Mәmbet QOYGELDI, tarih ghylymynyng doktory, Abay atyndaghy Qazaq últtyq pedagogikalyq uniyversiyteti janyndaghy magistratura jәne doktorantura institutynyng Qazaqstan tarihy men mәdeniyeti kafedrasynyng mengerushisi, professor:

Mәmbet QOYGELDI, tarih ghylymynyng doktory, Abay atyndaghy Qazaq últtyq pedagogikalyq uniyversiyteti janyndaghy magistratura jәne doktorantura institutynyng Qazaqstan tarihy men mәdeniyeti kafedrasynyng mengerushisi, professor:

– Otandyq tarihshylardyng kýni keshe ghana Astanada ótken ýlken jiynynda tól tarihymyzdy janasha jazugha bay­lanysty keleli mәseleler kóterilgeninen júrtshylyq birshama habardar. Memle­kettik dengeyde úiymdastyrylghan osy­nau  jiyngha óziniz qatysyp qayttynyz. Aytynyzshy, jiyn barysynda tariyh­shy­larymyzdyng aldyna naqty qanday irgeli maqsat-mindetter qoyyldy?

– Elimiz egemendigin alghaly bergi uaqytta otandyq tarih ghylymy ýlken ózgeristerge úshyrady dep aitugha bolady. Metodologiya­lyq, teoriyalyq, tipti derektik túrghydan al­ghan­da da, Tәuelsizdik jyldary tarih ghylymy gumanitarlyq ghylymdar jýiesinde aldynghy oryngha shyqty. Óitkeni ózgeris arnasyna týsken qoghamdyq ómir qoghamdyq ghylymdar aldyna ýlken mәsele qoydy. «Biz qanday qoghamnan shyqtyq,  qazir qanday jaghdaydy bastan keshudemiz, qayda bet aldyq?» degen súraqtar tuyndaghanda halyq, eng aldymen, tarih ghylymynan jauap kýtti, yaghny búl rette eng auyr jýk tarih ghylymyna týsti dep aitugha bolady. Negizinde, ómirding ózi sabaqtastyqtan túrady. Býgingi qoghamnyng basynda túrghan problemalardyng kópshiligining týp-tamyry ótken tarihta jatyr. Sondyqtan adamdardyng býgingi qoghamdyq ómirding basynda túrghan súraulargha jauapty tarih ghylymynan izdeui – tabighy nәrse. Búl – jalpy, bizding qoghamnyng ghana emes, býkil әlemning basynda bolghan jaghday. Bir anyq jayt, Elbasymyz tariyhqa osy uaqytqa deyin aitarlyqtay kónil auda­ryp kele jatyr. Mәselen, ótken ghasyrdyng sonynda bir jyldy «Tarih jyly», taghy bir jyldy «Repressiya qúrbandaryn eske alu jyly» dep jariyalady. Múnyng syrtynda Preziydentimiz tarihy sanany, halyqtyng tarihy jadyn janghyrtugha qoghamnyng kónilin ýnemi audartyp otyrady. Degenmen tarihshy­lardyng basyn qosyp, tarih ghylymynyn  osy uaqytqa deyin jýrip ótken jolyna qorytyn­dy jasaytyn osynday bir jiyn kerek edi. Astanada kýni keshe ótken keleli jiyn Qazaqstan Respublikasynyng últtyq tarihyn zerdeleuge baylanysty ózekti mәselelerdi qozghady. Búl jiynda negizgi bayandamany Mem­lekettik hatshy Marat Tәjin jasady. Sony­men qatar Memleket tarihy institu­tynyng diyrektory Býrkitbay Ayaghan, Sh.Uәliy­hanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya institutynyng diyrektory Hangeldi Ábjanov, Á.Marghúlan atyndaghy Arheologiya instiy­tuty­­nyng diyrektory Bauyrjan Baytanaev ta sóz sóiledi. Osy jiynda maghan erekshe әser etkeni – Memlekettik hatshynyng bayandamasy boldy. Teoriyalyq túrghyda qúrylghan búl bayandamada memleket tarihyna qatysty eng manyzdy mәselelerge taldau jasaldy. Jalpy, bizding tarih ghylymynyng jýrip ótken jolyna, bolashaghyna baylanysty tereng taldaugha negizdelgen búl bayandama ghylymy túrghydaghy terendigimen, ústamdylyghymen, negizgi mәselelerdi qamtuymen kópshilikke qatty әser etti.

