Týsinikteme

Eger memleketting sayasaty memleket qúrushy últtyng mýddesine qayshy kelip, memleket qúrushy últ ókilderining qúqyqtary men bostandyqtary qorghalmaytyn bolsa, ol últ memlekettik sayasatty óz mýddesine júmys isteuge baghyttaudyng barlyq mýmkindikteri men tetikterine ie boluy tiyis. Halyq biylikke emes, biylik halyqqa tәueldi boluy qajet. Sebebi, Ata zanymyzdyng ózinde memlekettik biylikting birden-bir bastauy – halyq ekeni anyq kórsetilgen.

Býgingi elimizdegi qalyptasqan sayasi, ekonomikalyq, әleumettik, ruhany jәne intellektualdyq jaghdaydy zerdeley, saraptay kele bizge últtyq-demokratiyalyq sayasat jýrgizudin,  últtyq-demokratiyalyq memleket qúrudyng asa qajettigin tereng týsindik.

Últtyqdemokratiyalyq memleket degen ne?

Demokratiya – taza jәne әdil saylau,  eldi basqaru isine barlyq azamattardyng teng qúqyqta aralasa aluyn qamtamasyz etudi kózdeytin shyn mәnindegi halyqtyq biylik. Búl – tәuelsizdik pen әdildikke, shynayylyqqa negizdelgen sóz bostandyghy.

Últtyq demokratiya — otarlyq tәueldilikten endi ghana qútylghan elding sayasy jәne qoghamdyq qúrylysynyng týri. Últtyq demokratiyalyq memleket – sol memleketti qúrushy últtyng mýddesin demokratiyalyq jolmen qorghaugha baghyttalghan sayasat jýrgizetin sayasy institut.

Týsinikteme

Eger memleketting sayasaty memleket qúrushy últtyng mýddesine qayshy kelip, memleket qúrushy últ ókilderining qúqyqtary men bostandyqtary qorghalmaytyn bolsa, ol últ memlekettik sayasatty óz mýddesine júmys isteuge baghyttaudyng barlyq mýmkindikteri men tetikterine ie boluy tiyis. Halyq biylikke emes, biylik halyqqa tәueldi boluy qajet. Sebebi, Ata zanymyzdyng ózinde memlekettik biylikting birden-bir bastauy – halyq ekeni anyq kórsetilgen.

Býgingi elimizdegi qalyptasqan sayasi, ekonomikalyq, әleumettik, ruhany jәne intellektualdyq jaghdaydy zerdeley, saraptay kele bizge últtyq-demokratiyalyq sayasat jýrgizudin,  últtyq-demokratiyalyq memleket qúrudyng asa qajettigin tereng týsindik.

Últtyqdemokratiyalyq memleket degen ne?

Demokratiya – taza jәne әdil saylau,  eldi basqaru isine barlyq azamattardyng teng qúqyqta aralasa aluyn qamtamasyz etudi kózdeytin shyn mәnindegi halyqtyq biylik. Búl – tәuelsizdik pen әdildikke, shynayylyqqa negizdelgen sóz bostandyghy.

Últtyq demokratiya — otarlyq tәueldilikten endi ghana qútylghan elding sayasy jәne qoghamdyq qúrylysynyng týri. Últtyq demokratiyalyq memleket – sol memleketti qúrushy últtyng mýddesin demokratiyalyq jolmen qorghaugha baghyttalghan sayasat jýrgizetin sayasy institut.

Últtyq demokratizm últ mýddesin qorghaudaghy kez-kelgen kýrdeli mәseleni qantógispen emes, beybit, órkeniyetti kelisim jolymen sheshuge ýndeydi.

Últtyq demokratiyalyq iydeya qalyptastyrudyng alghysharttary

Últtyq demokratiyalyq iydeya nemese osy iydeyagha júmylghan kýshter memleket qúrushy últtyng tәuelsizdigine qauip tóngen jaghdayda nemese syrtqy kýshterding últtyq mýddege qarsy әreketining ya bolmasa memleket sayasaty memleket qúrushy últtyng sayasi, ekonomikalyq, әleumettik, ruhany mýddesine qarsy jýrgizilgen jaghdayynda payda bolady.

