Júma, 29 Nauryz 2024
Ádebiyet 2982 2 pikir 24 Sәuir, 2023 saghat 14:58

Patshalar taghdyry

(«Tomiriys» hikayatynan ýzindi)

KREZ*

Tabanynyng astyna kestelene tóselgen aghash otynnyng júqa janqalary jelding ýrleuimen týtindene byqsyp, birte-birte jana bastaghan. Áp-sәt­te tútanghan jalynnyng sumandaghan qyzyl tili laulaghan otqa úlasty.
Jalghandy jalpaghynan basqan, aidarynan jel esip, ataq-danqy jer jarghan aibyndy patsha, qaharly әskeri dýiim eldi qorqynyshtan qaltyratqan Lidiya elining dәulesker biyleushisi Krez, býgin basyn qasiret shalyp, kókiregi qars jaryluda. (ayryluda)

Kýni keshe ghana qorshauda qalghan elining astanasy – Sardy qalasyn barsha elimen birge jantalasa qorghasqan jolbarys jýrekti on tórt jauyngeri – endi ózimen birge qadauday-qadauday on tórt baghangha baylanyp, tiridey otqa qaqtalyp, shybyn jandary shyrqyrauda.

– Ónim be, mynau týsim be? Sayqymazaq taghdyr, búira qúmdaqta qúiryghyn búlghandatqan qyrmyzy týlki me edin? O, súm dýniye! Qayran dәuren! Dәl osylay abyroysyz ayaqtalaryndy bilip pe edim?

– Talay-talay qiyn-qystaularda meselimdi qaytarmay demegen, ýmitsiz tyghyryqtardan jol kórsetken, Apollon, teris ainalyp ketkening be? Ne jazdym, saghan? – Alaulap janghan ajdaha ot­tyng ystyq lebi denesin qaryp, Krezding jan dausy shyqty.

– Qayran Solon*, sәuegey Solon! Sening astarlap aitqan sózderine qúlaq aspaghan ekenmin-ghoy! Aqymaq basym, astamshylyqpen mәn bermegen ekenmin-ghoy! Qap, qap! Át­tegen-ay! Danyshpan ekensin-ghoy, sen Solon! O, qúdayym! Qalay ghana adastym! Qalaysha aljastym?

Qabyrghalaryna qalanghan әrbir kirpishi, kóshelerine tóselgen әr tasy ózine erekshe ystyq kórinetin, tórtkýl dýniyeni tamsantqan Lidiya patshalyghynyng aibarly da saltanat­ty elordasy – Sardy shahary mine, kóz aldynda jermen-jeksen kýirep jatyr.

Qalanyng tómengi saghasyndaghy jypyrlaghan jataghan ýiler laulap januda. Jogharghy tústaghy Akropoli da aspandata tútanghan ot jalyngha sharpylyp, ýgitile qúlap jatyr. Aynalanyng bәri qara qoshqyl aralas qyzyl órt, kók týtin. Qausay qiratylghan ýiler, ghimarat­tar. Qan-josa qyrghyn. Kóshelerde tauday ýiilgen ólikter, ynyrsyghan shala-jansar deneler.

Parsy jauyngerleri qoldaryna týskenning bәrin qiratyp, qarsy kezdeskenderdi nayzagha irep, laqtyruda. Jenimpaz Kirdin* әskeri shyr-pyr etip, balalaryn ajaldan alyp qashqan әielderdi de ayar emes, sәbiylerin nayzalarymen týirep, ózderin qylyshtarymen keskilep, oiran saluda. Kezikken qyz balanyng qaysybirin zorlap, zombylyq jasap, qaysybirin shashtarynan sýirelep, arqanmen shyrmay qúldyqqa baylap, әure-sarsangha týsirude.

Dýnie astan-kesten. Ot-oyran, jandaryna arasha súrap jalynghan, qúdaylarynan saugha súray jalbarynghan halyq, jantәsilim bergen adamdar.
Kýni keshe ghana búira-búira tolqyndary shildening aptabynda jangha jayly salqyn samalymen qosa, elding qazyna-yrysyna ainalghan altyn qúmdaqtardy da shayyp әkeletin Tmola ózeni mine, býgin qyp-qyzyl qangha bókken.

