Senbi, 20 Sәuir 2024
Janalyqtar 2737 0 pikir 13 Mausym, 2013 saghat 04:44

Gharyshqa úshqan kilem

Úrpaghyna mәngilik múra qaldyryp, aqqan júldyzday iz tastap ótken asyl azamattardyng biri – suretshi, dizayner, ónertanushy Múhamedjan Álimbaev.
Syrdyng boyyn jayau aralap el arasynan sheberlerding qolynan shyqqan aluan týrli kilemder men jez qúmandardy jalyqpay jinaugha ózining sanaly ghúmyryn arnaghan Múhamedjan turaly aityp-jetkizudi azamattyq boryshym sanadym.

Úrpaghyna mәngilik múra qaldyryp, aqqan júldyzday iz tastap ótken asyl azamattardyng biri – suretshi, dizayner, ónertanushy Múhamedjan Álimbaev.
Syrdyng boyyn jayau aralap el arasynan sheberlerding qolynan shyqqan aluan týrli kilemder men jez qúmandardy jalyqpay jinaugha ózining sanaly ghúmyryn arnaghan Múhamedjan turaly aityp-jetkizudi azamattyq boryshym sanadym.

 
Qos diplom iyesi

Múhamedjannyng bir ereksheligi – óte ónerli edi. Eng aldymen besaspap sheber bolatyn. Ásirese, ol kóne jәdigerlerdi bastapqy qalpyn saqtay otyryp, qayta janghyrtudy jaqsy kóretin. Basqany qaydam, dәl osy Múqang kóne jәdiger dese ishken asyn jerge qoyatyn. Sodan da bolar, ol sonau kenestik kezende ózi tughan shejireli Shiyeliden bastap, Syrdyng boyyndaghy barlyq auyldardy aralap, ondaghy she­berlerding qolynan kóne jәdi­gerlerdi jalyqpay jinady. Jergilikti halyq keyde óner­ta­nushygha kóne jәdigerlerdi syigha tartsa, endi birin óz qarjysyna satyp aldy. Sóitsek, Múhamedjan kóne jәdigerlerding qúnyn ózgelerden әldeqayda jaqsy bilgen eken. Múqannyng taghy bir ereksheligi, ol sóilegende sózdi týidek-týidegimen suyryp, qazaqtyng qara dombyrasymen әueletip әn salghanda nemese Syr boyy jyraularynyng termelerin oryndaghanda tandy- tangha atyratyn. Búl biz san mәrte kuәsi bolghan shyndyq.
«Halqymyz «qolóner – mol óner» dep tekten-tekke aitpaghan ghoy. Óitkeni halyqtyq hәm últtyq óner búl, týbi tereng alyp múhit tәrizdi. Halyqtyq ónerding talay ghasyrlar qoynauynda jatqan qatpar-qatpar tarihy, qaysy­bi­reuler bile bermeytin ereksheligi bar ekeni anyq. Men óz basym ónerding ordasy sanalatyn Syr ónirindegi Shiyeli audanynyng Janatúrmys auylynda ómir esigin ashtym. Búl auyldyng basqa auyl­dardan ózindik ereksheligi, múnda kilem toqu ejelden qa­lyptasqan. Búl auyldyng balalary kózin «tyrnap» ashqannan bastap, kilemning nebir qaytalanbas boyau­laryna qanyghyp ósedi. Men de