– Jalpy, bizding tarih ghylymy osy uaqytqa deyingi jýrip ótken jolynda ne nәrseni eskerdi? Ne nәrseni nazardan tys qaldyrdy?

– Maghan únaghany – Memlekettik hatshy erekshe mәsele qoydy. Ol: «Tarihy jadty saqtau – qazirgi uaqytta últ ýshin ózin-ózi saqtaumen ten», – dedi. Shynymen de, últtyng ózin-ózi saqtauy onyng tarihy jadyna tikeley tәueldi. «Olay bolsa, últ tarihy jana zaman súranysyna layyq dengeyde zerttelip, oqytylghany jón» degen әngime aityldy. Mem­lekettik hatshy «Tәuelsiz zaman súrany­syna beyimdelu degen – tarihtyng metodolo­giyalyq zertteu apparatyn qazirgi zaman súranysyna beyimdeu degen sóz» degenge basa nazar audartty. Búl orayda, tipti tarih ghylymynyng tili de ózgeriske úshyrauy kerek. Memlekettik hatshynyng bayandamasynda bir­ne­she mәsele qoyyldy. Men sonyng birnesheui­ne ghana toqtalayyn. Mәselen, bizding Otan tarihy osy uaqytqa deyin búrynghy, kýni ótken metodologiyalyq ústanymdargha tәueldi bolyp keldi. Ótken HH ghasyrda bizding últtyq tarihymyzdy qorytuda eurosentristik metodologiyalyq ústanymdar basymdyq aldy. Búdan bólek, biz tarihty zertteude kóp jaghdayda syrttan tanylghan iydeologiyalyq ústanymdargha iyek arttyq.  Qazirgi uaqytta olardyng bәrinen bas tartuymyz kerek. Bizde ózimizding tól tarihymyzdy asha alatynday metodologiyalyq ústanym boluy tiyis. Meto­dologiyalyq qúraldar, metodologiyalyq әdis­ter sol bizding ózimizding últtyq tarihymyzdan, onyng erekshelikterinen, onyng tóltuma qúndylyqtarynan bastau aluy tiyis. Sonda ghana ol tól tarihymyzdy, halqymyz jýrip ótken qaytalanbas joldy týsindire alady. Al biz kóp jaghdayda syrttan tanylghan qondyrghy ústanymdardy basshylyqqa alamyz. Onday ústanymdar bizding tól tarihymyzdy ashugha kómektese almaydy. Syrttan tanylghan metodologiyalyq ústanymdar arqyly últ tarihyn zertteu qazirgi uaqytta ózin-ózi aqtay almaydy. Al bizge kәdimgi, ózimizding tól tarihymyzdan tuyndaytyn metodologiyalyq әdister, qúraldar kerek. 

– Al osy metodologiyalyq qúraldar men әdis-tәsilderding ózin qalay qalyp­tastyramyz? Onyng ózimizdiki, ne ózgeniki ekenin qalay anyqtaymyz? Osynyng kriy­teriyleri qanday?

