Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Janalyqtar 20897 0 pikir 5 Mausym, 2013 saghat 06:09

Múhtar Kәribay. «Nege biz osy...»

(Oralhan Bókey «Atau kere» romany turaly bayan)

 

Últtyq sóz óneri zergerlerimizding biri, qay shygharmasy bolsyn oqyrmandy beyjay qaldyrmaytyn qarymdy qalamger Oralhan Bókeyding songhy tuyndysy – «Atau kere» romanynyng atynyng ózi birden eleng etkizedi. Óitkeni «atau kere» sózi  el ishinde adamdardyng kýndelikti qarym-qatynasynda qoldanyla bermeytin, siyrek jaghdayda, shanda bir ashynghan ahualda, bolmasa sharasyzdyqtan aitylatyn salmaqty, zildi, auyr úghym. Shygharmashylyghynda jenil mazmún kezdespeytin Oralhannyng dәl osy kýrdeli taqyrypqa baryp, әri ony ózining dәstýrli sheberligine tәn dengeyde shiratyp,  shiryqtyra otyryp jazghany zandylyqtay qabyldanady.

Romannyng basty ýsh keyipkeri Taghan, Erik, Ayna - zamandastar. Erik pen Ayna erli-zayypty. Alayda, olardyng ýsheui – shygharmadaghy ýsh negizgi arnany qúraydy, ýsheui - ýsh әlem, ýsh kategoriya. Búlardyng barlyghyn tylsym taghdyr, ainalyp kelgende biraz uaqyt bir shanyraqta ómir sýruge jolyqtyrghan edi.

(Oralhan Bókey «Atau kere» romany turaly bayan)

 

Últtyq sóz óneri zergerlerimizding biri, qay shygharmasy bolsyn oqyrmandy beyjay qaldyrmaytyn qarymdy qalamger Oralhan Bókeyding songhy tuyndysy – «Atau kere» romanynyng atynyng ózi birden eleng etkizedi. Óitkeni «atau kere» sózi  el ishinde adamdardyng kýndelikti qarym-qatynasynda qoldanyla bermeytin, siyrek jaghdayda, shanda bir ashynghan ahualda, bolmasa sharasyzdyqtan aitylatyn salmaqty, zildi, auyr úghym. Shygharmashylyghynda jenil mazmún kezdespeytin Oralhannyng dәl osy kýrdeli taqyrypqa baryp, әri ony ózining dәstýrli sheberligine tәn dengeyde shiratyp,  shiryqtyra otyryp jazghany zandylyqtay qabyldanady.

Romannyng basty ýsh keyipkeri Taghan, Erik, Ayna - zamandastar. Erik pen Ayna erli-zayypty. Alayda, olardyng ýsheui – shygharmadaghy ýsh negizgi arnany qúraydy, ýsheui - ýsh әlem, ýsh kategoriya. Búlardyng barlyghyn tylsym taghdyr, ainalyp kelgende biraz uaqyt bir shanyraqta ómir sýruge jolyqtyrghan edi.

