Júma, 26 Sәuir 2024
Janalyqtar 3936 0 pikir 11 Mausym, 2013 saghat 03:31

Erdos QALIMULLAÚLY, himiya ghylymdarynyng doktory: «Jana әngimemiz – «jasyl ekonomika»

– Elbasy ýzdik innovasiyalyq zertteuler ýshin әl-Faraby syilyghyn taghayyndaghany belgili. Osy syilyq ghalymdarymyzdyng ghylymy júmystarynyng әleuetin arttyrugha serpin bere ala ma?
– Áriyne. Ál-Faraby syilyghymen әlem­dik dengeyde ashqan janalyghy bar nemese ghylymy zertteulerining nәtiyjesinde óndiris orny ashylghan, bolmasa ghylymy janalyghyn qoldanysqa engizgen elimizding ghalymdary marapattalady degen senim­demin. Biraq ghylym syilyq alu ýshin ja­salady degen oy tumauy kerek. Shyn mәni­sinde ghylymy әlemdik dengeyde moy­yn­­dalghan ghalymdardyng enbegin osylay bagha­lau qajet jәne búl ghalymdardyng ghy­lymy zetteulerining dengeyin jogha­ry­latugha serpin beredi. Ózderinizge belgili, qazirgi uaqytta memlekettik dengeyde gha­lymdar eki jylda bir ret Memlekettik syi­lyqpen marapattalady. Búghan deyin mesenattar taghayyndaghan tәuelsiz «Tarlan» syilyghy bar edi, songhy jyldary beril­mey­tin bol­dy. Sondyqtan әl-Faraby atyn­daghy Qazaq últtyq uniyversiytetining gha­lym­dary arasynda da atalghan syilyqqa layyq­ty­lar bar dep esepteymin.

– Osy orayda elimizdegi songhy jyl­dar­daghy ghylymnyng damuyna kóniliniz tola ma?

– Elbasy ýzdik innovasiyalyq zertteuler ýshin әl-Faraby syilyghyn taghayyndaghany belgili. Osy syilyq ghalymdarymyzdyng ghylymy júmystarynyng әleuetin arttyrugha serpin bere ala ma?
– Áriyne. Ál-Faraby syilyghymen әlem­dik dengeyde ashqan janalyghy bar nemese ghylymy zertteulerining nәtiyjesinde óndiris orny ashylghan, bolmasa ghylymy janalyghyn qoldanysqa engizgen elimizding ghalymdary marapattalady degen senim­demin. Biraq ghylym syilyq alu ýshin ja­salady degen oy tumauy kerek. Shyn mәni­sinde ghylymy әlemdik dengeyde moy­yn­­dalghan ghalymdardyng enbegin osylay bagha­lau qajet jәne búl ghalymdardyng ghy­lymy zetteulerining dengeyin jogha­ry­latugha serpin beredi. Ózderinizge belgili, qazirgi uaqytta memlekettik dengeyde gha­lymdar eki jylda bir ret Memlekettik syi­lyqpen marapattalady. Búghan deyin mesenattar taghayyndaghan tәuelsiz «Tarlan» syilyghy bar edi, songhy jyldary beril­mey­tin bol­dy. Sondyqtan әl-Faraby atyn­daghy Qazaq últtyq uniyversiytetining gha­lym­dary arasynda da atalghan syilyqqa layyq­ty­lar bar dep esepteymin.

– Osy orayda elimizdegi songhy jyl­dar­daghy ghylymnyng damuyna kóniliniz tola ma?
– Ýkimet tarapynan songhy jyldary ghylymgha ýlken kónil bólinip otyr. 2011 jyly elimizde «Ghylym turaly» zannyng qabyldanuymen ghylymy jobalardy qa­ras­tyru, qarjylandyru jәne jýzege asyru mehanizmi jaqsardy. Qazir bayqaugha týs­ken ghylymy jobalardy sheteldik jәne otandyq sarapshylar qarastyryp, baghalap, sosyn Últtyq Ghylymy kenes mýsheleri, yaghny elimizge belgili ghalymdar talqylaydy. Nәtiyjesinde 2011 jyly elimiz boyynsha ghylymgha 26,8 mlrd tenge bólinse, 2012 jyly búdan 2 ese kóp – 48 mlrd tenge qar­jy bólindi. Biylghy jyly da osy dengeyde qarjy beriledi dep kýtilude. Qarjy kólemi úlghayyp jatyr dep auyz toltyryp ait­qa­nymyzben, búl ishki jalpy ónimning 0,2 payyzyn ghana qúraydy eken. Damyghan elderde búl shama 2,5-3 payyzdy qú­ra­ghan­dyqtan, bizding elimizde әli de búl jaghynan oilanarlyq mәsele bary anyq. 2015 jylgha qaray búl shamany 1 payyzgha jetkizu kózdelip otyr.

