Beysenbi, 18 Sәuir 2024
Janalyqtar 2827 0 pikir 13 Mamyr, 2013 saghat 10:15

Naghyz Qapshyqbayúly. Bir ólenning ýsh audarmasy

Barlyq zamandardy jyrlarymen baghyndyrghan úly suretkerlerding enbekterin bir el әdebiyetinde birneshe buyn bolyp әldeneshe ret audaratyn, audara otyryp jasartyp, qunaqylandyra týsetin zandy dәstýr bar. Bizge әr zamannan jetken qasterli qazynamyz ekenine qaramastan solardyng ishinde shoqtyghy biyik bolyp, iyghy bәrinen ozyp, erekshe kózge týsip túratyny bolady. Keyde sonau ertedegisi, keyde keshegisi men býgingisi almakezek týsip, sapalyq túrghydan jarsyqanday, birin-biri tolyqtyrghan, aralarynda әdemi ýndestik, berekeli jalghastyq  jatady.  Keyde sol «jetildiru» birinshisimen ghana qalyp, keyingileri odan artyldyra almay, «kýiisin» ketirip alyp jatatyny da az emes. Mәselen, Abaydyng orystan, batys aqyndarynan audarghan kóp ólen-jyrlary keyin de talay mәrte audaryldy. Búrynghysynan góri sózderining dәlme-dәldigi artty, óleng qúrylysy búzylmay saqtalyndy. Biraq, Abaydyng jetken sheberlik dengeyimen talasa qoyatyn audarma bergen qazaq aqyny bolghan joq. Áytkenmen Abaydan keyin qazaq әdebiyetine tegeurindi kýshpen kelgen janashyl, ozyq oily qalamger legi úly aqyn dәstýrin ógeysitken joq. Olar Abay audaryp ketken ólenderdi qolgha qayta alghanda aldynghysyna asa qúrmetpen qarap, ony ózderine ýlgi tútyp otyrdy. Abay audarmalarynyng nәziktigi men әserligi ózinen keyingi audarmashylardy kórkemdik baghytynan janyldyrmaytyn jol silteushi Temirqazyghy boldy.

Barlyq zamandardy jyrlarymen baghyndyrghan úly suretkerlerding enbekterin bir el әdebiyetinde birneshe buyn bolyp әldeneshe ret audaratyn, audara otyryp jasartyp, qunaqylandyra týsetin zandy dәstýr bar. Bizge әr zamannan jetken qasterli qazynamyz ekenine qaramastan solardyng ishinde shoqtyghy biyik bolyp, iyghy bәrinen ozyp, erekshe kózge týsip túratyny bolady. Keyde sonau ertedegisi, keyde keshegisi men býgingisi almakezek týsip, sapalyq túrghydan jarsyqanday, birin-biri tolyqtyrghan, aralarynda әdemi ýndestik, berekeli jalghastyq  jatady.  Keyde sol «jetildiru» birinshisimen ghana qalyp, keyingileri odan artyldyra almay, «kýiisin» ketirip alyp jatatyny da az emes. Mәselen, Abaydyng orystan, batys aqyndarynan audarghan kóp ólen-jyrlary keyin de talay mәrte audaryldy. Búrynghysynan góri sózderining dәlme-dәldigi artty, óleng qúrylysy búzylmay saqtalyndy. Biraq, Abaydyng jetken sheberlik dengeyimen talasa qoyatyn audarma bergen qazaq aqyny bolghan joq. Áytkenmen Abaydan keyin qazaq әdebiyetine tegeurindi kýshpen kelgen janashyl, ozyq oily qalamger legi úly aqyn dәstýrin ógeysitken joq. Olar Abay audaryp ketken ólenderdi qolgha qayta alghanda aldynghysyna asa qúrmetpen qarap, ony ózderine ýlgi tútyp otyrdy. Abay audarmalarynyng nәziktigi men әserligi ózinen keyingi audarmashylardy kórkemdik baghytynan janyldyrmaytyn jol silteushi Temirqazyghy boldy.

Abaydyng ólendi kózinen tizip audara bermey, óz janymen astasyp jatqan múndas, syrlas ólenderdi tandap audaratyny, jәy audarmay, oghan jýregining ýnin, zamanynyng tynysyn sinire audaratyny aqyn shygharmashylyghynyng erekshe bir qyry ekeni shynymen qayran qalarlyq. Sondyqtan aqyn audarmalarynan jazushy avtordyng ózin, onyng zamanyn emes, Abaydyng bolmysyn, Abaydyng ortasyn kóbirek kóremiz. Sonday bir aqynnyng óz múny, óz syrynday bop ketken, oqushysyn eriksiz aqynnyng zarly kýiine eltitetin, Abay audarmalarynyng ishinde syrly da súluy Lermontovtan audarghan Bayronnyng «Kónilim mening qaranghy» óleni.

 

Kónilim mening qaranghy. Bol, bol, aqyn!

Altyndy dombyranmen kelshi jaqsyn.

Ishek boylap, on sausaq jorghalasa,

Beyishting ýni shyghar qonyr salqyn.

