Sholpan Atada ótken «Ortalyq Aziya men Euroodaq» sammiytinen keyingi oilar

Býgingi geosayasy shyndyq sol: әlemdik arhiytektura qayta týzilip jatqan almaghayyp kezende әrbir el ózining syrtqy sayasatynyng basym baghyttaryn qaytadan qarap, búryn-sondy bolmaghan ózgeristerdi qolgha aluda. Búl tendensiya osy sammitke qatysqan bәrine qatysty.

Euroodaqty alsaq, jasyratyny nesi bar, әlemdik sayasattyng byt-shytyn shygharghan AQSh preziydenti Tramp pen KOVID pandemiyasy búl odaqtyng syrtqy sayasatyn biraz tejep tastady. Onyng ýstine býginde Euroodaqqa (EO) mýshe elderdi kóp jyl basqarghan liyderlerding tútas bir úrpaghy auysyp jatyr, ol faktor EO qúramyndaghy elderding birlese qimyl-әreket etuine óz salqynyn tiygizude.

Desek te, osy qiyn kezennen EO aman-sau әri shyghynsyz ótken sekildi. Oghan qosa, EO qúramyndaghy әrbir el qazirgi qiyndyqtardy tek qana birge ensere alatynyn týsingendey.

Sol sebepti EO әlemdik sayasattaghy ornyn qaytadan kýsheytkisi keletin sekildi. Óz yqpalyn keneytu maqsatynda geosayasy ornalasuy erekshe Ortalyq Aziyagha (OA) keludi jiyiletip ketti.

EO pen OA arasyndaghy ekonomikalyq baylanys kórsetkishteri de songhy jyldary kýrt, yaghny 60 prosentke ósip, 2022 jyly 49 milliard dollar qúraghan.

Preziydent Toqaevtyng aituynsha, Qazaqstangha 30 jyldyng ishinde kelgen 350 dollar shetel investisiyasynyng jartysynyng tórkini Europada eken. Qazaqstannyng syrtqy saudasynyng 40 prosenti EO-men jýrip jatyr.

Ókinishke oray, bayaghy jartas – bir jartas: Europany negizinen bizding paydaly qazbalarymyz ben shiykizatymyz qyzyqtyruda. Onyng ózi el ekonomikasyn әrtaraptandyrugha salqynyn tiygizude.

Moyyndau kerek, songhy kezde syrtqy baylanystarda zamanauy talaptar men qajettilikter de eskerile bastaghan siyaqty. Preziydent óz sózinde: «Bizding jan-jaqty seriktestigimiz siyrek kezdesetin metaldardy jәne «jasyl» sutegini óndiru strategiyalyq manyzdy әri perspektivti salalardaghy jana kelisimdermen nyghayyp kele jatqanyn erekshe atap ótkim keledi. Svevind nemis-shved kompaniyasy Qazaqstanda jel jәne kýn elektr stansiyalaryn ornatatyn jәne ýsh million tonna «jasyl» sutegin óndiretin zauyt qúrylysyn bastady». Sonymen birge ol byltyr qarasha aiynda Europalyq Komissiyanyng Preziydenti Ursula fon der Lyayenmen birge Túraqty shiykizat, akkumulyatorlar jәne janghyrtylatyn sutekting qúnyn jasaqtau tizbegi boyynsha strategiyalyq seriktestik turaly memorandumgha qol qoyylghanyn eske saldy (biraq ol jobanyng qalaysha jýzege asyp jatqany turaly tolyqqandy mәlimet әli de joq).

Jalpy alghanda, EO bizding aumaqta óz sayasatyn jýrgizgende, tereng diplomatiyalyq әdis-tәsilder qoldanuy tiyis, óitkeni ol OA-nyng ýsh jaqtan qorshap alghan kórshileri – Qytay, Resey jәne Aughanstan faktorlaryn da eskerui tiyis. Búghan Euroodaq mýddesimen qabysa bermeytin AQSh sekildi alpauyttyng da niyet-pighylyn da qosyp qoyynyz: bir sózben aitqanda, grek anyzyndaghy Gordiy patshanyng týiini!