Elbasy N.Á.Nazarbaevtyng «Qazaqstan-2050: Qalyptasqan memleketting jana sayasy baghyty» atty Qazaqstan halqyna Joldauynda ghylym men bilim beru jýiesi ýshin qoyylyp otyrghan negizgi mәselening biri – joghary oqu oryndary tek bilim beru qyzmetin ghana emes, qoldanbaly jәne ir­geli ghylymiy-zertteu júmystaryn da jan­dandyruy tiyis. Búl óz kezeginde elimizdegi sany kóp, biraq sapasy layyqty dengeydegi emes, qazirgi uaqytta birte-birte ontaylan­dyru jýrgizilip jatqan joghary oqu oryn­da­rynyng naryq zamanynda bәsekege qabi­lettiligin arttyrugha septigin tiygizeri sózsiz. Múnda, әsirese, akademiyalyq avtono­miyalyq últtyq uniyversiytetter ózderining ghylymiy-zertteu qyzmetin belsendi da­my­tuy tiyis. Búl arada songhy jyldary zertteu statusyn iyelenuge barlyq qyzmetin arnap, ghylymiy-zertteu әleuetin barynsha damy­typ otyr­ghan әl-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetining býgingi kýngi әreket-jospary osy Joldauda aitylghan Elbasy tapsyrmasynyng ýdesinen shyghyp otyr. Uniyversiytet ghalymdary 2012 jyly 3,5 mlrd tenge qarjygha 400-dey ghylymy joba­ny iske asyrdy. Búl 2011 jylmen salys­tyrghanda 3 ese joghary. Onyng barlyghy elimizde bekitilgen basym ghylymy baghyt­tar: energetika, shiykizatty tereng óndeu, elimizding intellektualdy әleueti, aqparat­tyq tehnologiyalar jәne ómir turaly ghy­lym­dardy qamtidy.

– Osy ghylymy zertteulerding óndirispen baylanysy turaly ne aitasyz? Ónerkәsiptik kompaniyalar tarapynan ghylymy jobalargha qyzyghushylyq bar ma?
– Ghylymy zertteulerding nәtiyjelerin óndiriske engizu bizding elimizde әli de to­lyqqandy sheshilmey jatyr dep aitugha bolady. Basty sebebi, mysaly, qazir shiykizat ken oryndary nemese kәsip­oryndar jeke kәsipkerlerding qolynda. Olar tez qaytarymyn beretin ghylymy janalyqqa ghana nazar audarady, onyng ýstinde ol ónerkәsiptik auqymda tolyq synalyp, birden óndiriske engizuge dayyn boluy tiyis. Eger kәsiporyn basshylary ghalymdarymyzben óndiristik synaq jasau ýshin kelisimshart jasasyp, qarjy bólse ghana, múnday mýmkindik payda bolady. Preziydent memlekettik, jekemenshik әrip­testik negizinde konsorsiumdar qúryp, ghy­lym men kәsiporyndardyng baylanysyn damytu turaly Ýkimetke tapsyrma berip otyr. Osy tapsyrma ayasynda atalghan mәselening óz sheshimin tabugha jol ashyla­tyn shyghar. Negizi mening oiymsha, óndi­ris­tik kompaniyalar nemese kәsiporyndar ózderindegi tuyndaghan mәseleni ghalym­dardyng aldyna qoysa, ghalymdar da sol mәseleni sheshuge bar kýsh-jigerin salady. Yaghny qyzyghushylyq pen mýdde eki jaqtan payda boluy kerek, sonda ghylymnyng paydasy tiyedi. Jalpy, ghylymy zertteuler de osylay oryndaluy kerek.