Taghan keshegi ot auyzdy, oraq tildi, jalyndap túrghan jas aspirant. Ýlken bilimning jolyna týsip, әli kóp eshkim bara qoymaghan tyn, batyl taqyryptarda ghylymy enbek jazyp jýrgen jas ghalym. Býkil bolashaghy alda kórinip, barlyq jas izdenimpazdargha tәn erekshe ynta-jiger, ýmit-senimmen enbegine qúlshyna kirisip, erte kózge týsip, joghary oqu oryndarynda studentterge leksiya oqityn. Alayda, kenestik jýiedegi barsha sanaly jandardy san mәrte sansyratqan qasandyqtar aldynan shyghyp, tauy shaghylady. Jazyp jýrgen enbekterining barlyghy jaramsyz, tipti ziyan dep tanylyp, enbegi esh ketedi, janbay jatyp sóndiruge úmtylatyn ainalasynan, ortadan týnilgende, sol kezendegi ziyaly qauym ókilderining birazynyng basynan ótkendey, eng aqyrghy júbanyshtay kóringen ashy sugha aldanudan búl da qashyp qútyla almady. Sóitip jýrgeninde, júmysynan, dos-jarannan, jary men balasynan aiyrylady, odan keyin mýlde qúrdymgha qúlaghan. Bir kezde aldynda jәudirep otyrghan jas studentterge aitsam, jetkizsem degen armanda ketken kóp jayttardy endi araqtyng buy jengen sәtterinde ózimen-ózi qalyp, tyndaushysy joq leksiyalaryn aqtarady kelip. Yә, onyng aitam degeni kóp edi. Jas ghalym kele jatqan jana zamannyng elesin, jylymyq lebin sezinip, ózin eline, qoghamgha qajetti adam sanap, ghylym jolyndaghy izdenis-janalyqtary arqyly mysqalday bolsa da paydasyn tiygizudi paryz sanaydy. Soghan baylanysty qoghamdaghy eskirgen kózqarastardy, әleumettik, sharuashylyq saladaghy kóp jayttardy týpkilikti ózgertuge jana baghyt, tyng jol tapqanday jalyndaytyn. Alayda, aldynan shyqqan asusyz qamal-kedergilerge tap bolyp, oiyndaghy adal arman-tilekterining jýzege aspauyna kóne almaghan almaghan araqkesh aspiranttyng endigi tyndaushysy joq leksiyalarynyng «NEGE BIZ OSY..?» dep bastaluy da sodan.

«Súm ómir abaqty ghoy sanalygha» dep aqyn Maghjan bayaghyda-aq aitqan qatal ómirding tayaghy múnyng da basyna kelip tiygen aspiranttyng týsine almaytyn, al týsingenin ainalasyna jetkizgisi keletin týitkilderi kóp-aq : «Nege biz osy ótirik sóileymiz, ótirik kýlemiz, qysqasy - ótirik ómir sýremiz, a? Nege biz osy ózimizding búl әlemge artyq, týkke de keregimiz joq beyshara mýskin ekenimizdi moyyndamaymyz... nege biz osy qatygez de, qasiyetsiz bolyp kettik».

Taghan – qanday qoghamnyng bolmasyn ajyramas bólshegin qúraytyn ziyaly qauym ókili, sonyng ishinde jeke bastyq pasyq mýddeden mýlde biyik túrghan, elin, últyn algha bastyrsam deytin adal, taza, ozyq oidyng adamy, biz aityp otyrghan romandaghy ýsh arnanyng progrestik, damushylyq, qazirgi tilmen aitqanda demokratiyalyq mazmúnyn bildiredi. Biraq «әrkimge enbegine qaray, әrkimge qabiletine qaray» deytin әdemi úrandy jariyalaghanymen, eng aldymen sanaly, qabiletti degen mýshelerining kózin qúrtugha tyrysqan totalitarlyq jýiede Taghandar azshylyq, Taghandar әlsiz, eng bastysy qauipti sanatqa jatady. Olardy qúrtudyn, qudalaudyng san-týrli amal-tәsili oilap tabylghany mәlim, sonyng biri «atau kere» atalyp, talay jaqsy men jaysannyng týbine jetken araq bolatyn. Áytpese, bir partiyanyng diktatyndaghy barghan sayyn qúldyrap bara jatqan totalitarlyq qoghamda eng aldymen últtyq qasiyetterdin, adamgershilik bolmystyng joghalyp bara jatqanyna qarsy dauys kótergen Taghandardyn: «bizder tariyh-anany qatty renjittik, óz últymyzdyng tarihyn kisende ústadyq, kiyesi úrady dep bilmedik. Shala-jansar oqulyqqa sendik, shala sauattylargha sendik, shabyna ot týsse de aitayyq: ókimet basynda otyrghandardyng bar-barlyghyna sendik, olardyng aq degeni – alghys, qara degeni – qarghys boldy. Mine sondyqtan da halyq adasty... adam jadynan, esine airyldy», - dep keletin batyl leksiyalary tyndaushylargha memlekettik jýiening toqyraghandyghyn, basqaru tetikterining tozghandyghyn aiqara aqtaryp beretini belgili. Jalpy, kenestik jýiening «himiyalyq qaruyna» ainalghan alikagoldi ishimdik jekelegen adamdardyng ghana emes, tútas bir últtardyng azyp-tozuyna deyin jetkizgeni sibir halyqtarynyng taghdyrynan әbden mәlim jayt. Múnday qyl kópirden qazaqtardyng aman ótui dәstýrli taghamynyng qúramynda ejelden airan, boza, qymyz syndy ashyghan susyndardyng boluy, yaghny aghzanyng dayyndyghynan ghana qúday saqtasa kerek.

