– Siz televiziya salasynda enbek etip kelesiz. Qalay oilaysyz, qazirgi qazaq televiziyasy neden útyp, neden útylyp jýr? 

– Siz televiziya salasynda enbek etip kelesiz. Qalay oilaysyz, qazirgi qazaq televiziyasy neden útyp, neden útylyp jýr? 
– Bir aghamyzdyng aitqanyn estip qalyp edim, «últtyq qún­dylyqtar degenimiz – kiyiz ýide túru emes!» dep. Rasynda da, biz­ding qogham osy mәselege kelgende, keyde tym asyra siltep jiberuge, bolmasa, esh qimylsyz otyrugha әues. Mәselen, ózge últtyng ókili qazaq tilin jetik mengerse boldy, ony mindetti týrde ekrangha sýireley jónelemiz. Álgi jýr­gizushining qazaq tilinde sayrauy – sonshalyqty tanghalarlyq jayt emes qoy. Mýmkin basqalargha ýlgi bolsyn deytin shyghar. Biraq, qazaq tilin bilu – bizding memlekette túratyn kez kelgen ózge últ ókilining ekrangha aparatyn joldamasy emes, mindeti! Nemese bir ministr oryssha oiyn jinaqtap alu ýshin bir sózdi ýsh ret qaytalasa, oghan júmyrtqa laqtyryp, shu qylatynday jónimiz joq! Últtyq qúndylyqtarymyzgha, tilimizge, dinimizge arasha týsseniz, ayaq ­astynan últshyl bolyp shygha kelesiz. Biraq, últtyq mәseleni kóteru – últshyl degen sóz emes. Jәne múnday mәseleni oryssha emes, qazaqsha ghana oilaytyn, yaghni, jany qazaq azamattar kótere alady. Al, elimizdegi telearnalardyng basym bóligining basshylyq qyz­metinde, tólqújatynda qazaq dep jazylghanymen, dini  ózge aza­mattar otyr. Olargha últtyq qún­dylyqtar turaly әngime aitu­dyng ózi aqylgha qon­baydy. Sonda útylghan kim? Kó­rermen. Yaghni, búl bizding de útyl­ghanymyz. Al, út­qanymyz mynau. Mәselen, «qazaq­tildi jurnalister ýnemi orys­tildilerding kólenkesinde jýredi» degen pikir aitqyshtar kóp edi. Olay deytini, ótkir aqpar bergishter, bizding tilmen aitqanda, «jurnalisterge aqparat taratatyn jasyryn jeke aqparat kózderi» tek orystildi jurnalisterdi jaghalaytyn. Óitkeni, aqparat taratylatyn orys auditoriyasy auqymdy dep oilaytyn. Al, qazir kerisinshe, qazaqtildi, eng bastysy, qazaqsha oilaytyn kórermen kóbeydi. Yaghni, búl degeniniz – qazaqtildi habarlargha súranys artty degen sóz. Sondyqtan, әlgi «elu de elusiz» de qazaqtyng tany atyp, kýni batatyn kýige keldik. Útqanymyz – osy. 
– Qogham dertin kózine shú­qyp kórsetip, janalyqtyng jar­shysy bolyp jýrgen jur­nalisterding enbegi qanshalyqty baghalanyp jatyr?
– Qogham dertin kózine shúqyp kórsetip, janalyqtyng jarshysy bolyp jýrgen jurnalist «enbegim baghalansa eken» dep emes, әlgi dert emdelse eken dep elpendep jýredi. Mýmkin, әldekimderge búl sózim kólgirsu bolyp kóriner. Biraq, bireu biler, bireu bilmes, efirden jylt etip óte shyqqan bir minuttyq sujetting býtindey bir adamnyng taghdyryn týbegeyli ózgertip jiberetin qúdireti bar. Efirden ótken bir minuttyq sujetting dalada qalghan otbasyna pana tauyp bergen kezi boldy. Bir minuttyq sujetting nauqas balasyn shetelge apara  almay  otyrghan anagha demeu bolyp, qarajat jinap bergen nemese jalghyzyn joghaltyp, taba almay, anyraghan anagha demeu bolghan da kýni boldy. Nemese bir minuttyq sujet  býtindey bir auyldy auyzsumen qamtamasyz etu júmysyn jyldamdatty. Enbekting elengeni osy emes pe?
– Ózge memleketterde biy­lik BAQ, onyng ishinde telearna kótergen mәselelerge qú­laq asyp, sanasyp jatady. Óz tәjiriybenizde kóterilgen mәse­lening sheshilgen kezi boldy ma? 