– Mysaly, Orta Aziyada ómirge kelgen kóshpendiler qoghamyn alayyq. Múnday qo­gham basqa elde, basqa jerde joq. Búl tek bizding osy ortaaziyalyq kenistikte ómirge kelgen. Biz zertteu júmystaryn sonyng erek­shelikterin negizge ala otyryp jýrgizuimiz kerek. Osyghan baylanysty Memlekettik hatshynyng aitqan oiy: «Biz memleketimizdin, últymyzdyng payda boluyn, ómirge keluin songhy bes ghasyrmen ghana shektep kele jatyrmyz, búl dúrys ústanym emes» degenge sayady. Al tarihy derekter, eskertkishter bizding tarihymyzdyng odan da aryda, teren­de jatqandyghyn kórsetedi. Osyghan oray Memlekettik hatshy: «Últymyzdyn, memle­ket­tiligimizding damu tarihyn bizding eramyz­dyng alghashqy mynjyldyghynan bastau kerek» degen oidy aitty. Meninshe, bizding tarihymyz odan da terende jatyr.  Mәselen, bizding eramyzgha deyingi II-III ghasyrda ómir sýrgen saqtar, olardyng izin basyp kelgen Ýisin, Qanly memleketteri – qazaq halqynyng etnogenezi, bizding etnikalyq negizimiz sonda jatyr. Sol ghasyrlargha tәn eskertkishter últtyq tarihymyzdyng sol kezennen beri ýzilissiz jýrip kele jatqanyn kórsetedi. Kóp jaghdayda zertteushiler bizding eramyzgha deyingi mynjyldyqtyng III-II ghasyryndaghy etnikalyq qúrylymdargha qatysty «olar basqa jaqqa ketip qaldy nemese bizding qazirgi qazaq halqyna olardyng eshqanday qatysy joq» degen oilar aitady. Búl dúrys emes.  Bizding tarihymyzdyng negizi sol qoghamdarda, sol etnikalyq qúrylymdarda jatyr. Son­dyq­tan biz tarihymyzdy solardan bastap taratuymyz kerek. Mәselen, Esik qorghanyna tabylghan altyn kiyimdi bekzada, osy uaqytqa deyin tabylghan odan basqa da eskertkishter, olardan tabylghan jәdigerler, materialdar sol janaghy qogham men bizding qoghamymyzdyng arasynda tikeley sabaqtastyq baylanys bar ekenin kórsetedi. Yaghny biz tól mәdeniyetimizding sol zamannan bastap, býginge deyin ýzilissiz jýrgendigin kóremiz. Osy rette Memlekettik hatshy: «Sol eskertkishterdi ózimizding tarihymyzben baylanysta qarastyruymyz kerek, oqytuymyz kerek», – dedi. Bylaysha aitqanda, tarihymyz ýzik-ýzik bolmauy tiyis. Tarihymyzdy tútas kýiinde, sabaqtastyq negizde zertteuimiz, bayandauymyz, oqytuy­myz kerek. Taghy da bir aitylghan irgeli oy – «Bizding jerimizding iyesi de, kiyesi de – qazaq halqy» dedi. Meninshe, búl – óte oryndy aitylghan nәrse.

– Negizi, búl tarihy dәleldengen nәrse emes pe? Býgingi kýni basqasha  pikir­lerding oryn aluyna ne sebep?

–  Tarihta әrtýrli pikirler bar. Mәselen, bizding osy jerimizdegi, yaghny «qazaq jerindegi eng alghashqy mәdeny qyrtys kimdiki?» degen­de, әrtýrli kózqarastar oryn aldy. Aytalyq: «Bizding jerimizdegi eng alghashqy mәdeny qyrtysty salghan – ýndieuropalyq nәsilder, olardy keyin shyghystan kelgen týrkiler  basyp alyp, týrkilendirip jibergen» degen úghym bar. Meninshe, ghylym qazir búl ústa­nym­nan bas tartty. Bizding jerimizdegi eng alghashqy mәdeny qyrtysty jasaushy – bizding arghy atategimiz. Eshkim syrttan kelip, bizge ony jasap bergen joq. Sondyqtan biz – osy jerimizdegi eng alghashqy mәdeny qyrtysty jasaghan etnikalyq qúrylymdardyng býgingi zandy jalghasymyz. Eshqayda auyp ketken joqpyz, osy jerding túrghylyqty halqymyz. Qazir býkil qoghamgha osy ústanymdy ornyq­tyruymyz kerek. Ol ýshin jәdigerlerimizge jana metodologiyalyq túrghydan taldau ja­sap, jana kózqaras qalyptastyrugha tiyispiz. Irgeli enbekterimizde osyny bayandap, dúrys kórsetuimiz kerek.