El ekonomikasynyng basty qozghaushy kýshi – ekonomikany әrtaraptandyru ekendigi aiqyn. Oghan qol jetkizuding negizgi tetigi – elimizding ýdemeli industriyalyq-innovasiyalyq damu baghdarlamasyn jýzege asyru. Búl baghdarlama әrtaraptandyru arqyly ekonomikanyng túraqty jәne údayy ósuin qamtamasyz etip, onyng bәseke­lestikke qabilettiligin arttyrugha baghyt­tal­ghan. Osynday ekonomikanyng negizin qalyp­tastyru maqsatynda últtyq inno­va­siyalyq infraqúrylymdardy damytu, kommersializasiyalaugha bolashaghy bar ghylymiy-tehnologiyalyq jobalardy qoldau júmysy jýrgizilude. Búl baghytta bizding fakulitet ghalymdarynyng jýrgizgen ghyly­my zertteuleri men ashqan ghylymy jana­lyq­tarynyng ózektiligi tikeley industriya­lyq-innovasiyalyq baghdarlamanyng negizgi basym baghyttaryna say kelip, býgingi kýni óndiriske engizuge tolyqqandy dayyn jo­ba­lary az emes. 2012 jyly himiya jәne himiyalyq tehnologiya fakulitetining gha­lym­dary 1 mlrd tengege juyq qarjygha ghy­lymiy-zertteu júmystaryn iske asyrghan bolatyn. Ayta keter bir jayt, bizding ghalym­darymyzdyng janalyqtary tek qaghaz be­tin­de qalyp jatyr dey almaymyz. Mysaly, belgili ghalym, ýsh ghylymy janalyqtyng av­tory H.Ospanov metallurgiya boyynsha jasaghan zertteulerining nәtiyjelerin Ós­kemendegi Ýlbi metallurgiyalyq zauytynda óndiristik synaqtan ótkizude.
Jalpy, búl mәsele boyynsha ghalym­darymyz basqasha jol tapty, olar ghylymy zertteulerining negizinde ózderi jana kәsip­oryndar – óndirister ashyp jatyr. Mysa­ly, Janu mәseleleri institutynda aka­demik Z.Mansúrovtyng basshylyghymen otqa tózimdi kabeli, kýrish qauyzyn kýidiru arqyly biokómir, kómirtekti sorbentter óndirisi júmys jasap jatyr. Búl óndiris sonday-aq jylyna 100 tonna ottan qorghay­tyn qaptaghysh materialdar shygharuda. Fiy­zika-himiyalyq zertteu әdisterining or­talyghynyng diyrektory, professor M.Nau­ryzbaevtyng jetekshiligimen shungit miy­neraly negizinde sorbentter óndirisi ashyldy. Atalghan sorbentter sudy ziyandy zattardan tazartu ýshin qoldanylady.
Osy óndiris oryndarynyng ashy­luyna «Ghylym qory» AQ tarapynan bólingen qarjy jәne Bilim jәne ghylym ministrligi men Býkilәlemdik bankting qar­jylan­dyruymen ótkizilgen «Tehnolo­giyalardy kommersiyalandyru» bayqauy ýlken qoldau berip otyr. Songhy eki jylda osy bayqau­dyng nәtiyjesinde bizding fakuli­tet ghalym­dary 4 iri jobany jenip alyp, әrqaysysyna ýlken qarjy bólindi. Sonyng arqasynda jobany oryndaushylar janadan «AIM Lab», «NPS Ekohiym», «Himiya jәne inno­vasiya», «EcoRad SM» atty jauapkershiligi shekteuli seriktes­tikter qúrdy. Osy seriktestikterdi qúru arqyly bólingen qarjyny iygerip, taghy da birneshe jana óndiris oryndary ashylady dep kýtilude.

