Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Janalyqtar 5465 0 pikir 25 Mausym, 2013 saghat 08:10

Uahabister biylikte de kóbeye bastady

Ontýstiktegi uahabister ortalyghy

Qolyma qalam alghyzghan mәsele ótken jyly Ontýstik Qazaqstan oblysy ishki sayasat basqarmasynyng «Áleumettik bastamalar ortalyghynan» jaryq kórgen  «Islam atyn jamylghan keri aghymdar» atty kitapta bolyp otyr. Búl kitaptyng avtory – Asylbek Tólegenov. Kitaptyng atalghan ortalyqtyng keneytilgen ghylymy kenesinde tarihshy  professor S.Joldas, tilshi professor E.Kerimbaev, tarihshy dosent D.Tapalov, filosof dosent T.Sýleymenov, tarihshy dosent S.Bekbosynova, tarihshy dosent B.Aytaev pen Q.Anarbaevtar talqylap, ong pikirleri nәtiyjesinde jaryq kórgendigi turaly annotasiyada mәlimet bar. 3 myng tirajben Almatydaghy «Efiyr-Media» JA JSShS baspasynda jaryq kórgen kitap 200 betten túrady. Biraq birinshi betinde «Shymkent – 2012 jyl» degen aidary bar. Mәsele kitaptyng formasynda emes, mazmúnynda bolyp otyr.

Kitaptyng maqsaty keremet: «qazaqtyng dәstýrli músylmandyq jolyn» búzyp nemese shektegen arab әlemining keybir jeke, etnikalyq kózqarasyn uaghyzdap jýrgenderdin, bóten pighyldylardyng (4-bet), yqpalymen ghasyrlar boyy qalyptasqan últtyq tәlim-tәrbiye, salt-dәstýr teristelip, qogham jikke bólinip, últtyq salt-dәstýr, dýniyetanym shettetilip keldi. Osyghan qarsy keri aghymdardyng kózqarastaryn әshkereleu maqsat etilipti.

Ontýstiktegi uahabister ortalyghy

Qolyma qalam alghyzghan mәsele ótken jyly Ontýstik Qazaqstan oblysy ishki sayasat basqarmasynyng «Áleumettik bastamalar ortalyghynan» jaryq kórgen  «Islam atyn jamylghan keri aghymdar» atty kitapta bolyp otyr. Búl kitaptyng avtory – Asylbek Tólegenov. Kitaptyng atalghan ortalyqtyng keneytilgen ghylymy kenesinde tarihshy  professor S.Joldas, tilshi professor E.Kerimbaev, tarihshy dosent D.Tapalov, filosof dosent T.Sýleymenov, tarihshy dosent S.Bekbosynova, tarihshy dosent B.Aytaev pen Q.Anarbaevtar talqylap, ong pikirleri nәtiyjesinde jaryq kórgendigi turaly annotasiyada mәlimet bar. 3 myng tirajben Almatydaghy «Efiyr-Media» JA JSShS baspasynda jaryq kórgen kitap 200 betten túrady. Biraq birinshi betinde «Shymkent – 2012 jyl» degen aidary bar. Mәsele kitaptyng formasynda emes, mazmúnynda bolyp otyr.

Kitaptyng maqsaty keremet: «qazaqtyng dәstýrli músylmandyq jolyn» búzyp nemese shektegen arab әlemining keybir jeke, etnikalyq kózqarasyn uaghyzdap jýrgenderdin, bóten pighyldylardyng (4-bet), yqpalymen ghasyrlar boyy qalyptasqan últtyq tәlim-tәrbiye, salt-dәstýr teristelip, qogham jikke bólinip, últtyq salt-dәstýr, dýniyetanym shettetilip keldi. Osyghan qarsy keri aghymdardyng kózqarastaryn әshkereleu maqsat etilipti.