– Sonday-aq ol tek aitylyp, jazy­lyp qana qoymay, ghylymy týrde negiz­delui tiyis...

– IYә, ghylymy týrde negizdelui kerek. Endi bergi jana tarihymyzgha kelsek, Memlekettik hatshy bir sózinde: «HH ghasyrda bizding elimiz­de últtyq negiz ben totalitarlyq ústanym­daghy jýiening arasynda qaqtyghys boldy. Sol jaghdayda ómir sýrdik» degen oryndy oy aitty. Qúday saqtap, biz sol qaqtyghystan aman qaldyq, últtyq negizimizdi, qalay bol­ghan­da da, saqtap qaldyq. Men HH ghasyrdaghy eng ýlken jenisimiz, mýmkin, osy shyghar dep oilaymyn. Jalpy, HIH-HH ghasyrdaghy tariy­hy­myzgha baylanysty men taghy myna bir jaytqa toqtala ketkim keledi: biz belgili bir dәrejede jenilis tapqan halyqpyz. Isatay Taymanov, Kenesary bastaghan qozghalystar­dyn, 1916 jylghy kóterilistin, odan keyingi Alash qozghalysynyng jenilis tabuy... osynyng bәri – bizding HIH-HH ghasyrlarda asa qauipti synnan ótkenimizding dәleli. Ony moyyn­dauy­myz kerek.

Ásirese men Alash qozghalysynyng mama­ny retinde mynany aitqan bolar edim, Alash qozghalysy – bizding HH  ghasyrdyng basynda últtyq janghyru jolyna týskendigimizding kórinisi. Alash tastaghan úran – «Oyan, qazaq!» boldy. «Oyan, etek-jenindi ji, órkeniyet jolyna týs, óz-ózindi saqta, bolashaghyn, ózinning jerin, últtyq tútastyghyn, ózinning últ­tyq memlekettiliging ýshin kýres!». Alash qoz­gha­lysynyng qayratkerleri, mine, osy oidy qazaq últynyng sanasyna siniruge tyrysty. Alash qozghalysynyng qanday qozghalys ekenin patshalyq biylik te, kenestik biylik te jaqsy týsindi. Sondyqtan da olar búl úrandy shamasy kelgenshe der kezinde túnshyqtyrugha tyrysty. Biz múny Alash qozghalysyn basta­ghan alghashqy buynnyng týgeldey repressiyagha úshyraghanynan kóremiz. Tipti kenestik jýieni, iydeologiyany qabyldaghan ekinshi buyn ziya­ly­larymyz  da týgeldey repressiya qúr­ba­ny boldy. Yaghny imperiyalyq ortalyq bizding halyqtyn, últtyng ózining tabighi, tarihy damu, janghyru jolyna týskenin qalamady. Birinshi, ekinshi buynnyng repressiya qúrbany bolu sebebi sodan. Imperiyalyq jýie qay zaman­da, qay elde, qay kontiynentte bolsa da, imperiyanyng qúramyndaghy kishi últtardyng janghyru prosesin mýmkin bolghansha uaghynda sóndiruge tyrysady. Biz osy jaghdaydy bastan keshirdik. Qazaq «auruyn jasyrghan óledi» deydi. Demek, biz múny jasyrmaugha tiyistimiz. Qayta últymyzdyng qanday auyr jaghdaydan ótkenin jәne qanday terennen shyghyp kele jatqanyn úrpaqqa týsindiruimiz kerek.  Qoghamdyq mәdeny ómirimizding osyn­day tereng daghdarystan shyghyp kele jatqandyghyn sezinuimiz qajet.

Astanada ótken keshegi jiynda Memle­kettik hatshy: «Eger biz  ózimizding últtyq tariy­hy­myzdy búrynghy dәreje, dengeyde, bú­ryn­ghy әdis-qúraldarmen jaza beretin bolsaq, onda ol tarih bizding shekaramyzdan bir shaqyrym asqannan keyin kereksiz bolyp qaluy mýmkin», – degen mәsele qoydy.  Me­nin­she, óte dúrys aitty. Yaghny biz tól tarihy­myzdy týsindirude jana әdis, qúraldardy iygeruimiz kerek.