Árirekte qúdiret­ti Kiybella qúdayyna arnalyp salynghan hram da talan-tarajgha týsip, ot jalyn qúshqan.
Jahannamnyng jeti batpan azabynan beter qasiret­ti kózimen kórip túrghan búghauly Krez patshanyng denesin laulaghan ot­tyng kezekti tolqyny shyjghyryp ót­ti.

Osy jan týrshigerlik oqighalardy miz baqpastan ýnsiz baqylap otyrghan Kiyr, ornyna bireu shegelep qoyghanday qalt qozghalar emes. Krez patshanyng saltanat­ty sarayynyng airyqsha sәni bolghan altyndatylghan mәrmar taqqa býgin ózi otyryp, ghúmyrlyq maqsatyna jetkendey, nyghyzdala týsedi.
Al Krezding jan dauysy shyghyp jatyr;

– O, Apollon! Ne jazdym saghan? O, qayran elim, kóz aldymda qan josa qyrghyngha úshyrap, qynaday qyrylghanyng ba? Qayran bala-shagham, týp-túqiyanym, qandybalaq Kirding pyshaghynan bauday týsip, bauyzdalyp kete barghanyng ba? Sardy, saltanatym, berekem! Ár kirpishin yjdahatpen ózim qalaghan, mәueli bau-baqtary men kógildir maysa gýlzarlaryn armansyz aralaghan enseli astanam! Talan-tarajgha týsip, osylaysha kýl-talqan kýiregening be? O, qúdaylar! O, Apollon, ne jazdym senderge?
Kýsheygen jel uildey týsip, Krezding zaryn emis-emis ainalagha taratuda. Qybyrsyz otyrghan Kir oqys qozghalyp, Krezding sózderin shala-sharpy estip, úmsyna týsti. Aynalasynda – japa-tarmaghay jayghasqan әsker basylary, shendi-shekpendiler, uәzir, kenesshiler, jasanghan jasaq, kýzetshiler. Olar da patshalarynyng әntek qimylyn jiti baghyp, ókpek jelding ótine qúlaqtaryn týrdi.

Janymen arpalysqan Krezding eshkimmen júmysy joq. Ot jalyn qúshyp, pyshyrlap janyp jatqan ainalasyndaghy on tórt jauyngerining qayghysy bәrin basyp ketken. Álgi balghyn bozbalalar ajal qúshyp, jan-tәsilim eterining aldynda estuge qúlaq shydamas ashy aiqaygha basyp, shyryldap jylap jatyr. Jandaryna saugha súray qúdaylaryna jalbarynyp, otpen arpalysuda. Sóitip, Krezding qasiretin odan sayyn terendete týsude.
Krezding oiyna qapelimde Solon qayta oraldy:
– Qayran dýniye! Kózden búl-búl úshtyng ba? Qadirindi bilmep pe em? Solon! Danyshpan ekensing ghoy? Bәrin aldyn ala boljap, emeurinmen bildirgen ekensing ghoy! Qayran, Solon! Qúdiretine senbegen ekenmin! Astamshyldyqpen moyyndamaghan ekenmin! Tәkappar menmendik adastyrghan eken, mening sorly basymdy!

– Qayran, Solon! Sózine qúlaq astym ba? Bәle týrtip, ordamnan quyp shyqqanday bolmap pa em?

