayt pen zang búzushylyq jappay etek ala bastasa, qoghamnyng hali mýshkil. Býginde qoghamdaghy polisiya, sot pen prokuraturagha degen senimsizdikti joqqa shyghara almaymyz. QR Konstitusiyasynda taygha tanba basqanday kórsetilgen talaptar men baptardy ózderi búzatyn qúqyq qorghaushylar kezdesedi. Ýstimizdegi jyldyng basynda Aqordadaghy otandyq qúqyq qorghau salasynyng qyzmetkerlerimen bolghan kezdesude QR Bas prokurory Asqat Dauylbaevtyng bayandamasynan keyin «Sender «eng bastysy – adamdardyng senim bildirui» deysinder. Poliyseyler adamdargha qyzmet etuding ornyna, basqalargha jaldanyp ketken. Senim qaydan bolady?!» dep ashulanghan Elbasy azamattardyng qúqyq qorghau salasy qyzmetkerlerine senbeytinin ashyq aitty. Amerikada nebary jarty jylda zandy týgel iygerip alatyn poliyseylerding birden júmysqa shyghatynyn jәne adamdardy qorghaugha mýddeli bolatynyn jetkizgen Preziydent akademiyada 5 jyl boyy bilim alatyn jas tәrtip saqshylaryn tәrbiyeleu kerektigin, olardyng basty mindeti elge qyzmet etu ekenin eskertip otyru qajettigin basa aitty: «Qoldaryna qyzyl kitapsha tiyisimen, kisi tanymay, astamsyp ketetinderge ailyqty kim tólep otyr?! Qarapayym halyq! Jas mamandardy tәrbiyeleu kerek dep qansha ret aittym senderge! Zang búzghan poliyseyler nege júrttyng kózinshe jazalanbaydy? Jariya týrde jazalau kerek ondaylardy. Adamdargha qalay bolsa solay qaraugha bolmaytynyn bilsin!».
Qoghamdaghy tәrtipti qamtamasyz etuding ornyna, zandy belsheden basatyn poliyseylerding bar ekenin tilge tiyek etken Bas prokuror Preziydent qatysqan sol jiynda: «Azamattarmen qarym-qatynas jasauda olar (polisiya qyzmetkerleri – N.J.) qyzmettik etika qaghidalaryn saqtamaydy. Kerisinshe, dórekilik, qatygezdik tanytyp, nemqúrayly qaraydy. Búl jerde qyzmet babynda asyrasilteushilikke úrynu men týrli zang búzushylyqtar turaly aitu artyq», – dep mәlimdedi. Sózine dәlel keltirgen ol: «Kýni keshe ghana Shymkentte jol polisiyasynyng bir qyzmetkeri eshqanday sebepsiz bir kólikti toqtatady. Jýrgizushi bolghan oqighany telefondaghy beynetaspagha týsiruge oqtalghanda әlgi poliysey men onyng әriptesteri kólikting artqy jaghyndaghy nómirin júlyp alyp, kólikti memlekettik nómirsiz aidaghany ýshin protokol toltyrady. Sonymen qatar óz pogonyn ózi júlyp alyp, polisiya qyzmetkerine shabuyl jasaghan siyaqty jala jabady. Múnday әdiletsizdikti oqigha bolghan jerge qarama-qarsy ornalasqan jerdegi beynekameranyng kómegimen anyqtadyq. Osyghan baylanysty qylmystyq is qozghaldy», – dedi.