Taghannyng teoriya, ghylym jýzinde zerttep, taldap, endi memlekettik auqymda jýzege asyryluy kerek dep sanap jýrgen sharuashylyq jýiesine qatysty ózgeristerding key týrin onyng jerlesi Erik jeke bir ýiding mysalynda iske asyra bastaghan. Shygharmadaghy basty ýsh arnanyng birin qúraytyn - Erik Taghannyng auyldasy, ekeui bir mektepti ayaqtap, birge ósken, Erik Almatydaghy dene tәrbiyesi institutyn ayaqtaghan, qara kýshtin, qayrattyng iyesi, uaghyndaghy sportshy baluan. Taghan siyaqty ghylymdy qumaghanymen, bir basyna jeterlik aqyl-aylasy bar, boyynda qulyq-súmdyqtyng talay qúpiyasyn saqtaghan. Ayyrmashylyghy - ol óz boyyndaghy barlyq kýsh-jiger, qarym-qabiletin tek qana jeke basyna júmsaydy. Dәl osy oi-pighylmen elden, júrttan bezinip, Altaydyng adam jete almas bir quysynda onasha tirlik etedi. Sol japangha jalghyz sheshesi – kerjaq orystyng qyzy Nura, endigi Nýrke kempirdi, әieli Aynany alyp kelgen. Bala kezinen joqtyqty, jetimdikti kórip ósken, әkesi qazaq, al sheshesi ata-anasynyng qarghysyn alsa da qazaqqa kýieuge shyqqannan keyin músylmandyqty qabyldaghan kerjaq qyzy.  

Erik ózinen ozghandardy, suyrylyp alghan shyqqan sheshensigenderdi ólerdey jek kóredi, ol student kezinen beri «meymanasy tasyghandardyng mysyn basu, basyna baq qonghandardy basyndyrmau ýshin jaralghanday» boyyn soqyr qyzghanysh biylegen qaraniyet, pasyq jan.  Ghylym-bilim, mәdeniyet-óner jolyndaghylardyng bәrin enbeksiz kýn kóretin aramtamaq sanap, ziyaly ataulyny ata-jauynday kóredi.  Bir kezde ózinen tym biyikte túrghan, ghylym men bilimde qatarlastaryna des bermegen aspirant klastasy Taghannyng araqqa ghana jenilip, alqash atanyp, endigi bir jútym syra ýshin múnyng qúly bolugha dayyn ekendigin kórgende tóbesi kókke jetkendey quanuy da sondyqtan. Ayarlyghynyng sheksizdigi sonsha - bir auylda birge ósken dosynyng beysharalyq keyipke týsip, qamqorlyqqa múqtaj kýiin kóre túra, atynyng artyna mingizbesten auyldan qiyan taugha qaray jayau salpaqtatady, ol azday endi ony ómir boyy qúldyqta ústaudy oilaydy.