Avtor kitaptyng kirispesinde-aq «islamda eshqanday da tarmaq joq» dep bastap (5-bet) «sayasy oiynshy sekta ataulylar QMDB-ny qarauylgha» alady. Olar qit etse QMDB  jamandaydy degen siyaqty oy týiedi (8–9-better) Alayda, din zertteushisi, yaky islamtanushy adam islamda sekta joq ekendigin bilui tiyis edi. Islamda hristiandaghyday sekta joq. Sebebi, barlyq  islam negizindegi toptar ne aghymdar islamnyng negizgi kanondaryn joqqa shygharghan emes. Sondyqtan sekta úghymy islam ýshin qoldanylmauy tiyis. Ekinshiden, QMDB-ny synaghandardyng barlyghy sayasy maqsatta júmys istedi deu qatelik. Imamdardyng tanymy men bilimi, biliktiligi әrdayym qazaqtyng syny eleginen qashpaytyndyghyna eks-imam qynjylyspen qaraydy.

Kitap negizinen ghylymiy-zertteu nysany, metodologiyasy, ústanymy men iydeyasy eskerilmesten, ortalyqtyng josparyn jeleu etip, avtordyng imam kezindegi, mýftiattaghy qyzmetinen búryn búqaralyq aqparat betterinde әldeneshe ret jaryq kórgen maqalalarynyng jiyntyghy ekeni kórinip túr. Sebebi, eski kózqarastar men qoghamdyq diny ahualgha berilgen jauaptary sol qalpynda qaytalanyp berilgen. Yaghni, ortalyqtyng zertteuleri emes, Asylbekting búrynghy mәtinderi sol qalpynda ózgerissiz alynghan. Soghan qarap, kitap «Áleumettik bastamalar ortalyghynan» shyqty ma, joq әlde «muftiattyn» atynan shyqty ma degen oy tuyndaydy eken. Sebebi, Qazaqstan Músylmandar diny basqarmasyn synaushylargha jauap retinde jazylghan siyaqty (9-10-better).

Avtor kitapta kóptegen qayshylyqtargha oryn bergen. Endi kelesi bir óz sózin ózi joqqa shygharatyn túsyna nazar audarayyq. «...Múrat Adjy Shyghys pen batys araqatynasyndaghy «tepe-tendik» bezbenin shyghys óz uysynda (týrikter) jalghyz tәnirge tabynu arqyly .. óshpes órkeniyetter keshenin qalyptastyrghanyn aityp berdi...» Ókinishke oray, ol tepe-tendik osy orta ghasyrlarda-aq búzylghan. Ony búzu ýshin jogharyda atalghan missionerler, sopysymaqtar olardan órgen tariqattar ólsheusiz qyzmet etip, ter tókti» (16-bet). Sonda avtor tepe-tendikti islam búzdy degisi kelip túr ma?! Búl jerde bilim adamy ejelgi kóktýrikter tepe-tendigi men keyingi islam órkeniyeti arasynda ýlken aiyrmashylyq baryn bilui tiyis edi. Búl jerde Ghún-kóktýrik dәuirindegi  tәnirlik kezenindegi órkeniyetti ydyratqan arab-músylman shabuyly bolatyn. Al sol ydyratugha jauap retinde, týrik elin islam dinine shaqyryp, ýlken transformasiyalyq qúbylystyng basynda túrghan sopylar, tepe-tendikti qayta qalyptastyrghan islamdaghy aldynghy shep boldy. Týrikter islam órkeniyetine sopylyq qúbylys arqyly endi.

