Almaty kósheleri qatesi órgen jarnamadan kóz asha almay túrghany shyndyq. «Áy» deytin aja, «qoy» deytin qoja» bolmaghannan keyin, jeke kәsipkerler «Til turaly» zandy belsheden basyp, alabajaq, shalasauat taqtayshalaryn ornata beredi.

Almaty kósheleri qatesi órgen jarnamadan kóz asha almay túrghany shyndyq. «Áy» deytin aja, «qoy» deytin qoja» bolmaghannan keyin, jeke kәsipkerler «Til turaly» zandy belsheden basyp, alabajaq, shalasauat taqtayshalaryn ornata beredi.

Endigi jerde jaghday týbegeyli ózgerui kerek. Óitkeni «Ákimshilik qúqyq búzushylyq» turaly Kodekske sauatsyz jazylghan jarnama iyelerine aiyppúl salugha mýmkindik beretin bap engizildi. Búl 81-bap – «Qazaqstan Respublikasynyng til turaly zannamasyn búzghany ýshin jauaptylyq» dep atalady. Yaghny tili mýkis, jarymjan jarnama ornatqan jeke kәsipkerlerge birneshe ret eskeru berilip, eger kemshilik jóndelmese, aiyppúl salynady.

Búghan deyin Tilderdi damytu, múraghat­tar jәne qújattama  basqarmasy qate jarnamalardy jinaqtap, prokuraturagha úsynatyn da, qoyatyn. Ary qaray ara­lasugha qúzireti joq. Al sol eskertudi qa­byl alyp, jóndeu-jóndemeu kәsip iye­sining óz erki edi. Jana baptyng arqasynda basqarmanyng tekserip, eskertip qana qoy­may, әkimshilik jauapkershilikke tar­tuyna mýmkindik tudy. Osyghan oray Tilderdi damytu, múraghattar jәne qú­jat­tama basqarmasy, «Til» oqu-әdistemelik ortalyghynyng mamandary, BAQ ókilderi birigip, Bostandyq audanynda ornalasqan kórneki aqparat pen jarnamalardyng zang talaptaryna say resimdeluin tekseretin arnayy reyd úiymdastyrdy.

–Bizding maqsat –  ýrkitip, qorqytu emes, halyqqa týsindiru, jiberilgen qate­ler­ding astaryna ýnilip, menshik iyelerine osy qatelerdi jóndeuge mýmkindik beru. Sәuir aiynan bastap óz kýshine engen ózgertulerge sәikes, bizding qúqyghymyz keneydi. Osy uaqytqa deyin, qatelerdi kórsek te, qolymyz baylauly boldy. Endi ózimizge berilgen ókilettilikti pay­dalana otyryp, jarymjan jarnama­lar­men kýresudi jalghastyra beremiz, – deydi basqarma basshysy.

Eger eki ret eskertu berilip, qate jón­delmese, zang boyynsha, lauazymdy adam­dargha, jeke kәsipkerlerge, shaghyn kә­sipkerlik subektileri nemese kom­mersiyalyq emes úiymdargha – 10,  orta kәsipkerlerge –20, iri kәsipkerlik subek­tilerine – 50 AEK kóleminde aiyp­púl salynatyn bolady. Maman­dardyng aituynsha, jyl basynan beri jýrgizilgen reydterding barysynda 300-den asa qate tabylghan. Búlardyng kóp­shiligi – ózge tilden «kalika» tәsilimen tikeley audarylghan dýniyeler. Mamay Ahet myrza audarma jasaghanda, qazaq tilindegi maghynasyn bir sózge nemese sóz tirkesine syidyru ýshin, aqynnyng óleng jazghany sekildi shygharmashylyq әleuet qajettigin aitady. Al býgingi audarmalar  – kompiuterlik baghdarlamalardyng tikeley audarmasy. Áyteuir qazaqsha ja­zylsa boldy, onyng mәnine, maghynasyna kónil bólip jatqan eshkim joq. Son­dyq­tan «jarnamany qazaq tilinde jasaytyn mamandardy dayyndaytyn uaqyt jetti» dep payymdaydy basqarma basshysy. 