– Ghalymdardyng enbekterining әlemdik ghylymy qauymdastyqpen moyyndaluy qanday dәrejede dep oilaysyz? Sheteldik әriptester ghylymy baghyttar boyynsha bizding ghalymdarymyzdyng zertteulerimen tanys pa, pikirimen sanasa ma?
– Ghylymy enbekterding tek óz elimizde ghana emes, jalpy sol sala boyynsha әlem­dik auqymda da baghalanuy әri qajet, әri ghalamdanu zamanynda býgingi kýnning tala­by dep aitar edim. Múnyng negizgi joly – ghy­lymy enbekterding sheteldik belgili jur­nal­darda jariyalanuy jәne olargha әriptesterining silteme jasauy. Sondyqtan qazir әrbir ghylymy joba boyynsha jyldyng sonynda osynday impakt-faktory joghary jurnaldarda kem degende bir maqalanyng shyghuy talap etiledi. Áriyne, búl ýlken en­bek­ti jәne alynghan nәtiyjelerding zamanauy dengeyge say boluyn qajet etedi. Mysaly, PhD doktoranttar da osynday maqala bolmasa, júmysyn qorghaugha jiberilmeydi. Ózining әlemdik dengeydegi ornyn baghalay biletin jurnaldar jay maqalalardy qa­byl­day bermeydi, qabyldaghan kýnning ózin­de de birneshe ret óndeuden ótkizip, keyde bir maqalany shygharugha 2-3 jyl ketedi. Sondyqtan qazirgi doktoranttardyng kóp­shiligi dissertasiyalaryn qorghaugha ýlgermey jatyr. Jaratylystanu baghy­tynda búl mәsele birshama joghary dengeyde desek te, osy talaptargha say bolu ýshin ghylymy zert­hanalardy zamanauy dengeydegi jana qúral-jabdyqtarmen, aspaptarmen jab­dyq­tau qajet ekendigi týsinikti. Biraq búl ýl­ken qarjylyq shyghyndardy talap etedi. Himiya salasynda interkompleksti poliymerler alu baghytynda professor  G.Mun osy saladaghy әlemdik ghalymdar reytinginde birneshe jyldardan beri 1-orynda keledi jәne osy jetistigi ýshin Thomson Reuters agenttigining diplomymen marapattalghan. Búl mәseleni sheshuding taghy bir joly – óz ghylymy jurnaldarymyzdyng tanymal­dylyghyn arttyru, yaghny olardy halyq­ara­lyq agenttikterding mәlimetter bazasyna engizu. Elimizde sheteldik Scopus agenttigining bazasyna kirgen bir ghana jurnal bar – búl professor Z.A.Mansúrovtyng bas redak­tor­lyghymen shyghyp jatqan «Eurasian Chemico-Technological Journal» jurnaly. Búdan basqa fakulitet bazasynda taghy da ýsh jurnal shygharylady, olar: QazÚU habarshysy, Himiya seriyasy; International Journal of Biology & Chemistry; Gorenie y plazmohimiya. Qazir osy jurnaldardy da atalghan agenttikting bazasyna engizu ýshin júmystar jýrgizilude.