– Sol jana әdister men qúraldardy naqty qalay sipattaugha bolady? Ol ne nәrsege sýienui kerek?

– Búl rette tarih ghylymy pәnaralyq әdisterdi basshylyqqa aluy tiyis. Mysaly, Otan tarihyn, geografiya, sosiologiya, әdebiyet, til, filosofiya degen siyaqty ózine jaqyn pәndermen birlikte zertteuimiz kerek.  Europalyq ghylym búl әdiske bayaghyda-aq kóship ketken. Biz osy túrghydan alghanda kesheuildep jatyrmyz. Endi jana sapagha kóterilip, jana satygha shyghuymyz qajet. Pәnaralyq zertteu әdisterin iygeruimiz kerek. Jalpy, bizding tarih ghylymyndaghy әdisna­mada osy uaqytqa deyin belsendilik batys elderinde bolyp keldi. Olardyng qoldanysta jýrgen әdisnamalyq tәsilderinen qashpauy­myz kerek. Últtyq tarihymyzdy zertteuge kómektesetin әdis qúraldaryn alghannyng aiyby joq. Búl – tabighy nәrse. Múhamed Haydar Dulaty degen tarihshynyng «Ghylymda shekara bolmaydy» degen sózi bar. Sol dúrys nәrse. Tarih ghylymyn damytudy jana sapa­gha kóteremiz desek, sheteldik tariyh­shylardyng ozyq әdis, qúraldaryn iygeruimiz kerek. Biraq iygeru degen solardyng jeteginde ketu, solardy kóshirip alu degen sóz emes. Biz odan eshtene útpaymyz. Sol әdis, tәsilder bizding tarihy shyndyghymyzdy ashugha qanshalyqty qolayly, biz sol túrghydan qatynas jasauy­myz kerek.

Abaydyng «Sóz týzeldi, tyndaushy sen de týzel» degen sózi bar. Memlekettik hatshynyng bayandamasy bizdi osynday tújyrymgha jeteleydi. Tarihshylargha memleket qoldau jasap otyr. Men keshegi kenesti osy túrghydan qabyldaymyn. Olay bolsa, biz, tarihshylar, osyghan óz dәreje, dengeyinde jauap bere alamyz ba? Áriyne, búl – bir bayandamamen nemese bir jinalyspen bitpeytin mәsele. Búl  tek bastauy ghana. Meninshe, memleket tarapy­nan da, tarihshylar tarapynan da osynyng jalghasy boluy tiyis.

HH ghasyr – óte kýrdeli kezen, kýrdeli tariyh. Ásirese kenestik reformalar kezeni, 20, 30, 40 jyldardaghy elding tarihy – әli de ashylmaghan tariyh. Onyng qúpiyasy әli de bolsa ishinde. Sol shyndyqty ashu, bayandau ýshin bizge jana әdister men qúraldardy mengeru kerek. Eski metodologiyanyng shyr­mauyn­da qalyp qoymauymyz kerek.

Taghy bir aitqym keletin nәrse, kenestik tariyhqa baylanysty zertteu júmysyna qazirgi uaqytta Resey tarihshylary ghana emes, batys tarihshylary da belsene kirisip ketti. Olar ózderining zertteu әdisterin bizge tanghysy keledi. Biz oghan moyynsúnyp kóne bermeuimiz kerek. Osy tústa, әsirese HH ghasyrdaghy últ tarihyn tura týsinu ýshin bizge jana zertteu әdis, qúraldary qajet. Búl orayda reseylik tarihshylardyng jolymen jýre almaymyz. Búl – basy ashyq nәrse. Sol siyaqty, batys tarihshylarynyng da zertteu әdis, qúraldaryn sol kýiinde qabylday almaymyz. Eger de solardy qabyldap, so­lar­dy basshylyqqa alsaq, onda taghy qatele­semiz. Sol sebepti de, әsirese HH ghasyrdaghy tarihymyzgha sony asha alatynday әdis, qúraldar qajet. Ony kim jasauy tiyis? Áriyne, otandyq tarihshy ghalymdar. Ásirese qazaq­tildi tarihshy ghalymdar. Sondyqtan búl jerde biz ýlken jauapkershilikti moynymyzgha alugha tiyispiz. Mine, osy túrghydan alghanda  memlekettik qoldaugha múqtajbyz.