OA aumaghyna kelsek, әr elding jaghdayy, týpkilikti maqsat-mýddesi bolghanymen, songhy kezde OA qúramyndaghy elderding yntymaghy artqanday. Kóp sebepting bir sol: Ukrainagha qarsy soghys ashqan Reseyge qarsy újymdyq Batys sanksiyalary әlemdik ekonomikanyn  qúrylymy men logistikasyna búryn-sondy bolmaghan janalyqtar engizip, әr el, әr aumaqqa sony mýmkindikter berude. Reseyge jaqyn әri Qytaydan bastalghan Úly Jibek jolynyng boyyna ornalasqan OA elderine búl faktor tikeley qatysty.

Mәselen, Reseydi oraghytyp ótetin tranzittik dәlizder salu isi janasha serpin alyp, Jibek jolynyng XXI ghasyrdaghy jana baghyttary qalyptasa bastaghanday. Preziydent óz sózinde «Aqtau – Baku – Tbilisy – Djeyhan», «Aqtau – Batumi» baghyty boyynsha Transkaspiy baghytynyng qúbyry men «Drujba» qúbyryn atap ótti. Ókinishke oray, sol bayaghy shiyki múnaydy tasymaldaudan asa almay otyrmyz...

Áriyne, mәsele tek ekonomikamen shektelmeydi. Euroodaq sekildi irgeli әri ambisiyasy zor úiymnyng OA aumaghynda ózining geosayasy mýddesi bar ekenin eskersek, ózara yntymaqtastyq memleket ómirining basqa salalaryn da qamtuy shart.

Sol sebepti OA memleketteri basshylarynyng jәne Europalyq Kenes Preziydentining birlesken baspasóz-kommuniykesine nazar audarayyq.

Búl qújatta basqynshylyq sayasat ústanghan Reseyge kórsetilgen bir ses bar siyaqty: «Kóshbasshylar BÚÚ Jarghysyn, atap aitqanda, tәuelsizdikti, egemendikti, barlyq elderding aumaqtyq tútastyghyn qúrmetteu, kýsh qoldanbau nemese ony qoldanu qaupin boldyrmau jәne halyqaralyq daulardy beybit jolmen retteu qaghidattaryn saqtaugha myzghymas beyildigin bildirdi». Týsingen adamgha (әsirese, Kremlige!) búl qaghidattar kóp nәrseni bildirse kerek.

Ókinishke oray, halyqaralyq sayasatta kóp jaghdayda barshagha ortaq jalpydemokratiyalyq talaptar ekonomikalyq mýddelerding qúrbany bop ketedi. Álde, Euroodaq basshylyghy OA elderining deni avtoritarlyq sipatta ekenin eskerdi me eken? Onyng ýstine әr elding ishki isterine qol súqpau degen ortaq talap taghy bar. Ne bolsa da, kommuniykede «qúqyq ýstemdigin, demokratiyany, tiyisti basqarudy, genderlik tendik pen jalpygha birdey adam qúqyqtary men negizgi bostandyqtardy nyghaytu ýshin aldaghy yntymaqtastyqtyng manyzdylyghy basa aityldy», - dep jariyalansa da, óz basym dәl osy baghyttaghy nәtiyjeli júmysty kórip túrghan joqpyn.

Aytpaqshy, qújatta: «Qatysushylar kelesi ministrlik kezdesuinde «Europalyq Odaq – Ortalyq Aziya» Jol kartasyn qabyldaugha niyet bildirdi».

Osy Jol kartasyn әzirleuge azamattyq qogham ókilderi, sonyng ishinde, eldegi jaghdaygha syny pikir bar kýshter men túlghalar qatystyryla ma eken?

Sol jaghy óte-móte qyzyq bolyp túr!

Ámirjan Qosan

Abai.kz