Avtor nege ózine ózi qayshy kele beredi desek, onyng artynda mәn jatyr eken. Ózi tandap alghan keshegi oriyentalisterding siltemesine sýienip, sopylyq fenomenin islam ishinen tazalap shygharyp, islamdaghy jat aghymdardyng eng soraqysy retinde kórsetip, ózinshe dәleldegisi keledi. Mysaly «Kezbe missionerler», «satqyn sopylar» (19-20-bet), Otyrardyng qaqpasyn Shynghyshan әskerine ashyp bergen satqyn sopy, jansaq ústanymdargha sýienetin tariqatshy sopy» (20-bet), «...sopylyq aghym – islamgha qarsy túrghyzylghan «qytay-qorghany», «sopynyng massondyq úiymdardan bastau alghan taghylymy» (21-bet). «...búl jeke adamdy, eldi, últty, memleketti, tipti memleketter birlestigin tútas qúrlyqtarda týp-túqiyanymen jútyp, joq qylatyn, jalmap tynatyn, jyn-shaytandardyng atasy ibilis antúrghanmen  anttasqandardyng joly?..» (35-44-45 better). Sonda islam ruhany әlemining dana ókilderining barlyghy shaytanmen odaq qúrghandyghyn Asylbekten basqa eshkim býginge deyin sezbegen, bilmegen bolyp shyghady. Ataqty tórt imam da bilmegen. Keyingi Gazaly da bilmegen. Abay da, Shәkәrim de bilmepti. Aytpaqshy, Abaydyng әigili «sopylyqqa aitqan synyn» keltiredi (36-bet). Ol syn - jana syn emes.

Negizinen sopylyq qúbylysyn islamgha jat retinde baghalap, oghan soghys ashqan islam tarihynda tek uahabizm aghymy bolatyn. Búlar sayasi, tanymdyq, dogmatikalyq negizge sýiendi. Keyinnen búl aghym iydeologiyagha ainaldy. Jalpy avtordyng metodologiyalyq qúrylymy syn kótermeydi. Sebebi, kitapta jýieli oy jelisin tabu qiyn. Tariyhqa jýginsek, sopylyqty alghash ret joqqa shygharugha tyrysyp, dúshpandyq jasaghan shiitter jәne hariji, ghúlattar, imamiyler, zaidiyler bolatyn. Sunniyler sopylyqty dәl osy shi'a toptary sekildi joqqa shygharghan emes, eshqanday kýpirlik ýkimin de bergen emes. Ibn Hanbaldyng shәkirti Ábu Zura ghana sopylyqty zyndyqtyn, әsirese rafiziylerding erekshe bir aghymy retinde kórsetti. Áytse de sunniyler tarapynan sopylyq tyiym salynghan (haram) aghym retinde tanylghan joq. Sopylyqtyng qas dúshpany Uahaby aghymynyng qúrushysy, sufy Shaqiyqting ózi «Hatim al-Asamgha» týsindirme jazdyrghan. Al qazaq músylmandyghynyng dәstýrli negizining «soyylyn» soghyp jýrgen eks-imamgha ne joryq? Búl túrghydan Asylbek myrza sopylyqty synauda uahabiylerden de ótip ketipti.

Sopylyq eshqashan islamgha syrttay oppozisiyalyq sipatta bolghan emes! Sopylyq islamnyn, músylmandardyng eng qiyn-qystau kezinde qorghaushysy bola bilgen. Mysaly, islam әleminde tarihta monghol shabuylyna qarsy, kubraiya, krestshilerge qarsy shaziliya, aq patshanyng otarlauyna qarsy Yasauia, naqshbandia, qalmaqtargha qarsy naqshbandia, Afrikada fransuz imperialisterine senusiya, tijaniya, aghylshyndargha qarsy suhrauardiya tariqattary ýzdiksiz soghys jýrgizdi.  Kórdiniz be, syrtqy dúshpandargha qarsy azattyq soghysyn jýrgizu músylman әleminde tariqattar arqyly mýmkin bolghan edi. Búl soghystar sol dәuirlerde óz mәdeniyetin, erkindigin, azattyghyn, Otanyn qorghau ýshin jýrgizildi. Sonda sopylyq – islamgha oppozisiya ma? Joq әlde músylmandardyng ruhany tiregi me?  Asylbek myrzanyng búl tújyrymy ghylymy tanymgha siya qoyar ma eken?.