 

Eger sorym týbimen әketpese,

Kerek qoy kónildi ýmit tebirentse.

Qatyp qalghan kózimde bir tamshy jas,

Tógilmey me boy jylyp, ol da erise?!

 

Abay býtin ólenning eki shumaghyn audarghan, qalghan segiz jolyn audarmay qaldyryp ketken. Ólenmen tanys adamnyng barlyghyna búl belgili nәrse. Shamasy, úly aqyn óz basyndaghy kónil-kýy úqsastyghyn osy eki shumaqtan dәl bayqaghan. Júrtyna sózi jýrip, aqyly ótpegen qapaly aqynymyz dәnishpan aghylshyn aqynynyng jyryn óz qayghysyna bólep, syrly bir sezimmen terbeydi. Qayghynyng múndy lәzzatyna batady. Óktemshil bolys-biyden, ózimshil baydan, el sorghan moldadan, qaranghy aghayynnan kónili suyghan aqyn onashada, óz oshaghynyng basynda aqyn әnimen jabyqqan janyn demegisi keledi. Biraq qayghynyng sonyna da týsip almay, dala júrtynyng momaqan ýmit-sabyryna salyp, «sap, kónilim, sap» dep qayghysyn tez jiyp ala qoyady. Al odan әri baryp, jylaudy, shaghynudy, ajaldy sóz etudi jat sanap keyingi joldardy әdeyi audarmaghan kórinedi.

Búryn audarylghan dýniyeni onyng shiyki, jetpey jatqan túsyn qayta jetildire, asyra týsu ýshin audarady nemese óresi biyik dos kónilimen shyn ghashyq bolyp, ishtey qyzygha, jarysqa týskende audarady. Abay audarghan ólenderdi tәrjimalaushylardan osy eki maqsat anyq bayqalyp túrady. Abay kóbinde tolyq ólendi ne qysqartyp ne mazmúnyn az shumaqqa syidyryp yqshamdap audarghan ghoy. Abay audarmalarynyng sýikimdiligi qanday tang qaldyrsa, shygharmany biylep-tóstegish erkindigi de sonday tang qalarlyq. Sondyqtan Abaydyng qolynan ótken dýniyelerge qayta soghyp, olardyng sujettik tútastyghyn, dәlme-dәldigin týpnúsqadaghy qalpynday etip qayta audaryp jatudyng ózi zandy әri kerek dýniye.

Abaydan keyin «kónilim mening qaranghyny» Lermontovtyng dәl osy núsqasynan Qasym Amanjolov pen Ghafu Qayyrbekovter audardy. Qos aqyn da Abay salghan joldy berik tútynyp, ólendi qúshyrlana audarady. Bir kezderi agha aqyn jaghyp ketken qolamtany qasterley ayalap qayta jaghady, sonymen birge kemenger aqyndy qaytalamaugha da izdengen. Sonyng anyq mysaly óleng taqqyrybyn Abaygha úqsatpay, janasha etip audarulary. Abay alghashqy bop audarghandyqtan eng sәtti taqyryptyq tәrjima sol kisiniki. Áytpese, Bayronnyng ózine de, Lermontovtyng audarmasyna da dәl keletin balama osy «Kónilim mening qaranghy».

 

Qasym Amanjolovta:

Qapaly mening janym. Tez, tez, әnshi,

Arfany mynau altyn qolyna alshy.

Jorghalap jónelgende sausaqtaryn,

Peyishting ynyranyp kýii oyanshy.

 

Birjola ýmit, arman qalmasa ólip,

Keudemde bir oyansyn tebirenip.

Sualghan kózderimde bir tamshy jas,

Bar bolsa, balqiynshy sony tógip.

 

Ghafu Qayyrbekovte:

Kónilim súp-súr. Qayda әnshi, kelshi bermen,

Altyn syndy arfany shert jigermen.

Qaltyramay sasaghyng qaqsyn bezek,

Ýnin oyat júmaqtyn, estiyin men.

 

Tauyspasa barymdy taghdyr sarqyp,

Bir silkinip kóreyin taghy shalqyp.

Kózimdegi aq sýngi - aqyrghy jas,

Et qyzuymen erisin o da balqyp.

 

Bir ólenge jasalghan tәrjime bolghandyqtan ruhy, minezi jaghynan ýsheui de bir-birinen aumay qalghan. Óleng tәrjimalaryndaghy әuez, yrghaq, ekpin, syrtqy qiyapatyna deyin úqsaghandarymen ýsh suretishi de sóz marjanyn týrlishe tizedi. IYә, Abay audarmasy týngi dala jyrynday jangha jayly, túnghiyq aspan júldyzynday alys ta, әsem. Sheberlik jaghynan keyingi qos aqynymyz alghashqy eki shumaq boyy Abaydan alys ketpey, agha aqyngha arqa sýieydi. Ásirese, Qasymnyng Abaydan alghan sózderi kóp. Mәselen, «jorghalap sausaqtaryn», «peyish», «tebirenip», «bir tamshy jas», «tógip» dep keletin jerleri.