jas­tayymnan shiyelilik sheberlerding kilemderining syr-sipatyna barynsha qanyghyp, múnyng ýlken óner ekenin tanyp óstim. Kilem toqushylardyng qimyl-әreketteri, qarapayym kiyizge aluan týrli órnek saluy, san týrli boyaudy paydalanu sheberligi airyqsha әser qaldyratyn. Eseye kele Almatydaghy kórkemsuret uchiliyshesin tәmam­dadym. Osy oqu ornyn bitirgen son, mening bar ansarym Shiyelining qaytalanbas órnekti kilemderine audy da túrdy. Sodan basqa óner ataulyny ysyryp qoyyp, kilem jinaumen ainalystym. Al mys­kerlik óneri Qazaqstanda ótken ghasyrdyng basynda ejelgi Týr­kistanda osyndaghy Qoja-Ahmet Yassauy kesenesining janynda ai­ryqsha damydy. Múndaghy ústalar dәl osy manda toptasyp, kýndiz-týni júmys jasady. Dәl osy Týrkistanda myskerlikting damuyna birden sebep bolghan nәrse, dýniyejýzining san qiyrynan kelgen músylmandardyng osyndaghy kiyeli de qasiyetti Qoja-Ahmet Yassauy meshitine ziyarat etip shyghuy ýshin, aldymen, dәret aluy qajet boldy. Al búl ústalyqty kәsip etkenderding aldyna ýlken mindet jýktedi. Sóitip, olar osynda kelgen әrbir adamdy ózderi qoldan soqqan mys qúmanmen qamtamasyz etti. Zer­delep qarasam, kýni býginge deyin janasy bar, eskisi bar alty mynnan astam kilem mening qolymnan ótipti. 30 jylgha juyq jinaghan kilem­derimning ózi qazir bes-alty «KamAZ»-gha nemese eki vagongha jýk bo­lar­lyqtay. Olardyng birazyn Ortalyq muzeyge tapsyrdym. Birazy qo­lymda. Tipti arasynda sheteldegi jekemenshik kórmelerge ótkizgen kezderim de boldy»  degen edi birde Múhamedjan.
Múhamedjan Álimbaevtyng aituynsha, ol Almatyda, Mәskeude san mәrte kilemder kórmesin úiymdastyryp, toqylghan kilemderdi parsy, iran, aughan kilemderimen salystyra otyryp, qazaqy kilem­derding ózindik erekshelikteri men artyqshylyqtaryn jalyqpay zerttedi. Sóitip, qazaqy kilemderding әlemdegi músylman elderinde óndiriletin kilemderden esh kemdigi joghyn dәleldedi. «Qazaqy ki­lemderding ereksheligi, kólemi jaghynan ýlken, týsi – shymqay qyzyl keledi. Ilingen túsyn airyqsha núrlandyryp túrady. Búghan qosa, qazaqy kilemde syrmaq, kiyiz toquda qoldanylatyn ózindik erekshelikter eskeriledi. Qazaq kilemderi eshbir qospasyz tabighy zattardan ghana jasalady. Qazaq sheberleri kilemge qajetti aluan týrli boyaudy kýndelikti qoldanystaghy zattardan jasay bilgen. Demek, kilem, últtyq óne­rimizding bir bútaghy deuge bolady» – deushi edi marqúm Múqan.