Jelding aghysy anyq jetkizgen Krezding songhy sózderi Kirdi eleng etkizdi. Aynalasyndaghylardan maghynasyn súrap edi, eshqaysysy mardymdy jauap bere almady. Kir ashugha minip, qolyndaghy asatayaghyn sermep qaldy:

– Anau ne dep sandyraqtap jatyr? Bilinder qane!
Aynalasyndaghylar dýrlige jorghalap ket­ti. Biraq aduyn jelding ekpinimen ýdey bastaghan ot bet­terin sharpyp, jaqyndatar emes. Tipti Krezding aiqayymen úlasyp, órshy týskendey. Aytqanyn istetip ýirengen Kir aqyra búiyrdy:

– Óshir ot­ty! Toqtat! Jabylyndar! Shygharyndar, júlyp alyndar, ana sorlyny sumaqay ajaldyng qúshaghynan!
Alayda, otqa alasúra shýiligip, japatarmaghay óshirmek bolghan jasaqtardyng isteri esh ket­ti. Ot odan sayyn laulap, Krezding janyn búrynghydan beter shyjghyra týsti.

Krez janúshyra yshqynyp, ashy aiqaygha basty:
– O, qúdayym! O, Apollon, qútqara gór, myna tajaldan! Múnday azapqa salghansha, janymdy dereu ala gór!

Kenet, Krezding jan dauysyn kókzengir estigendey, ayaq astynan ala jel tuyp, alasuan dauyl guildep, shatyr-shútyr nayzaghay oinap, aghyl-tegil janbyr jaudy. Dauyldyng arty nóserge úlasyp, laulaghan ot­ty әp-sәt­te óshirip tastady.

Tumysynan yrymshyl Kir múny ózinshe týsindi. Krezdi osynshama qatygezdikpen jazalaghan isin kóktegi qúdaylar qúp kórmedi dep týisindi. Sondyqtan múnyng pighylyna qarsy ekendikterin әp-sәt­te dauyl túrghyzyp, shatyr-shútyr nayzaghay oinatyp, nóser tógip, laulaghan ot­ty óshirip tastaumen bildirdi dep qabyldady.

– Qane, alyp kel, aldyma! Kóileksheng tughan er eken!
Lezde jandayshaptary dyryldatyp sýirep, Krezdi Kirding aldyna jýgindirdi.

– Al Krez, shybyn janyng bir ajaldan aman qaldy! Dәm-túzyng әli tausylmaghan eken! Jalbarynghan qúdaylaryng arasha týsti! Degenmen әlginde ot jalyngha qaqtalghan túsynda, basyna saugha súrap kimdi esine aldyn? Ashy aiqayynnyng jartysyn estisek, qalghan jartysyn jel úshyryp әket­ti. Kimge jalbarynyp, kimnen arasha súradyn? Al ait, әngimendi! Bólis bizben! Pyshaghyn jalandatyp, tóbennen tóngen qasapshy Ajaldyng shengelinen aman qaldyn. Kóniling bir uaq ornyna týsse, syrynmen bólis!

Krez manayynda túrghan saqshydan su súrap, ony qaqala-shashala simirip, úzaq-sonar әngimege kósherdey synay tanyt­ty.

– E, júldyzyng onynan tughan Kir patsha, súm ajaldyng syryqtay qúryghynan kim qútylghan deysin? Talay dýniyeni titiretken jankeshti patshalar da, zamana aujayyn ainytpay boljaghan aqylgóy danalar da uaqyt qúiynymen qanbaq bop úshyp, kelmeske ketken joq pa? Sen de, men de bir kýni sýitemiz!
Osy kezde qyrghyngha úshyrap, tas-talqan qiratylyp jatqan qalanyng akropoli jaghynan – opyryla qúlaghan kezekti ghimarat­tyn, shynghyra jasqanghan halyqtyng aiqay-shuy estildi.

Krez selk etip, shoshyna sóiledi:
– O, qúdiret­ti, jarty әlemning biyleushisi Kir patsha! Myna kózderine qan qúiylghan qanypezer jauyngerlering ne masqara istep jatyr?

Kir oqys búrylyp:
– Qalay ne istep jatyr? Mening jenimpaz bahadýrlerim sening astanang Sardy qalasyn kýl-talqan qiratyp, dәulet-yrysyndy shayqaltyp jatyr. «Dýnie alma kezek» degen – osy!

Krez kelispegendey basyn shayqady:
– Joq, Kir patsha! Olar endigi jerde sening yrzyghyndy shayqaltyp, sening dәuletindi talan-tarajgha salyp jatyr!