Reyd barysynda «Atakent» kórme ortalyghynda, Áuezov pen Timiryazev kóshelerining qiylysynda ornalasqan sauda-sattyq ortalyqtary, meyramhana, TJO, dýkenderding jarnamalary tekse­ril­di. Kishkentay ghana aumaqtan kóp qate tabyldy. Mandayshalar men ilme taq­ta­lardaghy qatelerden kóz sýrinedi. Mә­se­len, «Atakent» kórme ortalyghynda orna­las­qan  Grill & Pub «Zi-Zi» dәmhanasynyng al­dyndaghy jarnamalyq plakat qazaq­shasy grammatikalyq qatege toly. «Jazghy alan», «jandy әuen» sekildi sha­lajansar audarmany kórgen kóz úyalady eken. Búl plakattan tipti mem­lekettik tildi mensinbeushilik esip túr. «Til tu­raly» zannyng 21-babynda «mem­lekettik tildegi jarnama joghary nemes sol jaghyna ornalasyp, eki tildegi mәtin birdey qarip­pen jazylady» dep taygha tanba basqanday etip kórsetilgen. Alayda kóptegen jarnamalyq taqtalarda qazaq tilindegi mәtinning qarpi kishireytilip, sýrensiz boyaumen beriledi.

Odan bólek, aty darday «Qarqara» sauda ortalyghynyng mandayshasyndaghy «ortalyghy» degen jazudyng jartysy tý­sip qalghan. Búl da «Til turaly» zangha qay­shy. «Bir apam bir apamnan ótken so­raqy» demekshi, búdan da ótken jar­namalardy kózimiz shaldy. Atalmysh ortalyqta ornalasqan «InterSport»  dýkenining mandayyndaghy «firmennyy magazin sportivnoy odejdy y obuvi» degen sóz qazaqsha  «Fimalyq dýkeni Sport kiyimi jәne ayaq kiyimi» dep auda­rylypty. Al Timiryazev kóshesinde ornalasqan TJO qorshauyna ilingen myna jazudan ne týsinesiz: «Toqta jýrgizushi jolaushylardy qólikten týsip»? Aynaldyrghan 3-4 sózde ýsh qate jýr. Al resmy tilde jazylghan ýlgisinde tynys belgilerine deyin dúrys qoyylghan: «Stop! Vodiyteli, vysady passajirov».  Sonday-aq biz әli kýnge deyin qazaqtyng Quanyshy – «Kuanysh»,  ýzilisi – «úzilis» dep jazy­latynyn «bilmey» kelippiz... Al myna­day «originalinyi» audarmany kór­geniniz bar ma:  «Seny proizvodiyteley!» – «Atqarushynyng baghasy!» Búl da bildey bir jihaz salonynyng jarnamasy...

Tize bersen, kóz úyalyp, tiling kýrmelip, jýregindi qan jylatatyn jarnamalar, jazular óte kóp. Qynjyltatyny, búlar­dyng kópshiligi elimizdegi eng iri týrli  kór­meler ótetin, alys-jaqyn shetelden kelgen qonaqtardyng ayaghy ýzilmeytin «Atakent» kórme ortalyghynyng aumaghynda ornalasqany. Jarnamadaghy jazugha qarap, kelgen qonaqtar «qazaq tili osy eken» dep ketpey me?
Til mamandary jeke kәsipkerlerge ózderining eskertu qaghazdaryn tapsyryp ketti. Olar óz kezeginde «jaqyn arada jóndeymiz»degen uәdelerin ýiip-tókti. Solay bolaryna sengimiz keledi...

Ýmitjan Japar

"Ayqyn" gazeti