Asylbekting «....qazaq jerindegi sopylyq múnda islam ilimimen jarysa jaghalasa kelip, ýnemi onyng shaujayyna jarmasyp, eki qoly onyng alqymynda ótkeni bayqalady» (67-bet) degen tújyrymy, qazaq dalasyndaghy barlyq jyrau danalarymyzdy, mәdeny últtyq qúndylyqtarymyzdy, mәdeny múralarymyzdy týgelimen joqqa shygharady. Elbasynyng «Mәdeny múra» baghdarlamasy boyynsha shygharylghan Asan qayghy, Qaztughan, Shalkiyiz, Jiyembet, Marqasqa, Tәtiqara, Ýmbetey, Aqtamberdi, Búhar, Shal siyaqty jyraulardyn, Búdabay Qabylúly, Eshniyaz sal, Kete Jýsip, Shorayaqtyng Omary, Túrmaghambet Iztileuúly, Qúlan Aldabergenúly, Núrtughan Kenjeghúlúly, Aqan seridey sýleylerdin, Abay, Shәkәrim, Mәshhýr Jýsip, Ghúmar, Ghylmaniday danalardyng qúndylyqtaryn da joqqa shygharady. Iasauiy,  Arystan Bap, Baqyrghani, Balasaghúni, Yýgneky siyaqty túghyrlardy da shirik dep tanyp otyr. Onda búlardyng barlyghy búrynnan islam dininde bolmasa, qazaq degen el endi ghana músylmandyqty qabyldaghan el bolyp shyghady. Asylbek myrzanyng búl tújyrymy tarihy tanymgha siya qoyar ma eken?

Asylbek myrza kitabynyng 48-betinde, Otyrar men Týrkistandy dialektikalyq qayshylyqta kórsetkisi keledi. Qazaqstandaghy islam dini tarihyn zerttep jýrgen ghalym bolyp, «...dýniyeni titiretken týrkiler otanyn oirandau ýshin Týrkistanda nendey amaldar istelmedi» (17-bet) dep qoyady. Onysy da negizsiz, syldyr su aghynynday sóilemder ghana bolyp shyqqan. Osy oiyn 50-bette jalghastyryp, «Qazaqstan jerinde Abay zamanynda islamnyng eki týrli aghymy maydandasty deuge bolady. Onyng biri әl-Farabiyden, Úlyqbekten, Marjaniyden baghyt alghan ghaqly islam, ekinshisi Ál-Ghazaliyden, Baqyrghanidan, sopy Allayardan baghyt alghan naqly islam» deydi (50-bet). Endi qaranyz, shyndyghynda islam bireu, onyng «ghaqliy», «naqliy», «klassikalyq», «baysaldysy», «halyqtyghy» joq. Ony keshegi oriyentalister solay bólshektegen. Eger maman retinde sol sýrleudi aqiqat dep tapsa, onda sóz basqa. Kórdinizder me, islamdy bólshektep otyrghan ózi ekendigin de sezinbeydi. Sezinu - biluden keyin keledi. Demek bilmeydi degen sóz. Avtor ózin bilgish, maman retinde kórsetkenimen, jazghan mәtini olay emes ekendigin әshkerelep túr. Imamnyng arab tilin, dindi mengeru sharty bar. Al myna eks-imam Allany «muannas» sipattap túr. «...Ol – birinshi (al-Áuuәl) jәne barlyqtyng sony (al-Ahira?)» (32-bet) Bayqaysyz ba, Qúrannyng ayatyn da sol qalpynda bere almaydy. Oqyghan, tәjiriybeli imam osylay dese, qalghan júrtqa ókpe bar ma?  Asylbek myrzanyng búl aqidasy dәstýrli diny tanymgha siya qoyar ma eken?.

Asylbek  «Qazaq tilindegi diny úghymdar men ataulardy» zertteushi (100-bet) retinde Shәkәrimdi týsinbese de «...hululgha barghan Abu Iazid Bistami, Husain bin Mansúr ali-Halladj, ibn Araby  siyaqty sopylargha tәn mistikalyq adasqan oidy músylman mýtakalliymining (kәlәmshi) atynan aitqyzady» (70-bet) dep jala jabady. Shәkәrim eshqashan jogharyda aty atalghan sopy danalardy «hulul» jasady dep tanymaydy. Sebebi onyng diny tanymy sopylyq.