Búl kelensizdikter beynekamera men qúzyrly organ qyzmetkerlerining nazaryna ilingenderi ghana. Al qanshama jazyqsyz jan pogon taqqan qylmyskerlerding kesirinen japa shegude. Oghan keltirer dәlelder de jetkilikti. «Jyghylghangha júdyryq», qazir polisiya qyzmetkerlerining arasynda jaltaghy men qorqaghy taghy bar. Mәselen, juyrda ghana Internet pen әleumettik jeliler arqyly eldi dýr silkindirgen oqigha sonyng aighaghy
. Anyghynda, Astanadaghy ortalyq kóshelerding birinde «jyndy sugha» sylqiya toyyp alyp, rulige otyrghan ekeuden tyrqyray qashqan jol polisiyasynyng qyzmetkerleri. Tili kýrmelip, sóiley almay túrghan әlgilerding biri: «Meni nege toqtatasyn?! Men polisiya mayorymyn!» dep doq kórsetkeninen «erteng basyma bәle bolar» dep qauiptendi me, poliyseyleraldy-artyna qaramay, tabandaryn jaltyratty. Kónildi alandatqan jayt, әlgi esterin shala biletin ekeu ýilerine qaytar jolda bireulerdi qaghyp ketse, ne bolar edi? Jol apatynan qapiyada mert bolatyndardyng kópshiligi balalar men qarttar. Aqyry qashatyny bar, әlgi paqyrlar jol erejesin búzghan kólikti nege toqtatty? Mayor ne admiral bolsyn, Qazaqstannyng Atazany han men qaragha birdey emes pe? Ókinishke qaray, olay bolmady. Internet arqyly qorqaq poliyseylerding abyroyyn airanday tókkender bizding eldegi polisiyada azamattardy qorghamaq týgili, qaraqan basynyng qauipsizdigine kepildik bere almaytyndar bar ekenin әshkereledi. Sonda basyna is týsken qarapayym halyq polisiya qyzmetkerlerine senbese, kimge senedi?Kimge arqa sýieydi? Soraqysy sol, tәrtip saqshylarynyng kóligine zaqym keltirip, olardy jerden alyp, jerge salghan, bylapyt pen boqtyq sózding neshe atasyn aityp, әbden qorlaghan ekeuding biri – әiel...
Polisiya qazaqshagha pysqyrmaydy
Poliysiyadaghy bylyq múnymen shektelmeydi. Juyrda ghana atyraulyq әriptesterimiz jezóksheler men olardyng «jengetayyna» «qamqorlyq» jasap jýrgen polisiya qyzmetkerlerin beynetaspagha týsirip aldy. Qaladaghy kópqabatty ýilerding birinde túratyn әlgi «jengetaydyn» sylqymdary polisiyagha da qyzmet kórsetetin bolyp shyqty. Tang atqannan kesh batqansha aiqay, ynyrsu men bylapyt sózderden arylmaytyn sol pәterge birde eki poliysey kelgen eken. Túrghyndardyng ótinishi boyynsha sol ýige barghan jurnalisterden qorqyp ketken әlgi eki poliysey ýsterine әielderding kiyimin kie qashypty. Bir qyzyghy, sol jerge ile-shala jetken shenderi joghary polisiya qyzmetkerleri әriptesteri jezókshelerding kiyimin kiyip, qashyp ketkenshe qarauyldap túrghan. Ertengi kýni ýy túrghyndaryna әlgi oqighagha qatysy barlardy júmystan quugha uәde bergen Atyrau qalalyq Ishki ister departamentining bastyghy Hamza Ýmbetqaliyev azamattardyn: «Ýshinshi kóliktegi tәrtip saqshylary zang búzghan poliyseylerdi ne sebepti der kezinde qúryqtamady?» degen saualyn jauapsyz qaldyrdy.
Ókinishke qaray, býginde qúqyq qorghau organdarynda memlekettik tilding saqtaluy mәz emes. Eger polisiyagha isiniz týse qalsa, aldynyzgha oryssha qújattardy kóldeneng tartady. Mәselen, ótkende balalarymyzdyng eki velosiypedi bir kýnde qoldy boldy. Polisiya shaqyrdyq, aryzdyng oryssha núsqasyn kóldeneng tartty bizge. Memlekettik tilde jazamyn dep tabandap túrghasyn, poliyseylerding biri: «onda aq qaghazgha jaza salynyz» dedi. Biz de «jaza saldyq». Sondyqtan bolar, joghymyz tabylmady. Úrylardyng izine týsuge mindetti tәrtip saqshylary «mýlkinizdi izdestirip jatyrmyz ne taba almadyq» dep te eskertpedi. Bir tuysymyzdy kólik qaghyp ketip (abyroy bolghanda, ol kisi din-aman), polisiya shaqyrghanda da – sol tirlik. Yaghni, aryzdy oryssha jazugha kenes berdi: «qazaqsha blankiler tausylyp qaldy». Sonda olar Qazaqstanda jýrip, qazaqtardy ózge tilde ótinish ne shaghym aitugha mәjbýrlemek pe? Negizi memlekettik tilge qatysty múnday soraqylyqtar kóp.