– Ózge eldi bilmeymin, biz­ding elde biylik BAQ kótergen mәselelerge qúlaq saluyn salady-au. Tek sanasuy – sylbyr. Óz tәjiriybemde tilshilik qyzmetimning kómegi tiygen kóp jayttar boldy. Ony tizip jatu qajet emes te shyghar. Eng bastysy – kómegimizding tiygeni. Al, jurnalist jәrdemining ýlken-kishisi bolmaydy. Biraq, keyde mәselesin bizge aityp, múnyn shaghyp kelgen jannyng bәrine birdey dem bere almay jatamyz. Mәselen, mynaday jaghday bolghan. Almaty oblysynda kóp­balaly otbasynyng ýii sýrilip, sot oryndau­shylary olardy bala-shaghasymen dalagha qudy. Sol sәtte oryndalyp jatqan zang talabyna toqtau salar qauqarymyzdyng joqtyghyna, kópbalaly otbasynyng kýrkesi traktordyng tabanyna tap­talyp jatqanda, «qoy!» dep aitar qúqymyzdyng bolmaghanyna ký­yin­dim. Jәutendep, bizden jәr­dem súray jylaghan kishkene bala­lardyng kózine qaray almay qaldyq, olardy júbatugha dәrmen tappadyq. 
– Jogharyda baspanasyz qalghan jandargha kómektesuge mýmkindiginiz bolmaghanyn ait­tynyz. Jalpy, qazir jurnaliys­tika búrynghy «tórtinshi biylik» funksiyasyn atqara almay otyr degen pikir qalyptasty. Al, «iydeo­logiyalyq so­ghystyng basty jauyngeri» boluy tiyis jurnalist qauymy qazir qoghamdyq pikirge qanshalyq­ty әser etip otyr? Jurnalisterge degen halyqtyng senimi qanday?
– Týsingen adamgha jurnalist – qazir de iydeologiyalyq soghystyng basty jauyngeri. Tek qazirgi jauyngerding qogham­dyq pikir qa­lyptastyrugha qan­shalyqty әser ete aluy  onyng qay jasaqta qyzmet etip jat­qandyghyna  baylanysty. Men basqalar turaly emes, ózim jú­mys isteytin «Informburo» jana­lyqtar qyzmeti tilshilerining júmysy turaly aitayyn. Bizding redaksiyanyng telefonynda tynym joq. Kórermen kýni-týni qonyrau shalady. Keybirining maz­múnyn aita keteyin, «Sizder kelip ketkesin bizge jaryq berdi», «Sizderdi shaqyrtamyz dep edik, tórt aidan beri ala almay jýrgen jalaqymyzdy berdi», «Sizder qateligin kórsetken dәrigerdi ornynan bosatty», «Balam aqtalyp shyqty», «Sizder aqsha jinady dep kórsetken bastyqty qazir komissiya tekserip jatyr». Yaghni, búl bir ghana janalyqtar qyzmeti jasaghan sujetterding nәtiyjesi. 
– Ózinizde senzuradan ótpey, esil enbeginiz dalagha ketken jagh­daylar jii bolyp túra ma? Aqparatqa qol jetkizu jo­lynda qanday kedergiler kezde­sedi? 
– Meninshe, «sóz bostandyghy joq» dep ókpe artatyndar men «senzura bar dep» baybalam salatyndardyng basym bóligi – belgili bir dәrejede basqa bireuge baghynyshty adamdar. Óitkeni, sóz bostandyghy mýldem joq dep aitugha bolmaydy. Shamasy kel­geninshe jurnalister aitqysy kelgenin aityp-aq jýr. Ózi júmys istegen aqparat qúralynda aita almasa, әleumettik jeli degen bar. Onda «til kespek» joq! Al, qarjy kózi budjetten bol­gha­syn, as bergen atasyna tas laq­tyratynday, jurnalisterding jóni joq, әriyne. Shyndyqty shyryldap aitpaghasyn, bolmasa, aita almaghasyn, «bizde sóz bostandyghy joq» dep aqtala salu  әrkimnin-aq qolynan keledi. Men búl jerde tek biyliktik búqaralyq aqparat qúraldaryna ghana qatysty aityp túrghanym joq. Mәselen, әsheyinde «aqiqatty ghana aitamyz!» dep jahangha jar salghysh qanshama jurnalist Janaózen oqighasy kezinde jym bola qaldy. 
Sondyqtan, búl mәsele kóp jaghdayda arna basshylary men tilshige baylanysty dep oilaymyn. Endeshe, bizde erkindik bar, erkindik bar jerde mýmkindik te bolady. Al, aqparatqa qol jetkizu jolynda kedergilerge kelsek,  jii kezdesip túrady. Jaghymsyz janalyqpen kelgen adamdy kim jaqtyrsyn, esiktegi qarauyldan bastap, sol mәselege jauapty mekeme basshylaryna deyin, lajy bolsa, seni týtip jeuge dayyn túrady. Keybireui, tipti, búl oiyn ashyq bildirip, qorqytugha kóshedi. Aqparat jinau kezinde, әsirese, qara jamylghan shanyraqqa kamerany kóterip, jetip barudy jek kóremin! Onsyz da qayghydan qan jútyp otyrghan adamdy súhbatqa kóndiruding qanshalyqty qiyn ekenin bilseniz. Ashynghan halyq keyde ózimizge dýrse qoya beredi, kameragha, tipti, jurnalistke júdyryghyn ala jýgirgenderdi de kórdik. 