Filosofiyalyq tanym men din tanym arasyn ajyratyp alu kerek edi, әtten, imam myrza taghy da shatasyp ketipti: «...Abu Yazid Ali-Bistamiy  men Husayn ibn Sansur ali-Halladj sonynan ibn Arabi, sheyh Suhravardy siyaqty sopylyq ókilderi dәriptegen iydeya «vahdat ali-vudjut» – bolmystyng birligi – ... adamnyng Allanyng bolmysyna ainaluy – Hulul! – adamdy qúday dәrejesine kótergen – Isa mәsihten Qúday jasaghan hristian dinining әser etkeni anyq» (71-bet) deydi. Al dúrysy islam filosofiyasy tarihynda bolmys teoriyalaryn damytqan sopylardan búryn Faraby siyaqty mashayiun aghymynyng ókilderi bolatyn. Kitapta avtor Faraby filosofiyasyn jetik biletin siyaqty kóringenimen, taghy da olay bolmay shyqty. Islam filosofiyasy tarihynda «bolmystyng birligi» Qúran ruhyna say jasalghan tújyrym. Ony avtor Batys filosofiyasyndaghy panteizm týsinigimen shatastyryp alghan. Búl jerde Qúran ruhy degende islam dinining mәni týsinilui kerek. Islam әlemge eng songhy payghambar arqyly mәn alyp keldi. Forma onsyzda bar bolatyn. Islam kelgende sonyng ishin mәn-mazmúnmen toltyrdy. Búl jerde nomen jәne fenomen qatynasy este túruy kerek. Asylbek myrzanyng búl pәlsapasy filosofiyalyq tanymgha siya qoyar ma eken?

Avtordyng ishki oiy әri qaray terenirek ashyla týsedi. Qaranyz: «...qolda bar mәlimetter, al olar jalpy júrtqa tanys, sol zamanda da dәl qazirgidey sopylyq tariqattar islamnyng haq dindik qaghidalaryna sýiengen «Áhly sunna ual jamaghasyna», yaghny resmy ortalyghyna qarsy ashyq kýreske auam halyqty auyq-auyq shaqyryp otyrghanyn kórsetedi. Endi múnan týrki әlemining sopylarynyng kósemi sanalghan Qoja Ahmet Yasauy shet qaldy degenge kim senedi?  Tarihta múnday teke-tiresterding bolghanyn dәleldeytin qújat kóp. Mәsele jan alysyp, jan berisuge barghanyn, sonday qaqtyghystardyng birinde Qoja Ahmet Yasauiyding Ibrahim esimdi balasynyng óltirilui de jogharyda aitylghan oidy naqtylap, dәleldey týsedi» (92-bet)

Búl endi naghyz qiyanat, tarihty mansúqtau. Asylbekting kitabynyng maqsaty endi ashyldy. Ol Iasauiydi tarihtan mansúqtau ýshin aldymen onyng sýiengen tanymy sopylyqty joqqa shygharyp, sosyn baryp negizgi mәselege oiysudy josparlapty. Búl naghyz «taqiya», sharighat túrghysynan onyng ýkimin eks-imam biler dep oilaymyn. Búl mansúqtau boyynsha Iasauy «Áhly sunna ual jamaghasyna» qarsy shyqqan dinbúzar bolyp otyr. Sonda Iasauy ilimi býgingi mazhab tanymaytyn, mazhabsyz uahabiylerden de soraqy bolghany ma?! Iasauiydi «Piry Turk stan» (týrikterding ústazy) retinde tanyp, Iasauy joly arqyly músylman bolghan býkil týrki halyqtary dinbúzar bolghany ma?!