Qaysybir jyldary Týrkistan qalasynda ótkizilgen sot prosesi orys tilinde jýrgizilgeni bar edi (búl turaly «Týrkistan» gazeti jazdy). «Baqsaq, baqa eken» demekshi, qalyng qazaqtyn, kәdimgi oryssha sóileuge qinalatyn iyen qazaqtyng ortasynda ótkizilgen sottyng orys tilinde jýruine Shymkent qalasyna kelgen prokuror qyzdyng Ana tiline shorqaqtyghy sebep bolypty. Negizi shymkenttikterding ortasynda jýrip, qazaqsha bilmeu de aqylgha asa syimaytyn is. Últtyq qúndylyqtardyng qaymaghy búzylmaghan qazaqy ortada ala qarghanyng kebin kiygen memlekettik qyzmetkerlerding kezdesetini ókinishti. Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tiline qatysty taghy bir kelensizdik, jyl basynda poliyseyding kesirinen bolghan jol apatyna qatysty sóz sóilegen Jambyl oblystyq Ishki ister departamenti bastyghy Beket Aymaghambetov myrza ýnemi orysshakósile sóilep, júrttyng jýikesin júqartqany bar.Múndayda, tayaqtyng bir úshy QR Ishki ister ministrligine de tiyedi. Qazaqy ortagha, yaghni, qazaqtar kóp shoghyrlanghan aimaqtargha memlekettik tildi jaqsy biletinderdi taghayyndaghan jón siyaqty.
Zandy belsheden basatyn qúqyq qorghaushylargha qarsy kýres úiymdastyrghan «OSA» úiymynyng mýsheleri ózderining kinәsizdigin beynejazbalar arqyly dәleldeuge kóshipti. Osynyng arqasynda Ontýstik Qazaqstan, Qaraghandy men Almaty oblystary, Almaty qalasynda azamattargha jala jabugha tyrysqan 30-gha juyq MAY qyzmetkeri júmystan quylghan. Olardyng arasynda jýrgizushini zansyz toqtatyp, óz pogonyn ózi júlyp alyp, beyne jýrgizushiden tayaq jegen siyaqty «ayghaqtar» jinaghan Mamedov degen poliyseyding ýstinen qylmystyq is qozghaldy. Ala tayaqtyng arqasynda emin-erkin para aludy әdetke ainaldyrghan jambyldyq MAY qyzmetkerlerin de beynetaspagha týsiru arqyly әshkereleu júmysy qyzu qolgha alynypty. Ýstimizdegi jyldyng basyna oblystyq Ishki ister departamentining basshysy bergen pәrmenge sәikes, nebary 3 kýnning ishinde poliyseyler tarapynan 7 әkimshilik is tirkelipti. Atap aitqanda, 3 poliysey qauipsizdik beldigin taqpaghan, 1 kapitan mingen kólik tehnikalyq tekseruden ótkizilmegen, 2 tәrtip saqshysy – leytenant pen kapitannyng kólik jýrgizuge qúqyghy joq bop shyqty... Búl әlbette, soraqylyqtyng ber jaghy ghana. Ári Preziydent N.Nazarbaevtyng QR Bas prokurory Dauylbaev jasaghan bayandamagha oray, qúqyq qorghau organdarynyng qyzmetkerlerin qatang synap, birqatar tapsyrma bergennen keyin dereu ózderin ózderi jazalaugha, tәrtipke salugha kóshken tәrtip saqshylary 6 aidyng ishinde týzelip kete qoyghan joq. Oghan kuә – kýndelikti búqaralyq aqparat qúraldarynan beriletin aqparattar aghyny.