Múnday kezde últ ózin saqtap qaludyn, óz mýddesin qorghaudyng joldaryn izdey bastaydy. Qoghamnyng iydeyagha degen súranysy tuady. Últtyq demokratiyalyq iydeya memleket qúrushy últtyng tarihi, mәdeni, ruhany tútastyghynyng saqtaluy men damuyna júmys isteydi. Memleket qúrushy últtyng mýddesin demokratiyalyq jolmen qorghaydy.

Tarihy sabaqtastyq: alghashqy últtyq demokratiyalyq «Alash» partiyasy

1917 jyly shilde-tamyz ailarynyng óliarasynda Jalpyqazaqtyq I qúryltay shaqyrylyp, «Alash» partiyasy tarih sahnasyna shyqty. «Alash» partiyasynyng últtyq ústanymy bes týrli tújyrymgha negizdeldi.

Birinshi ústanym: jer, jer jәne jer. Jersiz Otan joq. Sol tústa Álihan Bókeyhan: «Qazaqtyng bayyrghy jerin qashan qazaqtar óz betinshe ghylym men tehnikagha sýienip tolyq iygermeyinshe, jer jeke menshikke de, qonystanushylargha da berilmeydi» degen edi. Yaghni, Jer – Otan, al Otandy satugha da, jeke menshikke ainaldyrugha da bolmaydy. Sol jer ýshin әr qazaqtyng namysy jyrtylyp, ol jerge әr qazaqtyng teri men qany tógilgen.

Ekinshi ústanym: jerding astyndaghy, ýstindegi, aspanyndaghy barlyq iygilik qazaq memleketine qyzmet etui kerek. Á.Bókeyhan aitqanday «Onyng әr bir týiir tasy әr qazaqtyng ónirine týime bolyp qadalu kerek». Yaghni, jer iygiligi – el iygiligine ainaluy tiyis. Odan assa ghana jatqa salauat.

Ýshinshi ústanym: Á.Bókeyhan jobasy boyynsha, «Qazaqtyng jerinde óndirilgen «bir uys jýn sol memleketting azamattarynyng ýstine toqyma bolyp kiyilui kerek». Yaghni, tolyqtay ekonomikalyq tәuelsizdik pen birlikke qol jetkizuge úmtylu.

Tórtinshi ústanym: qazaq memleketinde memleket qúrushy últtyng til, din, dil ýstemdigi boluy kerek. Yaghni, H.Dosmúhamedovting payymdauyna jýginsek, «últtyq mәdeniyet ýstemdigi saqtaluy» tiyis.

Alashtyng besinshi, týpki maqsaty: tәuelsiz ghylymgha, últtyq salt-dәstýrge negizdelgen zangha sýiene otyryp, Japoniyanyng ýlgisindegi últtyq-demokratiyalyq memleket qúru edi.

Últtyq damu men tútastyqtyng negizi - til, din, jer jәne ekonomika

Til. Tәuelsizdik alghan jiyrma bir jyldyng ishinde memlekettik til memlekettik qúrylymnyng negizgi tiline ainala almady. Búl -  memlekettik tildi damytu baghytyndaghy memlekettik sayasattyng dәrmensizdigin jәne qúlyqsyzdyghyn kórsetedi. Ony memleket qúrushy últqa degen qiyanat dep baghalaugha bolady. «Memlekettik til turaly» zannyng oryndalmauy, memlekettik tildi damytugha baghyttalghan memlekettik baghdarlamalardyng júmys istemeui, memleket sayasatynyng orys jәne aghylshyn  tilderining mýddesin ashyq qorghauy memlekettik tilding damuy men qoldanys ayasynyng taryluyna alyp keldi. Memlekettik tildi damytudyng memlekettik baghdarlamalarynyng oryndalmauy onyng jappay qoldanysqa engizu merzimin keyin shegere berdi.