«Mening hikmetterim - Qúrannyng mәni» degen Yasauy ilimi, mәdeniyeti jәne jolyna degen tarihy sanagha qúrmetting ornyna ony qaralau, joqqa shygharu býgingi tәuelsiz Qazaqstan biyligine qarasty mekemeden bastalghandyghy qynjyltady. Tarihy qúndylyq kózine ainalghan, dәstýrli músylmandyq týsinigimizding ainasy bolghan Yasauy múrasyn aksiologiyalyq qabyldau ayasynan shygharugha úmtylatyn kýshter nemese toptar memlekettik mekemelerge de yqpalyn jýrgizip otyr degen sóz. Búghan qoghamdaghy din mәselesi, diny tanym men ghylymy tanym arasyndaghy ýilesimdilik pen tepe-tendikting bolmauy sebep bolsa, ekinshi jaqtaghy, yaghni, býgingi sopylyq joldaghylardyng ózderin qoghamgha tiyisti dәrejede týsindire almauy qúbylystyng basty komponenti der edik.

Sopylyqqa, zikirge, әulie týsinigine qarsy shyghu degen Iasauiyge, býkil tarihymyzgha, mәdeniyetimizge, sayyp kelgende, qazaq halqyna qarsy shyghu degen sóz. Iasauy ilimi býgingi qazaq músylmandyghynyng negizi. Iasauy ilimi negizinde qazaq dalasyna islam din retinde enip, tamyr jaydy. Mavaraunnahrdaghy Maturidy aqidasy men Hanafy fiyqh mektebi osy Iasauy ilimi arqyly búl dalagha ornyqty. Al ruhany tarih qabattaryna qarasanyz islamdaghy Qúrandy týsindirudegi tauil metodyn negizdegen Maturidy bolatyn. Sonyng negizinde búl dalada sopylyq qanat jaya aldy. Kórip otyrghanymyday, ruhany ýderister tarihy hronologiya emes, sananyng qalyptasuyn negizge alyp, ózara tyghyz baylanysta bolady. Sondyqtan biz Iasauy jolyndaghy qazaq músylmandarmyz, Imam aghzam jolyndaghy músylmandarmyz, sunniymiz degen eki týrli sóilem bolghanmen bir túghyr. Iasauy joly fikhtyq jaghynan Imam aghzam Ábu Hanifanyn, aqaidtyq (doktrinalyq) jaghynan imam Maturudiyding ilimine negizdelgen, týrki halyqtary arasynda keng taraghan naghyz týrkilik mәdeniyetpen somdalghan dәstýrli músylmandyq týsinigimizding ainasy. Iasauy ilimi Qazaqstandaghy dinshilik qana emes, dinderaralyq tatulyq pen toleranttylyqtyng temirqazyghy. Ol eshqashan memleketke, onyng sayasatyna «qighash emes». Iasauy múrasy eger qazaq memleketi men sayasatyna qighash bolsa, onda memlekettiligimiz ben mәdeniyetimiz de «qighash» bolghany.  «Qazaqtyng bitke ókpelep, tonyndy otqa jaqpa» degen tújyrymy osy jerde oigha oralady. Onyng ilimin qoldandy dep, Iasauiydi joqqa shygharugha bola ma?

 Kitapta keri aghym retinde jalghan salafiylik baghyttaghy, yaghny dәstýrli hanafy mazhabyn moyyndamaytyn jahandyq sayasattyng qúralyna ainalghan uahabiyler turaly da aitylypty. Olardyng zardaby keshegi kommunistik iydeologiya jýrgizgen últsyzdandyru sayasatynan da asyp týsetin qasiret. Al Asylbek myrza odan da asyp túr.    Abduluahhab "Qúran men Sunna" basqa da negizderdi qabyldaytyn mazhabtardy dinge janalyq qosu dep (biydghatshylyqpen) kýstanalaydy. Al, ózderin týsingisi kelmegenderdi nadan (jahiyl), olardyng senimine kirmegenderdi "dinsiz" dep qaraydy. Abduluahhab "bizding hanafy mazhabyn kafirlerding mazhaby" dep qaraydy.