Sheberlikting shyny

Ol jez qúmandardyng bir myngha juyghyn jinapty. Sol qúmandardyng birazy Astana men Almatynyng muzeylerinde. Endi birazy әli kýnge deyin pәterinde saqtauly. Múhamedjannyng pәterindegi jez qúmandardyng әrqaysysynyng ózindik jasalu ereksheligi bar. Ol búl qúmandardy ózi jighan-tergen jez qúmandarynyng arasynan tandap alyp qalghan. Qazaq sheberlerining kilem toqu ónerine jastayynan qanyq Múhamedjan kózi tirisinde qazaq halqynyn, әsirese, keyingi jas tolqynnyng últtyq ónerimizge «bajyraya» qarap, jaqtyrmaytynyn jii aityp otyratyn edi.
«Mening kilem ónerimen tikeley ainalysqanyma shiyrek ghasyrday uaqyt boldy. Sonda, bir bayqaghanym, múnday jәdigerlerge jergilikti túrghyndarymyzgha qaraghanda she­teldik azamattar airyqsha «ghashyq». Tipti olar qaysybir jez ­qúmandy kórse boldy, ainalyp shyqpay qalady. Búl olardyng kóne hәm tarihy jәdigerlerding mәni men manyzyn erekshe baghalay bil­gendiginen bolsa kerek. Óz basym kilem toqu men myskerlik ónerdi qazaq qolónerining shyny dep bilemin. Eng bastysy – búl últtyq óner. Sondyqtan da men mys qúmandar men kóne kilemderdi airyqsha baghalaymyn. Birde Shiyelide bir sheberding qolynan shyqqan kilemge qyzyqqanym sonshalyq, sol kilemdi astymdaghy avtokóligime aiyrbastap aldym. Búl adam degendi qoysanshy, qyzyq pendemiz ghoy. Mening keyde keybir kóne zattarymdy meyli ol jez qúman bolsyn, meyli kóne kilem bolsyn kóldeneng kók attydan qyzghanyp, tipti kórsetkim kelmeytin kezderim de bolady. Sondyqtan olardyng kópshiligin әli kýnge ýiimning tórinde saqtap otyrghan jayym bar. Jez qúmandarymdy biri ýlken, biri kishi orystyng matresh­kasynday qaz-qatar tizip te qoyamyn. Búl – taza ónerdi baghalau. Mysaly, sol jez qúmandardyng arasynda Ontýstik ónirine, әsirese, Týrkistan aimaghyna esimderi keninen tanylghan qoja-moldalar paydalanghandary da bar. Men olardy el aralap jýrip tauyp aldym. Mening әkem molda bolghan. Myna, Týrkistandaghy Qar­naqta oqyghan.
Eng qymbat jez qúman әkemning qolynda boldy. Kilemge qayta oralsaq, Shiyelining kóksengir kilemi bar. Búl – kilemning eng tazasy, oghan eshqandy bógde qylshyq nemese jýn qosylmay, tek eshkining týbitinen ghana toqylady. Shyndyghy sol, Shiyelining kóne kilemderi men Týrkistan she­berlerining jez qúmandary meni asyrady, – dep Múhamedjan ishki syryn aqtaratyn.
Sheberding aituynsha, ol jas­tayynan kitap oqudy airyqsha jaqsy kóripti. Al sol kitap qúmarlyq ony Qazaq Últtyq uniyversiytetining jurnalistika bólimine apardy. Sóitip, ol jurnalist mamandyghyn da mengerdi. Bastapqyda biraz jyl Almatydaghy kitap baspalarynda jurnalistikamen ainalysty. Biraq onyng ansary qolónerine audy da túrdy. Sodan bastapqy kәsibi qol ónerine qaytyp oraldy.

Aqmaral, Súlu,
Erkem-ay...