– Ótkende Ýkimet otyrysynda elimizdegi himiya ónerkәsibining damu mәselesi qaraldy. Osy baghytta qanday júmystar jýrgizu qa­jet dep oilaysyz? Jalpy, elimizdegi himiya ónerkәsibining damuy qanshalyqty dәre­jede?
– Esterinizde bolsa, Kenes Odaghy ke­zin­de, ótken ghasyrdyng 60-jyldary Hru­shevting bastamasymen himiya ónerkәsibin damytugha elding býkil әleueti júmyldy­rylghan edi. Tipti «Kenes Odaghy degenimiz – búl Kenes ýkimeti jәne býkil eldi elektr­len­diru jәne himiyalandyru» degen úran­dar da shyqty. Sol uaqyttarda, Qazaq­stan­nyng әrtýrli aimaqtarynda zauyttar men fabrikalar salynyp, iske qosylghan edi. Himiya ghylymynda әlemge belgili ghalymdar Á.B.Bektúrov, B.A.Birimjanov, D.V.So­koli­s­kiy, M.I.Usanovich, O.A.Songina jәne basqa da ghalymdarymyz jana ghylymy mektepterding negizin qalap, ghylymy zert­teu­ler qarqyn alghan edi.
Qazirgi kezde Qazaqstan Respubliy­kasy­nyng ýdemeli industriyalyq-innovasiyalyq damu strategiyasynyng jýzege asyrylyp jatqany bәrimizge belgili. Sonyng bir bóli­mi himiya ónerkәsibin damytugha arnalghan. Qazaqstanda býgingi tanda himiya óner­kәsibining damuyn eki baghyt boyynsha atap kórsetuge bolady. Birinshisi – miyne­ral­dy shiykizatty óndeu. Búl baghytta ai­tar­lyqtay júmystar jasaluda, ol turaly Ýki­met otyrysynda da jaqsy aityldy. Miyneral­dy tynaytqyshtar, kaustikalyq soda, hlor, kýkirt qyshqyly jәne taghy basqa da negizgi himiyalyq ónimder óndiru ýshin «Qazfosfat» JShS, «QazAzot» JShS, «Evrohiym» JShS, «Kaustiyk» AQ tәrizdi iri kәsiporyndar júmys jasauda. Metaldar men metall qúimalaryn óndiru ýshin metallurgiya alyptary – «Mittal Stil Temirtau», «Qazaqmys» AQ, «Qazmy­rysh» AQ jәne basqa da ken bayytu jәne óndeu ónerkәsip oryndary qyzmet etude. Búl baghytta himiya ónerkәsibin damytushy operator retinde bekitilgen «Birikken himiyalyq kompaniya» JShS-ning kómegimen Taraz qalasynda arnayy ekonomikalyq aumaq qúruy jana serpin bereri sózsiz.
Ekinshi baghyt – kómirsutek shiykizatyn óndeu. Industriyalyq-innovasiyalyq bagh­darlamanyng bir salasy – múnay-gaz sek­tory men múnay himiyasy. 2012 jyly elimizde 79,2 mln tonna múnay men gaz kondensaty jәne 40,1 mlrd m3 gaz óndirildi. Osynday kóp mólsherde kómirsutek shiyki­zaty óndirilgenimen, elimizdegi Atyrau, Shymkent jәne Pavlodar múnay óndeu zauyttarynda 14,2 mln tonna ghana múnay óndeldi. Búl kómirsutek shiykizatyn tereng óndeu arqyly tolyq tehnologiyalyq sikl­di jýzege asyratyn óndiris ornynyng joq­ty­ghymen týsindiriledi. Sondyqtan әlemdik dengeydegi múnay himiya óndirisin jasaudyng investisiyalyq jobalary – gaz-himiya keshenin, aromatty kómirsutekter óndi­ri­sin, sintetikalyq kauchuk, bitum óndirisin túrghyzu qolgha alynuda.

– Osy otyrys kezinde negizgi mәselening biri retinde 2020 jylgha deyin himiya óner­kәsibine 15 myngha juyq maman, onyng ishinde 3 myng joghary bilimdi mamandar qajet eken­digi aityldy. Osy mәseleni sheshude sizderding qosar ýlesteriniz qanday?
– Innovasiyany damytu ýshin ýdemeli industriyalyq-innovasiyalyq damu bagh­dar­lamasynyng jýzege asuyna jas maman­dardy tartu – el bolashaghynyng damuyna qarqyndy qadam basu ekendigi aiqyn. Stra­tegiyada Ýkimetke injenerlik bilim berudi jәne zamanauy tehnikalyq maman­dyqtar jýiesin damytudy jýzege asyru tapsyrylghan. Múnyng sebebin qazirgi kezde elimizding kәsiporyndary men óndiris oshaqtarynda isting tetigin biletin, tehniy­kalyq qúrylghylarmen júmys jasaudy mengergen injener, tehnolog mamandaryna súranystyng artuymen týsindiruge bolady. Joghary bilim beru oryndarynyng týlekteri – bolashaq mamandar aldynghy qatarly damyghan qúral-jabdyqtarmen, qondyrghy­larmen júmys jasay bilui tiyis. Búl jerde zamana kóshinen qalyp qoymay, mamandar­dyng әrqashan biliktiligin arttyru qajettigi óte oryndy kóterilip otyr. Himiya jәne himiyalyq tehnologiya sa­lasynda qazirgi mamandyqtar klassifiy­katoryna sәikes «himiya», «beyorganiy­ka­lyq zattardyng himiyalyq tehnologiyasy», «organikalyq zattardyng himiyalyq tehno­logiyasy» mamandyqtary boyynsha baka­lavr mamandaryn dayyndaymyz. Jyl sayyn osy mamandyqtar boyynsha talap­kerlerge memlekettik 620 grant bólinedi, sonyng 200-den astamy, yaghny 40 payyzy bizding fakulitetimizge oqugha týsedi. 80 jyldyq tarihy bar fakulitetting 150-dey bilimdi ústazdary men bilikti ghalymdary ózderining bar kýsh-jigerin osy mamandardy dayyndaugha arnaydy. Bizding mamandardyng teoriyalyq bilimi óte joghary dep aita alamyn, praktikada óz bilimderin elimizdegi belgili ónerkәsip oryndarynda – Pavlodar múnay himiya zauyty, Atyrau múnay óndeu zauyty, Qarashyghanaq ken ornynda, far­masevtika, metallurgiya, jenil ónerkәsip jәne basqa óndiristik mekemelerde jetil­diredi.
Strategiyada aitylghanday, joghary oqu oryndarynda 2-kurstan bastap kәsiporyn­dardaghy mindetti óndiristik tәjiriybe zan­na­malyq túrghyda bekitilse, yaghny kәsip­oryn­dargha bolashaq mamandardy tә­ji­riy­be­den ótkizu mindettelse núr ýstine núr bolar edi.