Ózine qajettining barlyghyn aqshagha satyp alugha bolady degen dýley senimge kelip, birjola baylyqtyng týbine týsken. Búl maqsatyna jetu ýshin Erik Altaydyng jomart tabighaty ayamay bertin bar baylyqty: jan-januaryn, an-qúsyn, qaraghay, balyn, eger mýmkin bolsa tauyn tas-topyraghymen, orman-toghayyn tamyr-japyraghymen qaladan vertoletpen keletin tamyry Prohor degen dәl ózindey súmdargha satyp jiberuge dayyn. Múnyng boyynda tughan jerding tabighatyna jan ashu, elding qajetin oilau, júrttyng algha basuyna nemese memleketting mýddesine qyzmet etu deytin sezim-týisikting nyshany da joq. Tipti tughan anasy men jaryna da jany ashymaytyn, týpki maghynasyn ózi de týsine bermeytin beymәlim maqsatyna erekshe tonmoyyn, tasyrlyqpen úmtylady. Shygharmada shartty týrde biz taldap otyrghan ýsh arnanyng ishinde ziyandy, keri tartqan, regrestik, әdildikke emes zúlymdyqqa, qayyrymgha emes qiyanatqa, damugha emes anarhiyagha aparatyn apatty baghyttyng uәkili. Bәlkim, búghan artynda qalar úrpaghynyng da kerek emestigi sondyqtan. Erikte bala da joq.

«Atau kere» elimizge naryq zamany endi ghana kele bastaghan uaqytta jazylghanyn eskergende, avtordyng Erik beynesi arqyly qoghamda «bәrin satugha, bәrin satyp alugha bolady» degen kórsoqyr, asa qaterli, adamdyqqa da jaratylysqa da qayshy kózqarastyng jappay etek aluynan aldyn-ala saqtandyrghany haq. Al, Erikting aqyrynda býkil tirligi bayansyz bolyp, tipti adam emes, jәndik-sonagha ainalyp qorlyq, mazaq kýide ólui zandylyqtay qabyldanady. IYә, ol ózi tandap alghan onay joldyn, jat, aramza tirlikting qúrbany boldy. Tabighat ananyng omyrauyn sualghansha soryp, jaratylys tegin beretin baylyqty ózgeden búryn, ózgelerden tez tartyp alu ýshin Erik qolynan kelgenin ayanbady, tipti sonau múhittyng arghy jaghyndaghy túqymy bólek, ólermen, toyymsyz sheteldik erkek aralardy aldyryp, olardyng jergilikti «jeniltek» analyqtarmen budandasuynan týri bóten, týsi suyq qauipti bir úrpaq payda boldy. Búlar qylshyghy búzylmaghan, jayqalyp, túnyp túrghan mayshelpek, әri bóten aimaqqa kelisimen ainaladaghy ósimdik ataulynyng shyrynyn tausyp bitkenshe tynym tappaydy.

Ózi de «budan» túqymgha jatatyn úlynyng qanaghatsyz tirligin jaqtyrmaghan sheshesi Nýrke kempirdin: «jat júrttyq eshqashan jarytqan da, jersingen de emes, býgin balyn berse, erteng uyn úsynady...» - degen eskertuleri elenbey, aqyrynda kempirding ajaly da sol sheteldik aralardan kelgen.

Jalpy, shygharmada aralardyng tirligi keng auqymdy simvolikalyq mәnge ie bolyp, qajetti sәtterde әrdayym adamdardyng әreketimen filosofiyalyq túrghyda úshtastyryla beynelenedi. Birlesip ómir sýru jýiesi men enbek tәrtibi damyp jetiluding shegine jetkizilgen osynau erekshe enbekqor jәndik iyesining tirligi roman sujetining ajyramas bólshegin, basty arqaularynyng birin qúray otyryp,  shygharmanyng tereng iydeyalaryn jekizuding sheber qúralyna ainalghan – «Aralarda biylikting barlyghyn omartashygha berip, solardyng qúlaqkesti qúlyna ainalghanyn úghar zerde joq edi. Alayda dýniyening kiltin óz qolyna alghan adamzat tóbesinen baqylap, basqaryp túrghan bir tylsym kýsh baryn sezbey jýr me eken... ».

Sonday bir kýshting baryna týisigi jetpey jýrgendikten bolar, Taghan men Erik tuyp ósken at tóbelindey auyl tayly-tayaghy qalmay maskýnemge ainalyp, ertengi kýni ne bolaryna alandaghan Nýrke kempirding auzymen aitylghan: «el azarda er-azamaty – ataq qughysh taq qúmar, qyz-kelinshegi dýnie qughysh baq qúmar keledi» - degen avtorlyq tújyrymnyng әleumettik mәni uaqyt ótken sayyn ózekti bola týskendigin kóz jetude.