Al, Abay audarmay ketken songhy segiz jolgha kelgende eki aqyn da óz kýshterine basyp, ózderinshe shyghandaydy. Shyghandap qana qoymaydy, ózderi de qosyla sher tógip, Lermontov núsqasymen birge egilip, tausyla múnayady. Qayghysyz adam bolmaydy. Múndy әn men kýy adam janynda shógip jatqan dertti qozghaydy, shymyrlatyp uyn boygha jayady. Búrynnan tanys, bayaghydan bar әldebir múndy saryn tolqy kep jýrekke qúiylady, ishtegi ystyq lep kókirekti qarys aiyra lyqsyy baryp syrtqa shyghady.

 

Qasym Amanjolovta:

Meyli әning bolsyn taghy taghdyrymday,

Maghan jat shattyq ýni, o, qúrbym-ay...

Keledi bir jylaghym, abzal jyrshym,

Túrghanda kókiregim qars airylmay.

 

Sinirip kóp qasiret jútqan uday

Bulyqqan jan sarayym bir ashylmay

Soqty endi qatal saghat toldy keudem -

Ajaldyng ugha toly sharasynday.

 

Ghafu Qayyrbekovte:

Ashy әnindi ayama, shert kýshtirek,

Tәtti әnindi kótermen - dert kýshtirek.

Jylat meni, etegim jasqa toltyr,

Qaq bólinsin demeseng tepkish jýrek.

 

Keldi keudem mún-sheri bir basylmay,

Úzaq tózdi ózinen syrdy asyrmay.

Jetti saghat: ol daghy ugha toldy,

Ugha tolghan ajaldyng qúmarasynday.

 

Ólendegi «men» Abay orta jolda ketken song bólek eki túlghagha ainalyp shygha kelgendey bolady. Qasymda ol qayghyly әri kýireuik adam bolsa, Ghafuda jigerli jannyng qasiretti sheri bop estiledi. Jol sayyn birinshi buyngha týsip otyratyn qatqyl ýn kýnirengen ashudyng dәl ózindey bop qúlaqqa jetedi. Alghashqy eki shumaqtyng izimen alghanda Ghafudyng tәrjimasy ólenge kóbirek jaqyn. Sirә, Qasym audarmasyndaghy әlgindey kýnirenisti kýidi - aqyndy biylegen sol tústaghy túrmystyq jútang kýiden tughan múndy nalasy tudyrghan da, qabaryp kelip jaua almay, qútyryq jelden toz-tozy shyghyp jónkip kóshken búlttyng kýiin bererlik ayanyshty saz bolyp shyqqan. Ne degenmen de, ólendegi múng jay adamnyng múny emes. Iri niytelektualdy jannyng múny.

Bayronnyng «evrey әuenderi» dep atalatyn ólender toptamasyndaghy biraz ólender injildegi anyzdargha negizdelip shygharylghan. Sol «birazdyn» ishinde «Sauldyng úrysqa shyghar aldyndaghy oiy» siyaqty tikeley Saulgha arnalghan ólenderi bar. Al Sauyldyng ózi, injilde aitylatyn anyz boyynsha, Izrialding alghashqy patshasy. «Kónilim mening qaranghy» dep túrghan da osy Saul patsha. Ol myndan: alghashqyda jaratushynyng erekshe meyiri týsken Saul keyin qúdaydyng ózin de, sózin de tyndaudy qoyady. Múnan song jaratushy odan teris ainalyp, kóniline múng qúyady. Sodan jabyrqaudan kóz ashpaghan patsha kónil emin әn men kýiden izdeydi. Sonday kýiding ýstinde sarayyna bala Dәuitti shaqyrtyp, kýy oinattyrady. Sauldyng osy sәtin Bayron qaghazgha týsiredi. Odan Lermontov, Lermontovtan Abaylar alyp audarady. Endi ol Sauldyng ghana mún-nalasy bolmay, patsha biyligining әdletsizdigin kórgen Lermontovtyn,  bolys-biyding ashkózdiginen týnilgen Abaydyng mún-qayghysy bop tógiledi. Sóitip búl jýrekten-jýrekterge kóship otyryp Qasymdargha jetedi.

Poeziyagha qaraghanda qara sózde bireuden keyin bireuding qaytalap audaruy siyrek úshyrasady. Onyng basty sebebi qara sózding úzaqtyghy men shúbalandyghynan tys,  ólen-jyrlardyng ishki-syrtqy jinaqylyghy, núsqalyghy men adam janyn taban astynda qozghap әketetin quatynda jatyr.

Jogharydaghy ýsh audarma bizding qazaq oqushylarynyng qyzygha qarap, tamsana oqityn múrasy. Qazaq әdebiyetinde Bayronnyng osy óleni әli talay janghyrar, jasarar. Biraq, Abay, Qasym, Ghafu audarmalary uaqyt ótken sayyn baghasy artyp, qadir-qasiyeti arta týsken ýstine arta beredi.

Abai.kz

0 pikir