Botanika ghylymynda degressivti qatar degen úghym bar. Ekojýiening býlinuining bes-alty kezeni bolady. Sol býlinuge toqtau bol­masa, ekojýie birjola qúridy, azyp-tozady. Al sonyn, aitalyq, tórtinshi, besinshi kezenin­de toqtau qoyylsa, qaytu prosesi jýredi. Sóitip, qayta janghyrtu arqyly ekojýieni saqtap qalugha bolady. Tarih ta sol siyaqty. Kezinde bizding últtyq tarih ghylymyna ýlken shabuyl­dar jasalghan. Bizding últtyq tarih ghylymy – ýlken synnan ótken ghylym. Men sizge bir-aq mysal keltireyin: Qazaqstannyng últtyq tarihnamasy ótken HH ghasyrda tórt ret Mәskeude talqylaudan ótipti. Búl degen sóz – imperiyalyq ortalyq qazaq tarihyn zertteude óz ústanymyn ornyqtyrugha, ózining әdis, qúraldaryn bizge tanugha, moyyndatugha tyrysty degen sóz. Búl, әriyne, tarih ghyly­myna әser etpey qoymaydy. Sonyng saldary­nan bir emes, birneshe tarihshylar qudalaugha úshyrady. Ermúhan Bekmahanov, Bekejan Sýleymenov syndy tarihshylar kezinde 25 jylgha sottaldy, jer audaryldy. Ne ýshin? Qazaq tarihyn tәuelsiz metodologiyalyq әdis, qúraldar arqyly zertteuge tyrysqany, jazylghan tarihtyng ishki energiyasyn saqtaugha kýsh salghany, halyqtyng sanasyna әser etetin tarihty beruge tyrysqany ýshin... Biz múny úmyta almaymyz. Degresivti qatar degen osydan shyghady. Kezinde shabuyl jasalghan sol tarih ghylymynyng boyyna qaytadan qan jýgirtuimiz kerek. Osy proseske biylik te, ýkimet te atsalysuy kerek.

– Qay túrghyda? Nemese tarihshylargha biylik tarapynan naqty qanday yqpal, әreket qajet?

– Mysaly, HH ghasyrdyng tolyqqandy tarihyn jazu ýshin biylik osy uaqytqa deyin jabyq bolyp kelgen múraghat qorlaryn ashyp, tarihshylardyng qolyna berui kerek. Ásirese repressiya sayasatyna baylanysty qújattyq materialdardy. Búl – bir. Ekinshi­den, bizding Bilim jәne ghylym ministrligi kezinde tyiym salynghan taqyryptar boyyn­sha tarihshylargha memlekettik tapsyrys berui kerek. Aytalyq, Alash qozghalysy osy uaqytqa deyin memlekettik tapsyrys boyyn­sha zerttelgen emes. Ol tarihshylardyng jeke entuziazmy, belsendiligi arqyly ghana zert­telip keledi. Sol siyaqty repressiya tarihyna baylanysty zertteulerge de memlekettik tapsyrys bolghan emes. Mine, osy túrghyda biylik pen tarihshylar arasynda ózara týsinistik, ýilesimdilik boluy tiyis. Sol arqy­ly biz últtyq tariyhqa jana mazmún, jana serpilis bere alamyz. Sondyqtan da biz, tarihshylar, keshegi keneske ýlken ýmitpen bardyq. Óz basym jiynnyng birden-bir nәtiy­jesi osy bolady ghoy dep oilaymyn.