Ózderinizde belgili, elimizde mamyr aiy­nyng songhy jeksenbisi «himiya óner­kәsibi qyzmetkerlerining kýni» dep atalyp ótiledi. Bizding fakulitette búl mereke «himikter kýni» retinde 1961 jyldan beri, yaghny biyl 52 ret toylandy. Osy mereke qarsanynda songhy eki jylda himiyalyq kәsiporyndar, yaghny júmys berushiler ókil­derimen arnayy dóngelek ýstel úiym­dastyrylyp keledi, onda himiya óner­kәsibi ýshin mamandar dayarlau mәselesi jan-jaqty talqylandy. Biylghy jyly osy is-shara «Birikken himiyalyq kompaniya» JShS-me birge ótkizilip, oghan «Kazakhstan Petrochemical Industries», «Agrohimiya», «MK «KazSilicon» kompaniyalary men QR miyneraldy shiykizatyn keshendi óndeu últtyq ortalyghynyng ókilderi qatysty.

– Jaqynda el ekonomikasyn «jasyl ekonomikagha» kóshiru turaly qaulygha qol qoyyldy. 2017 jyly elordamyz Astana qalasynda EXPO – 2017 halyqaralyq kórmesin ótkizuge baylanysty búl der kezinde bastalghan shara dep qabyldau kerek. Jasyl ekonomikany ornatugha himikter qanday ýles qosa alady?
– Ekonomika siyaqty, himiyanyng da «jasyl» týri bar. Songhy jyldary dýniye­jýzinde himiyalyq zattardyng óndirisine jana kózqaras qalyptasyp keledi, búl – «jasyl» himiyanyng negizi, ol qaldyqsyz jәne qorshaghan ortagha ziyan tiygizbey ónim óndiruge mýmkindik beredi. Elimiz «jasyl ekonomikagha» nazar audaryp jatqan tústa «jasyl himiyanyn» bereri mol.
Qoghamda himiya degen kezde, teris týsi­nik qalyptasqany aiqyn. Jep otyrghan taghamymyz, iship otyrghan suymyz, kýn­de­likti tynys alyp otyrghan auamyz, tirshilik etip otyrghan jerimiz lastansa, basty sebepti keyde himiyagha әkelip týsindiremiz. Áriyne, himiya damyghan sayyn ony paydalanu saldary da ósip keledi. Ásirese, búl ónerkәsip óndirisinde qaldyqtardyng týziluinen anyq bayqalady. Biraq onyng ekinshi jaghy da bar. Himiya óndirisine qar­sy shyghyp otyrghan kez kelgen adam onyng óniminsiz kýndelikti tirshiligin kóz aldyna elestete almaydy. Bizding ýstimizdegi kiyim, túryp jatqan ýiimiz, tútynatyn zattar, barlyghy da himiyalyq element­terden ja­sal­ghan. Himiya ómirimizding barlyq sfera­syna tolyq endi dep aita alamyz.Osy jerde himiyalyq óndirister ýshin býgingi kýnning ózekti mәselesi – «jasyl himiyanyn» erejelerine sәikes ónim ón­diru. «Jasyl himiya» baghyty 1990 jyldarda qalyptasyp, himiyalyq qauymdastyqta ýlken qoldau tapty. Onyng eki jaqty maghy­nasy bar. Birinshiden, búl – ghylymnyng bir salasy. Ekinshiden – búl filosofiya, yaghny himikter kýndelikti ghylymy zertteulerinde jetekshilikke alatyn ústanym.