– Ajal qúshaghyn qoyan-qoltyq qúshqannan keyin aqylynnan aljasa bastaghan ekensin! Ei, talaysyz sorly, kózindi ash! Mynau sening astanang Sardy qalasy! Anau qyrylghan halyq – sening halqyn! – dep aqyrdy Kiyr.
Krez aiylyn jighan joq:

– Qatelesesin, Kir patsha! Býgin sen jendin! Sening Ayyng onynan tudy. Yrysty elimdi bodandap, rizyghymdy shayqaltyp, jerimdi jaulap aldyn! Olay bolsa, endigi jerde Lidiya sening memleketinning bir púshpaghy, mynau Sardy shahary – sening ordan! Al onyng túrghyndary qaramaghyna kóshken sening halqyn! Sondyqtan anau oirandalyp jatqan mening emes, aldymen, sening oshaghyn! Shayqalyp jatqan sening dәuletin! Talanyp jatqan sening júrtyn! Pyshaq ýstinen ýlestirilip jatqan sening qazynan! Al solay emes dep kórshi!
Kir qapelimde ne aitaryn bilmey qaldy. Aynalasyna qyzaranday shanshylyp, ashu ýstine mindi. Biraq Krezding aitqanyn joqqa shyghara almady. Oghan qosa, osy uaqytqa deyin Krezding de baquat­ty el basqarghan aibyndy patsha, ataq-abyroyy dýiim elge jayylghan әigili biyleushi ekendigin esine alyp, sabasyna týsti. Onyng da týp-tamyry teren, osal emestigin moyyndap, ashuyn aqylgha jengizip, ishtey bir mәmlege keldi.

Sóit­ti de, qaharynan seskense de janynda miz baqpay qas-qabaghyn andyp túrghan qolbasshysy Garpakqa gýr etip búiryq berdi:
– Garpak, toqtat anau oirandy! Áskerler qanjyghasyna osy baylaghandaryn qanaghat etsin! Dogharsyn, talan-tarajdy! Sabalaryna týssin! Qostaryna qaytsyn!

Sol-aq eken, Garpak bastaghan birneshe qolbasshy әskerlerimen dýrlige kóterilip, shaba jóneldi. Kir ornynan shalt qimylmen kóterilip:

– Bayqaymyn, mynau sen qalamaghan oiran janyna әbden batqan synayly! Baq-talay aldamshy! Oisyray jenilgenindi moyyndamasqa sharang joq! Mamyrajay zamanyn, sayran salghan kýndering kelmeske ket­ti! Endigi taghdyryng mening qolymda! Men sheshemin, qalghan dәm-túzynnyng mólsherin! Jә, býginge osy da jeter! Aparyp qamandar, Krez patshany! Biraq dәrejesine say bolsyn! Erteng jalghastyramyz, qalghan әngimeni! – dedi.
Kir kilt búrylyp, saray tórine kete bardy. Jasaqshylar qoly búghauly Krezdi qamaugha alyp ket­ti.

Garpak bastaghan bir top әskerbasylary qalany talan-tarajgha salyp, qyrghyngha bóktirip jatqan jauyngerlerdi toqtatumen әlek.
Álgi kýzetshiler Krezdi kýni keshe ghana ózi man-mang basyp, manghazdana aralaytyn tól sarayynyng qaranghylau bir túiyq bólmesine qamady.
Tang alakeuimdenip atyp, ainala Kýn shapaghyna bólene bastaghan shaqta han sarayynyng mәslihat ótkizetin ýlken, jaryq bólmesine keshegi júrt qayta jinala bastady.

Qolbasshylar, uәzir-kenesshiler, bay-shonjarlar, basqa da shendi-shekpendiler tórdegi han taghyn ainala shoghyrlanuda. Birneshe saqshy qol-ayaghy kisendeuli Krezdi jetektep alyp kelip, han taghynyng aldyna tize býktirdi.