– Bizde, negizi, osynday súranysqa jauap bere alatynday ghylymy poten­sial bar ma?

– Áriyne, nәtiyjening tezirek bolghany jaqsy. Biraq búl ghylym ghoy. Menin  týsinigim boyynsha, onday ýmitti aqtay alatyn tariyh­shy­lar bar. Tek olargha qoldau jasau kerek. Batysta búrynnan qalyptasyp qalghan onday әdis bar. Sol siyaqty bizde de granttyq negiz­degi memlekettik tapsyrys adresti túrghydan, «osynyng mýmkindigi bar» degen tarihshylargha berilui tiyis. Al qazir Bilim jәne ghylym ministrligi múny eskerip otyrghan joq. Ókinishke qaray, onday tapsyrystar, granttar kóbinese sony atqara almaytyn adamdargha beriledi. Keremet taqyryp bersen, ony ysy­ryp tastay salady. Mysaly, biz osy jyldyng basynda konkursqa «Elimizdegi memlekettik biregeylikting (iydentichnosti) qalyptasuy» degen taqyryp berdik. Qogham­nyng sanasynda memlekettik biregeylik qanday baghytta qalyptasyp kele jatyr, qazirgi qúryp jatqan memleketimizdi qazaq halqynyng ózi, sol siyaqty basqa últtar qalay qabyldap jatyr, soghan jauap bereyik dedik. Búl, meylinshe, qoldaugha layyq júmys bolatyn. Biraq grantqa ótpey qaldy. Yaghny mening týsinigim boyyn­sha, Býgingi Bilim jәne ghylym ministr­ligining grantty beru  tehnologiyasy dúrys emes, tipti әdil emes. Yaghny júmysty dúrys jýrgizu ýshin, eng aldymen,  Bilim ministrligi ózining tarih ghylymyna degen qatynasyn týbegeyli ózgertui kerek. Ong kózqaras qalyp­tastyru kerek. Memleketimizdi býgingi ústanyp otyrghan baghytymen jýrip, sony qoldauy kerek, kedergi jasamauy kerek. Bizdegi jana sapadaghy tarih ghylymy Bilim ministrligi men tarihshy qauymnyng arasynda ózara týsinistik bolghanda ghana jandanady. Tarihshy ghalymdargha qoldau kórsetu, talantty jas­tar­dy iriktep alyp, olardy baulu, qalyptas­tyru júmysyn ministrlik óte sauatty týrde jýrgizui kerek. Sonda ghana nәtiyje bolady.

– Sosyn tarihshylardyng ózin osy baghytta jýieli júmys istetetin bir jýie, mehanizm boluy kerek siyaqty...

– Áriyne, qazirgi zaman súranysyna layyq júmys isteytin jýie, tehnologiya, mәdeniyet boluy kerek. Bir nәrseni týsinuimiz kerek. Biz Tәuelsiz memleketpiz. Halyqaralyq qatynasqa týstik. Jahandanu prosesi jýrip jatyr. Basqa eldermen qarym-qatynasymyz terendey týsedi. Osynday jaghdayda «biz qaytkende ózimizding últtyq bolmysymyzdy,  últtyq bet-beynemizdi saqtap qalamyz?» degen ýlken mәsele aldymyzdan shyghady. Al últtyq bolmysymyzdy, bet-beynemizdi saqtaugha kómektesetin birden-bir qúral, ol – tarihy tanym, tarihy sana. Qoghamda tarihy sana boluy kerek. Qogham ózining el, júrt, memleket ekendigin osy tarih arqyly týsine alady, qoryta alady. Sondyqtan búl mәselege memleketimiz óte dúrys kónil auda­ryp otyr. Tek nәtiyjesi dúrys bolsyn dep tileymiz.

– Jalpy, óziniz býgingi tarih ghylymy­na qatysty «jasyq kózqarastar, jasyq pikirler kóp» degen pikir aityp jýrsiz. Osy jasyqtyq qay túrghyda kórinip otyr?