Ekologiya men «jasyl himiya «bir ba­ghyt­ta qyzmet etedi, biraq ekeui bir sala emes. Qorshaghan orta turaly ghylym retinde ekologiya qorshaghan ortanyng lastanu kózderin anyqtaydy, al jasyl himiya jana balamaly qauipsiz tehnologiyalardy iske asyra otyryp, osy lastanulardy boldyr­mau joldaryn izdestiredi.Mysaly, ósimdik shiykizatynan bio­otyn óndiru, himiyalyq prosesterdi eritkish­siz, yaghny asa joghary kritikalyq qysym­da syghylghan kómirqyshqyl nemese basqa da gazdarda jýrgizu, katalizator paydalanu, tabighy gazdan súiyq otyn alu siyaqty ba­ghyttar jasyl himiyanyng negizin qúraydy. Búl baghytta da fakulitet ghalymdary ser­pindi joba retinde júmys jýrgizip keledi. Balamaly energiya kózi retinde kómirden súiyq motor otyndaryn alu, ósimdikterden «Sanjar», «Gauhar», «Ramon», «Korvalol», «Novovalidol» farmasevtikalyq pre­parat­tary әzirlenip, óndiriske engizu jol­dary qarastyrylyp jatyr.

– Ghylym turaly aitqan kezde, jastardy ghylymgha tartu turaly mәselesin aitpay ke­tuge bolmaydy. Jastardyng ghylymmen shú­ghyl­danugha niyetine kóniliniz tola ma? Álde materialdyq qúndylyqtar biylegen býgingi zamanda jastarymyz ghylymnan alshaqtap bara jatyr ma?
– Ghylymgha bet búrghan jastarymyz songhy jyldary kóbeyip kele jatyr dep aitar edim. Bizding jogharghy kurs studentteri, barlyq magistranttar men doktoranttar ghylymy jobalardy oryndaugha mindetti týrde qatystyrylady. Ótken jyly 250 student óz shәkirtaqylaryna qosa ghylymy joba boyynsha qosymsha jalaqy aldy. Olardyng arasynda biliktiligimen, ghylymgha qúshtarlyghymen kózge týskenderi keyin magiys­tratura, doktoranturada óz bilimderin jalghastyrady. Oqytushylyq qyzmette jýrgen jastar da ghylymy jobalar boyyn­sha júmys jasaydy, sondyqtan olardyng ary qaray óz biliktilikterin kóteruge, ghylymy ataqtar alugha mýmkindikteri bar. «Shәkirtsiz ústaz túl» demekshi, jetekshi ghalymdarymyz da óz ghylymy mektepterining ómirshendigin jalghastyru ýshin shәkirtter tәrbiyeleude. Qazaqta «Jaqsynyng aty ólmeydi, ghalymnyng haty ólmeydi» degen jaqsy maqal bar. Sondyqtan qalyptasqan ghylymy baghyttardy jalghaytyn jastar әrqashan tabylady degen senimdemin.