Al Asylbek myrza uahabiylerding nanym, senim erekshelikterin synap, anyqtap týsindirip beruding ornyna býgingi jahandyq sayasat minberinen ýkim aityp, olardy «taqiya» jolymen synaghan bolyp, qoldaytyndyghyn jasyra almapty. Ony mәtinning әrbir sóilemine germenevtikalyq tәsilmen taldap, ýnilgenimizde anyq kórip otyrmyz. Mysaly, «... Osy arada «Uәhhәbshildiktin» otany atalyp jýrgen Saud Arabiyasyn kinәlau orynsyz. Olardyng búghan týk te qatysy joq. Kinәli – «oyynshyq-quyrshaq» jәne sol quyrshaqtyng iyesi. Ol qyrshaqty oilap tauyp, iske qosqan o basta aghylshyndar ekenin býtin dýnie bilip te otyr» (116-bet).

 «...Osy orayda «uәhhәbshildik» ózining taza islam negizinde qúrylghan aghym ekendigin dәleldey almay otyrghanyna basa nazar audarghymyz keledi» (121-bet). Demek Asylbekting aqidasy boyynsha uahabizm negizinen taza islamdy nasihattaydy, biraq býkil әlemge ózderin tanyta almay, dәleldey almay keledi eken, әtten!

Sosyn taghy ózine qarsy shyqqan Asylbek ózin taza islam retinde dәleldey almay kele jatqan aghymnyng qúrushysy men uahabizm arasynda eshqanday baylanys joq deydi. Qaranyz «...Memleket qúrushy iydeolog Múhammad ibn Abduluahhab pen teris aghym «uәhhәbshildik» arasynda ne tarihi, ne ruhani, ne sayasi, ne ilimdik niyettestik, maqsat-mýddelestik baylanys joq dep oilaymyz» (122-bet) deydi.

«...Múhammed ibn Abduluahhab óz enbeginde bylay  dep jazady: «Biz de fariiy (tarmaq) mәselelerde Imam Ahmad ibn Hanbaly mәzhabyndamyz әri tórt imamgha dәstýrli taqlid qylghandardy inkar qylmaymyz, teristemeymiz. Lekin rofiziya, zaydiya, imamiya siyaqty basqa mәzhabtaghy adamdardy osy tórt imamnyng birine taqlib (ótuine) qylugha mәjbýr qylamyz. Biz Allahtyng kitabyn týsinude ghúlamalar arasynda qoldanylyp kele jatqan tәfsirlerden paydalanamyz (mәselen, Ibn Jarir tәfsiri, Ibn Kasiyr, Shafiyding múhtasary, yaghny Ibn Jarir tәfsiyrine qylghan múhtasary, Bagaviy, Bayzaviy, Haziyk, Haddad, Jәlәlayn jәne basqalar) jәne hadisy sharifti týsinude Askalaniy, Kastolaniy, Navaviy, Munaviylar siyaqty alymdardyng sharhyna sýienemiz. Adamdar bizge tuhmat (ghaybat) qylyp, bizdi, Qúrandy fikrlermen (óz oilarymen) tәfsir qylady. Hadisterden sharhqa murojat qylmastan (jýginbesten) ózderine jaqyndaryn alady. Payghambarymyz sollallahu uәssәlәmdi kemsitip, «payghambar» (s.gh.s.) qabirde shirip ketken, bizderding bireuimizding  de hoseasy (qasiyeti degen sóz) ózine odan góri paydalyraq» deydi. Payghambarymyz (s.gh.s.) shafaghatyn inkar qylady (teristeydi), 600-shi jyldan keyingi adamdardyng barlyghyn kýpir sanaydy... siyaqty túhmattarmen (ótirik, jalghan) aiyptaydy, búlardyng eshqanday dәlelderi joq. Kim bizding jýris-túrysymyzdy kórse, mәjilisterimizge hozir bolsa (qatyssa), biz turaly aitylghan sózderding barlyghy din dúshpandary tarapynan toqylghan túhmat ekenin anyq bilip alady. Biz gunahy kәbir qylghan adamdardy (mәselen, naqaq kisi óltirgen yaky zina qylghan, araq ishken adamdy) kәpir sanamaymyz, búl adam músylman doirasynan (músylmandyqtan) shyghyp ketpeydi jәne shirk keltirmey ólgen bolsa, dozaqta әbәdy (mәngilik) qalmaydy dep yghtikod qylamyz (illanamyz), payghambarymyz (s.gh.s) qabirde barzah (qiyamet-qayymgha deyin) hayatynda tiri dep iman keltiremiz jәne músylman kisi sәlem berse esitedi dep ilanamyz. Qaysy kisi ózining qymbat uaqytyn payghambarymyzgha (s.gh.s) salauat aitugha sarflasa (júmsasa) búl dýniyede de, o dýniyede de saodatqa (baqytqa) jetedi dep senemiz. Áuliyelerding keremetterin inkar qylmaymyz (teristemeymiz). Lekin olar tiri kezinde de, ólgennen keyin de qúlshylyq-ghibadattyng bir de bir týrine layyq emes dep aitamyz. Payghambarymyz (s.gh.s) jәne basqa Payghambarlardyn, perishteler, әuliyeler, sәbiylerding shafaghat qyluyna (shapaghat etuine senemiz) ishanamyz («Islamdy qalay qorghaymyz», Imandylyq, 2000 j. 26 qantar)» (125-126-better).