Býgingi tanda qazaq tili orys tilining ekspansiyasymen qatar aghylshyn tilining bodauyna ainalyp barady. Tili әli shyqpaghan balagha bala baqshadan, birinshi synyptan bastap aghylshyn tilin ýiretu - qazaq tilining joyyluyna aparatyn tóte jol. Oghan kóz júmyp qaraugha bolmaydy.

Din. Memleket qúraushy últtyng tarihy dini - islam. Keybir alpauyt memleketterding býkil әlemdik geosayasattaghy orny men ústanghan sayasatynyng nәtiyjesinde islam dini terrorizm men diny ekstremizmnin  bastauy retinde qarastyrylatyn boldy.  Terrorizm, diny ekstremizmmen kýres tabighy qazba baylyqtary mol memleketterdi otarlau men óz yqpalyna kóndiru qúralyna ainaldy. Imperialistik demokratiyany damushy, әlsiz memleketterge tyqpalau arqyly olardyng ekonomikasyna ie bolu sayasaty qyzu jýrgizilude. Damushy memleketterge qysym jasau men soghys ashudyng bir joly - diny ekstremizmmen kýres. Búl geosayasy tasqyn jolynda túrghan damushy memleketterding dini, senim-nanym bostandyghyna orasan zor ozbyrlyghyn әkelude.

Qazaqtardyng týrli diny baghytqa boy aldyruy, onyng ishinde Islam dinin ústanatyndardyng bólshektenip, bir-birine qarsy boluy ýlken qauipti tughyzady.  Sondyqtan bir memleket bir din ústanymyn qoldanu kerek.

Jer. Jer men jerding asty, ýstindegi baylyq sol jerge ie memleketting sayasy da, ekonomikalyq ta tәuelsizdigining kepili. Jerding tútastyghyn saqtau -  memleket tәuelsizdigin saqtaudyng eng negizgi alghysharty. Memleketting qazba baylyqtaryna basqa memleketterding ie boluy  - sol memleketting tәuelsizdigine, memlekettik qauipsizdigine tóngen tikeley qauip. Últtyq demokratiyalyq iydeya búl mәselede solqyldaqtyqty kótermeydi.  

Ekonomika. Jalpy ekonomikanyng damuy jónindegi memlekettik sayasattyng jýiesizdigi men keng etek alghan jemqorlyq otandyq ekonomikanyng damuyn tejep, túnshyqtyryp otyrady. Osynday jaysyz jaghdayda Kedendik odaq pen Euraziyalyq odaqqa kiru elimizding ekonomikalyq tәuelsizdiginen aiyryluynyng tóte joly. Ishki ónim shygharu qabileti óte tómen, býkil ekonomikasy shiykizatty importtaugha baghyttalghan memleketting ónerkәsibi әldeqayda joghary damyghan, orta jәne shaghyn kәsipkerlik quatty memleketke shekarasyn ashyp berip, erkin sauda men tauar ainalymyna jol ashu  - otandyq ónim óndirushiler men orta jәne shaghyn kәsipkerlikti qúrdymgha jiberuding jospary.

Sondyqtan memleketting sayasaty otandyq ónim óndirushilerdi, onyng ishinde auyl sharuashylyghyn qoldaugha baghyttaluy tiyis.

Búl tyghyryqtan shyghudyng birden bir joly - últtyq demokratiyany damytu. Memleket sayasatyn últtyq demokratiyalyq jýiege baghyttau bolmaq. Ol ýshin eng aldymen qoghamnyng ózi, onyng ishinde últ ziyalylary, qoghamnyng belsendi toptary, yaghny últ demokrattary birigip, sayasy kýshke ainaluy tiyis.