Sol-aq eken, sәn-saltanatymen malyna kiyingen, biraq týsi sústy Kir kirip, tórdegi taghyna jayghasty.

Al mәrtebeli Krez, sóile! Mynau bas shaharyndy, eniregen elinmen qosa jer-topyraqpen tegistep jibere jazdap, aqyry, aman qaldyrdyq. Oghan ózing de shyryldap ara týstin. Jә, delik, tumysynan til-qúlaghy kemis, saqau balannyng da qysyltayanda tili shyghypty dep estip jatyrmyn. Oghan da shýkir de! Al qabyrgha bәibishendi qorghay almaghanyn, ózine sert! On tórt kýn qalanyng bar qaqpasyn qymtap alyp, pýshәiman taghdyrlaryna moyynsynbay ólermendey qarsylasqan halqynnyng kinәsi de bes eli. Áriyne, aldymen, olardy sonday berekesiz tirlikke jetektegen sen kinәlisin!

 

Talay-talay qandy qyrghyndarda jýrekteri shaylyqpaghan mening sayypqyran әskerim – tas qamal bóget­terdi talqan ghyp búzatyn topan sudan esh kem emes. Ol ózine tanys jәit. Úzaqsonar teketiresten keyin, aqyry qalannyng bas qaqpasyn bel ortasynan qaq aiyryp, shahar ishine lap qoyghan sarbazdar, jolyndaghyny taudan qúlaghan tasqyn suday jaypap, eshkimdi tandap, talghap jatpaydy. Qaysysy jau әskeri, qaysysy bay-shonjar, qaysysy hannyng әieli, әitpese, qúl-qútan – olargha bәribir. Kezdeskenin bauday týsirip, bauyzday salady, ne zorlyq-zombylyq jasaydy. Sondyqtan qatyn-qalash, bәibisheng be, әlde, qúl-qútan-kýzetshing be, ashynghan ashqaraq jauyngerlerimning qolynan qaza tapsa, ol – búltartpas soghys zany. Mәnisi ózine tanys. Talay qan maydan soghystarda ózing de sóitkensin.

– Al men sening janyndy almaytyn boldym. Týni boyy qabyrghammen kenesip, sonday sheshimge keldim. Qasymda bolasyn, kenes beresin. Kenesterine qúlaq asamyn ba, aspaymyn ba, mening sharuam. Ázirge osy saraydan bir jәy tabarmyz, sodan keyin birge jýresin. Sen ýshin altynnan arnayy kiletke jasatyp, soghan salam da, búralqy iyt­ting kýshigindey moynyna qarghy bau salyp, qayda barsam da jetektep alyp jýremin. Búghan ne deysin?

– Ne deytini bar? Qalghan ghúmyrymda mynaday dýniye-tozaqta tirshilik keshu maghan da onay bolmas. Mandayyma jazylghany sol bolsa, kónemin de! Birese jýzin, birese týzin kórsetetin sayqymazaq taghdyrdyng degeni bolady da… Dýnie alma kezek, Kiyr! Ony sen de úmytpaghaysyn!

Kir kenet­ten qarqyldap kýlip jiberdi. Aynalasyndaghylar qapelimde ne bolghanyn týsinbese de, qosyla kýlip jatyr.

– Qaray gór, dalbasasyn! Qol-ayaghy kisendeuli bolsa da, maghan aibat shegedi-ay, bәtshaghar! Qyl ýstinde túrghan sorly taghdyrynnyng Apollonnyng emes, myna mening qolymda ekendigin úmytpaghaysyn, Krez?! Ashuyma tie bersen, ózing taspalap shygharghan qara baqyryna da tatymas shybyn janyndy mәngilik seruenge at­tandyryp jiberuden de tayynbaspyn! Sony esinnen shygharma! Áytpese, baq tayghan anau sormanday basyndy shauyp alyp, astanannyng bas qaqpasynyng mandayyna qaghyp qoyarmyn, әli! – Kir ashugha bulyqty.
Krez miz baqqan joq. «Masqara bop, keshegi ata jauynnyng basybayly qúlyna ainalghannan asqan ne qasiret bolushy edi?» degendey, basyn tómen salbyratyp:

– Qayran, Solon, dana ekensing ghoy. Sen jendin, men aqymaq jenildim – dep, múrnynyng astynan birdenelerdi mingirlep, ainalada bolyp jatqan oqighalardyng endi ózine týk qatysy joqtay, selsoq túra berdi.
Kir sәl sabasyna týsip, Krezding kýbir-sybyrynan keshegi beymәlim syrdyng astaryn týisinip, yqylasyn basqa arnagha búrdy.