Jogharyda aityp ótkenimizdey, tuyndydaghy túghyrly ýsh arnanyng biri – súlulyq pen әdemilik, jastyq shaqtyng qas-qaghymday jarqyn sәtterining belgisi, izgilik pen qayyrymdylyq, sezim men mahabbat quaty Ayna obrazy arqyly beynelenedi. Onsyz ómirding mәni, demek shygharmanyng da sәulesi bolmas edi. Ayna Qazaqstannyng týkpir-týkpirindegi ýlken-kishili auyl, qalalardan orta mektepti ayaqtay sala Almatygha attanatyn myndaghan albyrt jastardyng ókili. Auyldyn, әke-sheshening tәrbiyesin kórip ósken búiyghy qyzdyng minez-qylyghynan min tabu qiyn, al syrtqy súlulyghy qapysyz. Tilersegine týsken qalyng qara shashyn qaq tarap, mandayy jarqyrap jýrgen jas student qyz talay jigitting kóz qúrtyna ainalyp, meselin qaytarghan. Tipti, instituttyng múghalimderine deyin, әsirese geografiya pәnining oqytushysy buryl shashty aghayynyng pighyly bóten. Aqyry, qyr sonynan qalmaghan «ústazynyn» qysymyna shydamaghan Ayna oquyn tastap AHBK-gha júmysqa túrady. Aziyalyq bet-әlpetine kók kózderi erekshe jarasatyn symbatty Erikpen sonda jýrgende til tabysyp, keyin oghan túrmysqa shyghady.

Ayna - qúday qosqan qosaghyna jan-tәnimen, aqyryna deyin beriletin qazaq әielderining dәstýrli tiypining jarqyn ókili, ainasy.  Ol kýieuining artynan erip, aidaladaghy tau arasyna baryp birge túryp, tabighaty qatal ortada jan baghudyng barlyq qiynshylyqtaryn qayyspay kóterisip, sal bolyp qalghan auru enesin qabaq shytpay baghyp-qaghady. Arada jyldar jylystap ótkende baryp, jastay qosylghan kýieuining keyin auyldan, adamdar ortasynan bezinip, búghan týsiniksiz bolyp bara jatqan kýiki tirligi, tonmoyyn minezi, tipti ózine әiel retinde qaraudy qoyghan meyirimsizdigi, qyl ayaghy jar qyzyghyna da zar bolyp, jastyq, qyzulyq ghúmyrynyng qarang tartyp bara jatqany, Erikting anau auyldan itshe ertip kelgen, ózin bir jerden kórgendey, dosyna degen qatygezdigine әbden kózi jetkende ghana kóp-kóp oilargha berilip, kókiregi qars aiyrylady. IYә, Aynanyng Taghandy aspirant kezinde kórgeni ras-ty. «Studenttik ómirining ishinde, әsirese esinde qalghany – ýnemi bir oy ýstinde jýretin qara bura shashty, kirpikteri qolmen qondyrghanday ýlken qara kózin qorshap túrghan aspirant edi. Jalghyz-aq ret kórse de ómir boyy esinde qalghan. Key kezde týsinde kórip, qiyalynda qalghan aspirantty shaqyryp jatyp oyanatyn mezetteri de bolghan».

Ayna kóp jaghdayda ómirde әleumettik oryn taba almaytyn, sodan baryp әieldik baqyttyng da baghamyna jete bermeytin qazaq qyzdarynyng jinaqtalghan tiptik obrazy. Olargha oqushy, әsirese student kezinde jóni týzu baghyt berui tiyis ústaz bolsa, nәsipqúrmar buryl shashty aghaylarynyng týri anau.