– Óziniz múnay himiyasy salasynda zert­teuler jýrgizip kelesiz. Elimiz múnaygha bay dege­nimizben, nelikten múnay ónimderine tap­shy­lyq әrqashan aldymyzdan shygha keledi?
– Múnyng sebebin aldynda shamaly aityp kettim. Biz jylyna 80 mln tonna múnay óndirgenimizben, zauyttarda 14 mln tonnasy ghana óndeledi. Al múnay ónim­derine súranys búdan әldeqayda joghary, sondyqtan qalghan bóligi syrttan tasymal­danady. Búl mәseleni sheshu ýshin ýkimet múnay óndeu zauyttaryn jetildirip, óndeu terendigin arttyrugha kýsh saluda. Onyng ýstine «Evro» degen standarttar da bar, yaghny múnay ónimderining qorshaghan ortagha tiygizetin әseri tómen boluy kerek. Sondyq­tan múnay óndeu jәne múnay himiya ke­shenderin saludy qolgha alu qajet. Búl ba­ghytta elimizde birshama jana jobalar jýzege asuda, Atyrauda gaz himiyalyq ke­shen, Aqtauda bitum zauyty iske qosylghaly jatyr.
Janu mәseleleri institutynda jýzege asyrylyp kele jatqan bizding ghylymy jobalar múnay-bitumdy jynystardy óndeuge jәne múnay bitumdarynyng sapa­syn arttyrugha baghyttalghan. Elimizde taza múnay qorynan basqa óte kóp mólsherde múnay-bitumdy jynystar bar. Olar 50-100 m terendiktegi qúramyndaghy bitumnyng mólsheri 15-30 payyzdy ghana qúraytyn tabighy shiykizattar. Osy shiykizat ken oryn­dary qazir jeke menshikting qolynda jәne eshqanday óndiru jәne óndeu jýrgizilmeydi. Kezinde 1980-jyldary akademik N.Nәdi­rov­tyng jetekshiligimen osy jynys­tardy óndeu jәne paydalanu mәselesi jaqsy kóterilgen edi, qazir úmyt qaldy. Sondyq­tan osy jynystardy jol-qúrylys sala­syna qayta paydalanu joldaryn qaras­ty­rugha baghyttalghan ghylymy zertteuler jýr­gizilude.
Ekinshi mәsele – jol qúrylysyna qajet bitumdardyng qasiyetterin jaqsartu ýshin rezina ýgindisin qosyp, asfalitbeton qospalaryn dayyndau tehnologiyasyn әzirleu zerttelude. Múnda da búghan deyin mú­nayly qaldyqtardan alynghan nemese kýkirt qosu arqyly bitumdardyng sipat­tamalaryn arttyru júmystaryn jasaghan edik. Qazir osy bitumdy týrlendiruding ontayly joldary qarastyryluda.

– Qazir dәl osy uaqytta mektep bitiru­shi­lerding aldynda ýlken tandau túrghanyn bi­lesiz. Solargha qanday aqyl-kenes berer ediniz? Últtyq birynghay testke kózqarasynyz qanday?
– Últtyq birynghay testke qarsy shy­ghyp jýrgender onyng ornyna layyqty bagha­lau formasyn úsynsyn, әitpese bosqa dauryghudyng qajeti joq dep esepteymin. Negizi biletin balagha qalay tapsyrsa da – bәribir. Áriyne, testing teris jaqtary bar, oqushylarymyz oiyn, pikirin aitudan qaldy, tek jattandy súraq-jauaptargha ghana dayyndalady. Biraq matematika, fizika, himiya pәnderinen esep shygharu ýshin teoriyalyq dayyndyghy bolmasa, qúr jattaudyng bәri beker. Ókinishke qaray, qazirshe testing ornyna layyqty balama joq, sondyqtan oghan moyynsúnugha tura keledi. Mektep baghdarlamasynda tolghandyra­tyn mәsele – jaratylystanu pәnderine arnalghan saghat sany jyldan-jylgha qys­qaryp keledi. Mysaly, himiya pәnine apta­syna 1 saghat qana bólingen. Nәtiyje­sinde jyldan-jylgha 4-pәn retinde himiya­ny tandap jatqan týlekter sany da azanda. Eger bolashaqta tehnikalyq mamandyq­tardy damytamyz desek, Ýkimet osyghan nazar audaru qajet.
Hakim Abaydyng ózi «Adam balasy adam balasynan aqyl, ghylym, ar, minez degen nәr­selermen ghana ozady» dep aityp ketke­ni belgili. Sondyqtan mektep týlekterine aitarym, bilim alynyzdar, layyqty tan­dau jasanyzdar. Bizding QazÚU siyaqty betkeústar joghary oqu oryndary shetelding uniyversiytetterinen kem týspeydi. QazÚU-gha týsken studentter qazaq, orys jәne aghyl­shyn tilinde bilim alady. Kezinde Mir­jaqyp Dulatov ta «Úl-qyz demey balany oqyt, qazaq» degen eken. Áriyne, qazirgi zamanda joghary bilimdining bәri júmyspen qamtylmasa da, mýmkindik bar kezde bilim alghan dúrys dep esepteymin. Ár nәrsening óz uaqyty bar.
– Súhbatynyzgha raqmet!

Abai.kz

0 pikir