Ofiyserler kisi óltirgen..
Býginde poliyseyler arasynda qolgha týsken kýdiktilerdi qorlau, úryp-soghu, qorqytyp-ýrkitu, qysym jasau, qylmysty kýshtep moyyndatu nemese zansyz moyyngha ilutәsili keninen taraghan. Juyrda Batys Qazaqstan oblysy, Aqjayyq audany Aqsuat auylynda jazyqsyz 2 jandy «17 jylqyny úrladyndar, qylmystaryndy qaytsek te moyyndatamyz» dep oilaryna kelgenin istegen, anyghy, ayausyz azaptaghan 4 poliyseyding ekeui – 4 jylgha, ekeui 3 jylgha bas bostandyghynan airyldy. Al ýstimizdegi jyldyng mausymynda Shyghys Qazaqstan oblysy Ayagóz qalasynda qaza tapqan aqmolalyq kәsipker Úlan Berikhanovtyng ólimine qalalyq Ishki ister departamenti bastyghynyng orynbasary, polisiya podpolkovniygi Altynbek Júmabaev, polisiya kapitany Dulat Jangeldiyn, Shúbartaudaghy polisiya bólimshesining bastyghy Serikjan Júmashevting qatysy bar ekendigi anyqtalyp, olardyng ýsterinen qylmystyq is qozghalghan. Ajalgha sebep bolghan – marqúmnyng 4 mln. 500 myng tengesi. Soraqysy, qylmys jasaghan tәrtip saqshylarynyng barlyghy da –joghary shendi ofiyserler...
«Bir qaryn maydy shiritetin bir qúmalaq» qataryndaghy keybir pysyqay zansyz jolmen nәpaqa tabudy әdetke ainaldyrghany da jasyryn emes qazir. Mysaly, tarazdyq E.Túrghambaev, A.Kosmyniyn, K.Ysqaqov degen poliyseyler júmys uaqyty bitkennen keyin de joldyng boyynda ala tayaqtaryn ústap, ótken-ketkendi tekserumen bolypty. Ne sebepti zang búzghandaryn olar týsindirip bere almaghan. Kónildi qatty alandatyny, araq-sharapqa sylqiya toyyp alghandar, esh shimirikpesten, kólik aidaudy әdetke ainaldyrghan. Zandy belsheden basatyndardy jolda jýru erejesi de toqtata almaydy. Osynyng saldarynan, jazyqsyz jandar shapa shegude. Mәselen, 2013 jyldyng 17 aqpanynda iship alyp, kólik aidaghan uchaskelik inspektordyng kesirinen Taraz-Asa jolynyng boyynda 5 adam birden til tartpay ketti. Sonymen qatar osydan biraz uaqyt búryn Shymkentte uday mas kýii 16 jastaghy órimdey qyzdy jayau jýrginshilerge arnalghan jolda qaghyp ketken polisiya qyzmetkeri sottaldy da, kóp keshikpey aqtalyp shyqty. Sebep, Atazanda «iship alyp, kólik aidaghandar adam óltirse, aqtalmasyn» degen tarmaq ne bap joq eken. Osyny paydalanghandar talaydyng obalyna qaluda. Ári kez kelgen qoghamda, kez kelgen memlekette zang adamgha, azamattardyng iygiligine qyzmet etui tiyis. Endeshe sol tarmaq ne bapty zangha engizuge kim kedergi? Iship alyp, rulige otyratyndardy esirtip otyrghan da – osy emes pe? «Auzy qisyq bolsa da, bay balasy sóilesinnin» kerin keltiretin qúqyq qorghau salasynyng qyzmetkerlerine qarapayym halyqtyng kóbinese tisi bata bermeydi. Azamattardyng týrli soraqylyqty kórse de, kórmegen keyip tanytugha mәjbýr bolatyny sondyqtan.
Nәziya JOYaMERGENQYZY
"Týrkistan" gazeti