«Uәhhәbshildikke» qatysty osy aitylghandardy oy eleginen ótkizer bolsaq, biz taghy da din dúshpandarynyng óte-móte tereng tamyrlay beretin «usoyqy», «menduana», «esirtki» ispetti asa qauipti ósimdik-organizm oilap tapqanyn kóremiz» (127-bet). Eshqanday qospasyz kitaptan alyp berip otyrmyn. Búny uahabizmdi qoghamda nasihattaudyng «jana satysy», tyng tәsili ekendigin moyyndamasqa shara joq.

Týiindey kele, osy kitap qolyma týsken kezde, jogharydaghy Ontýstik Qazaqstan oblysy ishki sayasat basqarmasynyng «Áleumettik bastamalar ortalyghynyn» keneytilgen ghylymy kenesine mýshe ghalymdarmen jeke-jeke telefon arqyly sóilestim. Olardyng ishinen S.Joldas, E.Kerimbaev eki professor búl kitapty baspagha deyin de keyin de oqymaghandyghyn aitty. Tipti onday kenesting bar ekendiginen de habary joq ekendigin qosyp qoydy. B.Aytaev, D.Tapalov pen T.Sýleymenov oqymay qol qoyyp bergendigin aitsa, tek S.Bekbosynova ghana oqyghan bolyp shyqty. Q.Anarbaev mәtindi baspagha deyin oqyp, syn aitqandyghyn jetkizdi. «Áleumettik bastamalar ortalyghynyn» bastyghy N. Túrsynbaev búl kitapqa qarsy bolghandyghyn, ózi sol oryngha basshy bolyp kelgenge deyin baspagha úsynylyp qoyghandyghyn aityp aqtaldy. Al endi oblystyq ishki sayasat basqarmasynyng tútqasyn ústap otyrghan G. Taghaeva hanym «ol kitapty kenes ghalymdary qalay maqúldasa, solay bolady» degen ústanymdyq synay tanytty.

Mәsele býgingi qoghamdaghy din qúbylysynyng sayasattyng qúralyna ainalyp ketuinde bolyp otyr. Búl mәsele biylik pen din arasyndaghy zayyrlylyq ústanymyna degen qúrmetsiz kózqarastyng jemisi.  Memlekettik mekeme atynan osynday eshqanday ghylymi, diny jәne tarihy tanymgha say kelmeytin tújyrymdardy kim kóringen tyqpalap aita beretin bolsa, onda qogham qayda barady?

 Elding sýienishi bolghan tarih ishinde qalyptasqan ghasyrlyq qúndylyqtary qiratylyp jatsa, memleketting bayandylyghy men túraqtylyghy, qauipsizdigi qayda qalady?

Osy súraqtargha tiyisti organdar men jauapty túlghalardyng el aldynda jauap beruin talap etemin!

Dosay Túrsynbayúly Kenjetaev

filosofiya jәne teologiya ghylymdarynyng doktory, professor

Abai.kz

0 pikir