Múhamedjan kitapty jaqsy kórgendiginen, jazushy aghalaryna degen qúrmetten bolar, izbasary – qos úlynyng birining esimin Sәbiyt, ekinshisining esimin Ghabit qoydy. Óit­keni Mýsirepov pen Múqanovtyng shygharmashylyghy oghan tym ystyq. Búl jóninde  marqúm  Múhamedjan­nyng ózi: «Bizding bala kezimizde jurnalist bolugha talpynghan jastar sol kezdegi «Leninshil jas» (qazirgi «Jas alash») gazetimen tyghyz qarym-qatynasta bolatyn. Men de osy gazetpen baylanysta boldym. Jazghan-syzghandarymnyng osy gazette ja­riyalanuyn qalaytynmyn. Bir jyldary kórnekti synshy, marqúm Saghat Áshimbaev bas redaktordyng orynbasary, al tanymal jazushy Oralhan Bókey әdebiyet bólimining mengerushisi boldy. Osy qalam iyelerimen aralas-qúralas boldyq. Birde ýlken qyzym tughanda Oralhan Bókeyge «agha, túnghysh qyzym ómirge keldi, atyn siz qoyyp beriniz!» dep qolqa saldym. Sodan ol kisi kóp oilanbastan «qaraghym, onda túnghyshynnyng esimin Aqmaral, Súlu, Erkem-ay qoya ghoy» dedi. Oraghannyng dәl osy attas shygharmasynyng bar ekenin biletin men ýnsiz kelistim. Alayda men búghan ózimshe ózgeris engizip, ýlken qyzymnyng esimin Aqmaral, odan keyingi ortanshy qyzymdy – Súlu, al ýshinshi qyzyma – Erkem-ay degen esimdi jón kórdim. Qazir Aqmaralym men Erkem-ayym túrmys qúryp, ekeuinen de jiyen-nemereli bolyp otyrmyn. Mening búl janalyghymdy, bir shyghar­masynyng atyn ýsh birdey qyzyma bergenimdi estigen Oralhan Bókey airyqsha quanyp, olardy ózining kórgisi keletinin aitty. Ol jyldary men Almatynyng «Aynabúlaq» yqsham­audanynda túratyn edim. Orekeng ýide bolyp, túlymshaqtary jel­birep, ýsh qarlyghashym aldynan jýgirip shyqqandaghy quanyshyn aitsanyzshy... Ol múny ózining jazushylyq qarym-qabiletine, shynayy shygharmagha degen ystyq qúrmet ekenin men aitpay-aq sezinip, ýsh býldirshinimning mandayynan iyiskep, airyqsha kýy keshkeni kýni keshegidey esimde.
Aytpaqshy, Múqan Tólebaevtyng tandauly bir әnining qayyrmasynda «Aqmaral, Súlu, Erkem-ay» degen әdemi shumaqty, qaytalanbas sózder bar. Al múnyng ózi mening ýsh qyz­ghaldaghymdy airyqsha shapaghatqa bólep, óse kele olar da óner jolyn tandady. Sóitip, olardyng ýsheui de Almaty kórkemsuret kolledjin, odan song Temirbek Jýrgenov atyndaghy óner akademiyasyn bitirip, suretshilik joldy tandap aldy. Bayqaymyn, olardyng ýsheuining de birynghay mamandyqty tandap aluyna kópshiliginde olardyng jastayynan men jinaghan kilemder men jez qúmandardyng arasynda óskeni sebep bolsa kerek. Óitkeni qay jerde kórme úiymdastyrsam, olar menimen birge qatar jýretin. Ýsh qyzyma triptih jasayyn dep úldarymnyng atyn Ghabiyt, Sәbiyt, tipti Dәuit (Daviyd) qoyayyn dep te ar­mandaghanmyn. Biraq triptih ja­saudyng reti bolmady. Alayda qos jazushynyng atyn alghan Ghabit pen Sәbit erjetip, ósip keledi.
Ondaghy maqsatym, «jaqsydan sharapat» degendey, qos úlym Ghabit pen Sәbit syndy qazaq mәdeniyeti men ónerinde ózindik orny bar sóz zergerlerine úqsasyn degen ýlken arman-niyetten tughan dýnie ghoy» dep sol bir kezdesude marqúm Múhamedjan aghynan jarylyp edi.

TÝIIN:
Múhamedjan «últtyq ónerdi sýimeytin adam, últyn da sýimeydi»  degen sózdi ýnemi aityp oty­ra­tyn-dy. Sondyqtan da bolar, ol qazaqtyng túnghysh gharyshkeri Toqtar Áubәkirovke ózining kolleksiyasynan Syr boyynda toqylghan shaghyn ki­lemsheni syigha tartyp, kiyeli de qasiyetti jәdigerdi gharyshqa ózimen birge ala baruyn ótingen edi. Sol joly qazaq gharyshkeri, eki mәrte batyr Toqtar Múqannyng tilegin oryndap, әlgi kilemsheni ózimen birge alyp úshty. Búl kilem qazir Almatydaghy Ortalyq muzeyding Preziydent zalynda saqtauly.

Abai.kz

0 pikir