ÚLTTYQ-DEMOKRATIYaLYQ MEMLEKET ORNATU QALAY JÝZEGE ASADY?

MEMLEKETTIK BIYLIK

Memleket. Qazaq Respublikasy - preziydenttik basqaru nysanyndaghy adam jәne adamnyng ómiri, qúqyqtary men bostandyqtary onyng eng qymbat qazynasy bolyp sanalatyn  últtyq-demokratiyalyq, zayyrly, qúqyqtyq jәne әleumettik birtútas memleket.

Preziydent memleketting sayasi, ekonomikalyq, әleumettik, ruhani-inttelektualdyq damu stretegiyasyn aiqyndaydy, ishki jәne syrtqy sayasattyng baghyttaryn belgileydi.

Preziydent qanday da bir sayasy partiyalar men qoghamdyq úiymdardyn, instituttardyng basshylyq, úiymdastyrushylyq qyzmetterin atqara almaydy.

Preziydentting sayasi, ekonomikalyq, qúqyqtyq, әleumettik, ruhani-inttelektualdyq ústanymdary memleketting últaralyq, dinaralyq tynyshtyghy men tatulyghyn qamtamasyz ete otyryp, ishki jәne syrtqy sayasatty aiqyndauda memleket qúrushy últtyng mýddesin qorghaugha baghyttalady.

Parlament. Parlament – halyqtyq ókildik jәne zang shygharushy biylikti jýzege asyrady. Bir palataly Parlament  saylauy  aralas jýie negizinde, yaghny deputattardyng teng jartysy  majoritarly, teng jartysy proporsionaldy jýiede jýrgiziledi.

Parlament ókilettik jәne zang shygharumen birge zandardyng oryndaluyn, memlekettik budjettin, memlekettik jәne últtyq baghdarlamalardyng oryndaluyn qadaghalaydy.

Parlament  Priemer-ministrdi taghayyndaydy, Ýkimet qúramyn bekitedi. Budjetting atqaryluyn baqylau jónindegi esep komiyteti Parlamentke baghynyshty bolady.

Ýkimet. Ýkimet – atqarushy biylikti jýzege asyrady. Ýkimet mýshelerining sayasy mәselelerge aralasuyna tiym salynady. Ýkimet mýsheleri qanday da bir qoghamdyq jәne sayasy úiymdardyng qúramynda bola almaydy jәne jekelegen úiymnyng  nemese toptyng mýddesin qorghaugha tiym salynady.

Ýkimet óz qyzmeti turaly Parlament aldynda esep  beredi, eger respublikalyq budjetti, memlekettik jәne últtyq baghdarlamalardy  oryndamaghan jaghdayda Parlament sheshimimen taratylady.

Ýkimet mýshelerining jauapkershiligi Konstitusiyalyq arnayy zanda anyq jәne naqty kórsetiledi.

Jergilikti atqarushy biylik. Jergilikti atqarushy biylik –  әkimshilik-aumaqtyq bólinisti basqarady jәne  Ýkimetining jergilikti ókili bolyp tabylady. Jergilikti atqarushy biylik ókilderin, yaghny әkimderdi Priemer-ministr taghayyndaydy jәne qyzmetten bosatady. Ákimderding sayasy isterge aralasuyna, qoghamdyq, sayasy úiymdargha mýshe boluyna jәne jekelegen úiymnyng nemese toptyng mýddesin qorghaugha tiym salynady.

 Jergilikti atqarushy biylik ókilderining jauapkershiligi arnayy zanda anyq әri naqty kórsetiledi.

Sot biyligi.  Qazaq Respublikasynda sot tóreligin tek sot qana jýzege asyrady. Sot jýiesi Konstitusiyalyq, Jogharghy, oblystyq, audandyq, arnayy jәne biyler sotynan túrady.

Konstitusiyalyq, Jogharghy sot sudiyalaryn Parlament taghayyndaydy. Oblystyq, audandyq jәne arnayy sot sudiyalaryn jergilikti mәslihattar, biyler sotyn ziyaly qauym jergilikti әkimmen birlese otyryp saylaydy.