Nýrke kempir úlynyng qúldyqta ústau niyetimen ertip kelgen Taghannyng Altaydy auzyna qaratqan әigili Maqajan aqynnyng nemeresi, stalindik qughyn-sýrgin zamanda ózin ajaldan alyp qalghan Kóken men Analyqtyng balasy, tekti atanyng úrpaghy ekendigin bilisimen, oghan janashyrlyqpen qaraudy ótelmegen paryzy sanaydy. Enesine әieldik meyirimmen Ayna da qosylady. Osylaysha, ýlken qalalarda ghylym men biylikting qúlaghyn ústaghan qatygez, súrqiya ortadan últyn oilaghany ýshin ghana qudalaugha úshyrap, qúrdymgha qúlaghan jas qazaq ghalymy Taghan izgilik qasiyetterden airyla qoymaghan qarpayym adamdardyng qamqorlyghy arqasynda araqqa ulanghan es-aqylyn qayta jinay bastaydy. Qúldyraudan kóterilip, endi alda barsha sanaly pendelerding mandayyna jazylghan bitispes maydan jolyna týsu aralyghyndaghy beytarap, qaterli ótpeli kezende Taghan basynan ótken qorlyq-mazaq ómirine namysy oyanyp, janyna batqan bir sәtte ólimge de bas tigedi. Ony ajaldan alyp qalghan Aynanyng ótinishi boyynsha endi qaytyp araq ishpeuge erkektik ant bergen edi. Sonau bir kezde Almatydaghy student bozbala ataulynyng auzynyng suyn qúrtyp, endi kýieuinen qalmay Altay tauynda tannyng atysy, kýnning batysy tynym tappay tirshilik qamymen jýrgen súlu kelinshekti er-jigit retinde Taghannyng ishtey únatuy tabighi, әriyne. Alayda basqa bir shanyraqtyng iyesi bolyp otyrghan bóten әiel jóninde odan arghyny oilaugha basqa bolsa da, Taghan barmas. Tek qana aspirant kezindegi aldynda otyratyn jәudiregen studentterding arasynan kórgendey me...

Mineki, shygharmanyng shap-shaghyn qúramdaghy keyipkerlerining quatty tipteri, eng aldymen olardyng ishki әlemi barynsha keng auqymdy qamty túra, qat-qabat taghdyr aidap býgingi tirshilikteri tar kenistikte toghysqandyqtan da, oqighalardyng órbu, sharyqtau barysy qas-qaghymda ótedi.

Jalghyz úlymen til tabysa almaghan Nýrke kempirdi sheteldik aralar ýiiri talap, kóp úzamay kóz júmady.  Músylmandyq qabyldap, aqyrghy kýnderine sheyin bes uaq namazyn aza qylmay kelgen kerjaq qyzy Nura Fadeevna-Nýrke kempir ómirden ozar songhy sәtinde eki sausaghyn biriktirip shoqyna bastaydy. Múny kórgen Aynanyng jany týrshigedi. Erik bolsa әli ólmegen sheshesin jerleuge asyghady. Sharasyzdyqtyng jar qabaghyna jetken Ayna sheteldik aralar omartasyn órtegen son, Qatyn ózenine sekirip  aghyp bara jatqan jerinen búl joly ony Taghan qútqarady. Adasyp kelgen ómirining ókinishterin asau  aghyn alyp ketkendey esin jighan Aynanyng ózin ólimnen, qapastan qútqarushysyna iyen tauda tastap ketpey auylgha alyp aparynyzshy degen tilegin ishkilikten arylghan, sergektik pen sanalylyq tartys jolyna qayta oralghan Taghan oryndaugha azamattyqpen bel buady. 

Osylaysha, jenilis pen jenis, týnilu men ýmit, qiyanat pen qayyrym, ayarlyq pen adamdyq, marghaulyq pen mahabbat arasyndaghy tartysty kýres, ótken tarih pen býgingi naqtylyqtyng ajyramas ayasyndaghy últ taghdyry men keleshegi tarazygha tartylghan romannyng kesek-kesek iydeyalarynyng týiini kuliminasiyalyq sәtine jetip, shiraq ta shymyr tarqatylady. Sheberlik qúdyreti degenimizding qúpiyasy da osy bolsa kerek!     

Tashkent, mausym 2013 jyl

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2253
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3516