– Mysaly, bizding tarihymyzda ashylmay kele jatqan týrli ashy shyndyqtar bar. Ayta­lyq, Reseyding otarlau sayasatyn teren, ghylymy negizde ashugha imperiyalyq ortalyq kezinde kóptegen kedergiler jasady, ashtyr­maugha tyrysty, múraghat qorlaryn jauyp qoydy, qújattyq materialdardy bermedi, zertteushilerding týrli taqyryptargha baruy­na tyiym saldy. Tap osy mәselede bizding zert­teushilerimiz ylghy da Mәskeuge, iydeolo­giya­lyq apparatqa qarap jaltaqtap otyrdy, shyndyqtan alystady, aitugha bata almady. Men jasyqtyq dep osyny aitamyn. Al qazir  biz – Tәuelsiz memleketting tarihshylarymyz. Kezinde tyiym salynghan kez kelgen taqyryp­qa erkin baruymyz kerek. Tyng tújyrymdar jasauymyz kerek. Sonda ghana shyndyq ashylady. Men әsirese repressiya sayasatyna baylanysty osyny aitar edim. Kezinde Alash qozghalysynyng kósemi Álihan Bókeyhanovty Mәskeuge aparyp, bir bólmeli pәterge otyr­ghyzyp qoydy, Qazaqstanmen baylanysyn ýzdi. Óitkeni qazaq elindegi azattyq qozgha­lysyn kóseminen aiyrudy kózdedi. Keyin atyp tastady. Búl – Reseyding tәjiriybesindegi birinshi nәrse emes, odan búryn da bolghan jaghday. XIH ghasyrda tura osynday sayasatty kishi jýzding hany Abylghazy súltangha qatysty da jasaghan. Peterburgke shaqyryp alghan da Kalugagha aparyp, ýy qamauynda ústaghan. Tipti ólgennen keyin de sýiegin artyndaghy jesirine bermey qoyghan, «bir jerlengen adam ekinshi qaytara jerlenbeydi» degen. Keyinnen Sta­lin Alash qayratkerlerining bәrin repres­siyagha úshyratyp, atyp tastady. «Memlekettik, erkindik turaly endi aitpaytyn bolsyn» dedi. Osynday Tәuelsizdik mәselesin kótergen T.Rysqúlov, S.Sәduaqasov bastaghan topty da atyp tastady. Biz sony býgin óz dәrejesinde nege aitpaymyz, nege layyqty baghalamay­myz? Búl jasyqtyq emey, nemene? Bizding qayratkerlerimizding ne sebepti repressiyagha úshyraghandyghyn, onyng ar jaghynda qanday sayasy astar jatqandyghyn tarihy shyndyq túrghysynan ashyp aituymyz kerek. «Shyn mәnisinde Kenes ókimeti últ-azattyq qozgha­lys­pen kýresti, sonyng liyderlerin qughyn­dady» dep nege aitpaymyz? Mine, osy siyaqty jasyq tújyrymdar, kózqarastar bizde órip jýr.

– Al metodologiya týzelip, bәri dúrys zerttelgen, ashyq aitylghan jaghdayda bú­ghan sayasat tarapynan eshqanday ke­der­gi bolmay ma?

– Bәri ghylymy túrghydan jazylghan, dәleldengen jaghdayda eshqanday kedergi bolmaydy dep oilaymyn. Búl – bir. Ekinshiden, bir nәrseni týsinu kerek. Ómir degen – kýres. Al ol kýresten tarihshylar kete ala ma? Kete almaydy. Tarihshy kýresker boluy kerek. Ásirese, bizding jaghdayymyzda. Biz – jana túrpattaghy memlekettilik qúryp jatqan halyqpyz. Olay bolsa, jana túrpat­taghy memlekettilik qúryp jatqan últtyng tarihshylary belsendi, kýresker boluy kerek! Onsyz bolmaydy, búl – ómirding tala­by. Men әriptesterimdi osyghan shaqyramyn...

– Ángimenizge raqmet!

Abai.kz