Sudiyalardyng sayasy isterge aralasuyna, qoghamdyq, sayasy úiymdargha mýshe boluyna jәne jekelegen úiymnyng nemese toptyng mýddesin qorghaugha tiym salynady.   

TIL JÁNE MÁDENIYET

Qazaq Respublikasyndaghy memlekettik til - qazaq tili.
Memlekettik úiymdarda, jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda jәne memlekettik mekemelerde tek memlekettik til qoldanylady.

Balabaqshalardaghy tәrbie júmystary men jalpy orta bilim beru isinde bastauysh synypta bilim beru tek memlekettik tilde jýrgiziledi. Joghary synyp, joghary bilim beru jәne joghary oqu orynynan keyingi bilim berude orys, aghylshyn, qytay tilderi oqytylady.  

Qazaq Respublikasynda últtyq mәdeniyettin, ónerdin, basqa da ruhani-intellektualdyq qúndylyqtardyng damuyna jaghday jasaydy. Oghan say kelmeytin sheteldik iydeologiyanyng enuine, aqparattyng taraluyna shekteu qoyady.  Tele-radio arnalardyn, kino jәne muzyka kompaniyalarynyng sheteldik jeke jәne zandy túlghalardyng iyelik etuine nemese basqarugha aluyna jol berilmeydi.  

Memleket Qazaq Respublikasyndaghy diasporalargha ózining tilin, mәdeniyetin, ónerin damytugha jaghday jasaydy. Qoghamdyq oryndarda óz tilinde sóileuge kedergi keltirmeydi.

DIN JÁNE RUHANIYaT

Qazaq Respublikasynda ar-ojdan jәne diny senim bostandyghy qamtamasyz etiledi.   Tarihi, dәstýrli dinderding damuyna jaghday jasalady. Tarihi, dәstýrli dinderge jatpaytyn diny sektalardyng júmys isteuine tiym salynady.

Qazaq – músylman. Qazaq halqy bir memleket, bir til, bir din ústanymyn qoldaydy.

Diny alauyzdyq tughyzugha, diny ekstremizmge tiym salynady, onday әreketter zanmen qudalanady.

Qazaq Respublikasy úrpaq tәrbiyesinde tarihiy-últtyq qúndylyqtardy dәripteuge, balalar men jastardyng boyynda últtyq ruh, namys, iman, izgilik jәne atany syilau, anany qúrmetteu siyaqty baghyttardy ústanady.

«Ata ósiyeti, әje tәrbiyesi» doktrinasynyng damuyna kýsh salady, ony tәrbie beruding temirqazyghy retinde qarastyrady. 

Bala tәrbiyesindegi ata-ananyng jauapkershiligi qatang talap etiledi.    

JER JÁNE ONYNG BAYLYQTARY

Jer memleketting jәne Qazaq Respublikasy azamattarynyng menshiginde bolady.Ózge elding zandy jәne jeke túlghalaryna, azamattyghy joq adamdargha jer satylmaydy.

Jerding astyndaghy, ýstindegi, aspanyndaghy barlyq iygilik qazaq últyna jәne qazaq memleketine qyzmet etedi.

Sheteldik zandy nemese jeke túlghalargha jer on bes jyldan aspaytyn merzimge jalgha beriledi. Jerdi jalgha beru, onyng merzimin úzartu nemese úzartpau turaly sheshim qabyldau  Parlamentting qúziretinde bolady.

 Jer asty qazba baylyqtaryn iygeru men eksporttaudy memleket jýzege asyrady. 

EKONOMIKA, QARJY JÁNE KÁSIPKERLIK

Qazaq Respublikasy últtyq ekonomika qalyptastyrady. Memleket sayasaty otandyq jәne últtyq iri, orta jәne shaghyn kәsipkerlikti damytugha baghyttalady.