– Siz kýndelikti júmy­sy­nyzda qarapayym halyqtyng túrmysymen etene jaqyn tanysyp, múnyn óz qúlaghynyzben estip jýrsiz. Halyq pen biylik arasy jayly aitynyzshy?
– Memleketti qúraytyn – halyq. Sondyqtan, demokratiyalyq qún­dylyqtary saqtalghan qoghamda halyq pen biylik – bólek úghym bolmauy kerek! Yaghni, arasy ajyramauy tiyis! Al, bizde «bay  baygha, say saygha qúyadynyn» keri. Bir ghana mysal, biz baspanasyz, qúqy qorghalmay, shyryldaghan halyqpen  sóilesemiz, olardyng mәselesin jetkizip, jergilikti әkimnen súhbat alamyz. Sondaghy kózimning jetkeni, jergilikti әkim­der «halyqqa jaghu qiyn, olar aita beredi»  dep aqtalady. Shendi men halyqtyng arasyndaghy baylanys jer men kóktey. Árkim ózimen ózi. Ózderi saylaghan әkimderining halyqta júmysy joq bolghasyn, el ereuilge shyghyp, ashynady. Maghan keshe ghana shalghaydaghy bir auyldyng túrghyny habarlasty, «biz auyldan әkimimizdi quyp shyghayyq dep edik, kelip týsiresiz be?» deydi. Men «nege?» dep súramadym, óitkeni, jauabyn bilip túrmyn. 
– Halyqtyng mún-múqtajy aitylyp, adam taghdyry tara­zygha salynatyn sәtterdi kýn sayyn kórip, oqighagha ishtey ara­lasyp jýrsiz. Aytynyzshy, bizde adam ómiri, taghdyry qan­sha­lyqty qymbat? 
– Aqshasyz auyra almaytyn, tengesiz  tabytsyz qalatyn óli-tiri adamy bar  qatal qoghamnyng bishara ahualyn biz kýnde aityp jýrmiz. Densaulyqtyng da saudagha týsken kýiin kórsettik.  «Adam taghdyry tarazygha týs­kende,  aqshanyng qasynda adamy bolmys ada qal­ghan» jaghdayyn aityp kelgen eldi júbatyp ta kórdik. Esinizde me, sonday qúlqyny terenderding kesirinen Shymkenttegi shiyettey balalardyng jappay jaman dertti júqtyryp alghan jaghdayy. Ótken jyly býldirshinderding jayyn biluge ontýstik ónirge arnayy issaparmen barghanbyz.  Jaman dert denesin shiritip, tesip tastaghan mýgedek-býldirshindi kórgende, anasymen qosylyp, bizding týsiru toby týgel egilip jyladyq... Bir apta boyy úiyqtay almadym.  Áli kýnge әlgi bala esimnen ketpeydi, jaghdayyn bilip, habarlasayyn desem, jaman habar aita ma dep qorqamyn.    
– Asqar Júmadildaev aghamyz «Til, din, dil dep jýrgenimizde ghylym artta qalyp barady. Eger ghylymgha mәn bersek, bәri óz retimen sheshiledi» degen oiyn aityp edi bir súhbatynda. Siz dәl osy últ pen til, din mә­se­lesining qazanynda qaynap jýr­gen jurnalissiz. Qazaqtyng «jekemenshik» mәseleleri qa­shan sheshiledi jәne qaytkende sheshiledi dep oilaysyz? 
– Qazaqtyng mәselesin kim kóterse, sony «últshyl» qyla salu әdetke ainalyp bara­dy әldekimderdin.  Biraq, búl elding qojasy – qazaq! Son­dyqtan da, qazaqtyng tili, dili –  qazaqtyng «jekemenshik» emes, qazaqstandyqtardyng ortaq mәse­lesi bolugha tiyis! Jalpy, qazaq tili degende mәsele bolmauy kerek! Al, biz әli ezip kelemiz, óitkeni, qoghamdaghy orystildi qazaqtardyng ózining ana tilin ýirene qoigha qúlqy joq! Últtyq qúndylyqtarymyzdan basqa, qazaqtyng kýii degen mәse­leni aitqym keledi. Bir ghana mysal aitayyn sizge. Janalyqtar qyzmetining tilshisi kýnine bir sujet jasaydy, keyde eki sujet te jasaytyn kezimiz bolady. Sonda aptasyna orta eseppen jeti sujet desek, sonyng altauynda men qoghamynan qaghaju kórgen qazaqtyng mәselesin kóteremin. Sonda kózimning jetkeni – ýii­nen quylyp jatqan da, sot tabaldyryghyn tozdyryp jýr­gen de, lay su iship otyrghan da, alayaqtargha aldanyp qalghan da, shan-tozang jútyp otyrghan, pәterde qanghyp jýrgen de – qazaq. 
– Nege? 
– Búl saualdyng jauabyn biylik bersin! 
– Ángimenizge raqmet.

Gýlnaz SATYBALDYQYZY, Zang gazeti.

"Zan" gazeti