Otandyq - últtyq biznes, orta jәne shaghyn kәsipkerlik memleketting qoldauynda jәne qorghauynda bolady.

Qala qúraushy, iri kәsiporyndargha (múnay, gaz, qara jәne týsti metal, uran óndirushi) sheteldik jeke jәne zandy túlghalardyng iyelik etuine, basqaruyna tiym salynady. Búryn sheteldik jeke jәne zandy túlghalardyng iyelik etuine, basqaruyna berilgen kәsiporyndar memleketke qaytarylady.

Sheteldik júmys kýshin paydalanu Ýkimetting qatang baqylauynda bolady  jәne sheteldik júmysshylargha otandyq júmysshylargha qaraghanda qanday da bir artyqshylyqtar beruge (jalaqysynyng joghary boluyna, әleumettik qamtamasyz etu men qoldau isinde) tiym salynady.

Auyl sharuashylyq keshenin damytu, auyl sharuashylyq ónimderin óndirushilerdi qoldau últtyq memlekettik ekonomikalyq sayasattyng negizgi salasy bolyp tabylady.

Auyl sharuashylyq keshenin damytushy, auyl sharuashylyq ónimderin óndirushi jeke jәne zandy túlghalargha salyqtyq, qarjylyq, әkimshilik-úiymdastyrushylyq memlekettik qoldaular kórsetiledi.

Qazaq Respublikasyndaghy qarjy instituttaryn sheteldik jeke jәne zandy túlghalardyng iyelik etuine, basqaruyna tiym salynady.

Qazaq Respublikasy azamattarynyng shetelderde qarjy saqtauyna, shetelderde jyljymaly jәne jyljymaytyn mýlikter ústauyna shekteu qoyylady.

Últtyq ekonomikanyng damuyna, últtyq mýddege say kelmeytin qanday da bir ekonomikalyq odaqtargha, úiymdargha mýshe bolugha jol berilmeydi. 

Ýstememen nesie beruge shekteuler qoyylady. Últtyq qarjy jýiesin qalyptastyruda islam qarjy jýiesi engiziledi.    

SYRTQY SAYaSAT

Qazaq Respublikasynyng syrtqy sayasaty  beybitshilik, tatulyq, ózara kelisim negizderine baghyttalady. Qanday da bir memlekettermen, halyqaralyq úiymdarmen qarym-qatynas ornatuda, halyqaralyq qújattargha qol qoida  últtyq mýddening saqtaluyna basymdylyq beredi.

Týrki memleketterimen odaqtasugha, tyghyz sayasi, ekonomikalyq, mәdeni, ruhani-intellektualdyq baylanys ornatugha mýddeli bolady.

 Qazaq Respublikasy shetelderdegi qazaqtardyng tarihy Otanyna oraluyna jaghday jasaydy, qoldau kórsetedi. 

DEMOGRAFIYa JÁNE HALYQTY ÁLEUMETTIK QORGhAU

Qazaq Respublikasy qazaq últynyng sanyn artyrudy memleket sayasatynyng negizgi baghyttarynyng biri retinde qarastyrady. Halyq sanyn arttyru – halyqtyng әleumettik jaghdayyn jaqsartu men tuudy yntalandyru jәne sheteldegi qazaqtardy tarihy Otanyna qaytaru negizinde jýrgizedi.  

Kóp balaly analargha ruhaniy-moralidyq jәne materialdyq qoldaular men kótermeleuler túraqty jýrgiziledi.

Jas otbasylardy júmyspen, baspanamen qamtamasyz etuding joldary qarastyrylady. Osy baghytta jastardy әleumettik qoldau jobalaryna qarjy salghan, demeushilik jasaghan jeke jәne zandy túlghalargha salyqtyq jenildikter beru jýiesi jolgha qoyylady.

Maqsat Iliyasúly,

Ghabiyden Jәkey,

Bolatbek Bilәl

Abai.kz