– IYә, Krez! Kerdendey bermey, jónine kel!
Krez esi kiresili-shyghasyly qalypta basyna týsken auyr nәubet­ting sebep-saldaryna jauap izdegendey óz-ózimen sóilesip túr.

– Shirkin-ay, jahandy jalpaghynan basyp jýrgen jer jýzindegi patshalardyng barlyghy, Solon, senimen bir әngime-dýken qúryp, aqylyna qúlaq assa-ghoy! Dýniye-jalghan dәl osylay oiran bolyp, tauy shaghylmay býtin bolar ma edi?!
Kir managhy aduyn kónilding auanynan shygha alar emes.

– Al, Krez tәubana kel! Keshe laulaghan otqa tiridey qaqtalyp janyng shyrqyraghanda, әlgi qúdayyndy shaqyryp edin! Kim ol? Ajalmen arpalysqan súrapyl shaqta janúshyra eske alghan Solonyng kim? Men bilmeytin ol qay qúday? Sonyng jәiin ait, odan da!

Krez, atyshuly Lidiyanyng aibarly patshasy, býgin qalyng qayghy qúshaghynda. Sapqa túrsa, jer qayystyrar qol jighan, esepsiz baylyq iyesi, dәulet­ti de әulet­ti biyleushi sanalatyn Krezding býgin basynan baghy tayyp, barsha qaharynan da, qazyna-qorynan da, sәn-saltanatynan da júrday bolyp, әbden ensesi týsken. Kirding oilamaghan jerden shapqyndap kelip, andausyzda bas salatynyna tipti senbegen edi.

Uaqytynda, sonau baghzy zamandarda qalyptasqan ýrdis-ústanym, ata-babalarynan jalghasqan bayyrghy әdet boyynsha qaperine de ilmey kemsitip, astamshylyqpen qataryna qospaytyn Parsy memleketining patshasy mine, býgin oghan әkirendep, aldynda nyghyzdanyp otyr.

«Yapyrmau, talay-talay tabysty soghystardan týsken qazyna-baylyqty saughalap salyp, myndaghan tútqyndar men qúl-qútandy sabyltyp túrghyzghan mynau han sarayynyng tórindegi altyn taghyna shonqiyp otyryp ap, búghan, Krezge, әkirendep búiryq beretinin qaytersin! Súm dýniye-ay, zymiyan ekensin-ghoy!»

Zamanynda býtkil Aziya qúrlyghynda eng qúdiret­ti Assiriya, Midiya, Lidiya, Vavilon, Egiypet sekildi bes alpauyt memleket bolsa, sonyng biregeyining patshasy bolghan, qashan da asyghy alshasynan týsip, jarty dýniyeni jaulap alghan, esebi joq mol qazynagha kenelip, kýn týstes kýmbezderi aspanmen astasqan saltanat­ty saraylar salghyzghan, altyn, kýmisten búryn-sondy bolmaghan tenge-tiyndardy shygharyp, el ishindegi, qala berdi, býkil qúrlyqtaghy basty-basty keruen joldarynyng boyynda aqyly qonaqýiler ashyp, baj salyghyn taghayyndaghan, sóitip, baylyghy eselep artyp, abyroyy da ataq-danqy da shartarapqa taraghan sayypqyran Krez, mine, qazir ózining de, sol patshalyghynyng da kýl-talqan kýireu shaghyn basynan keshirip otyr.
Ákesi Aliat­tan múra bolghan patsha taghyn qúdaylardyng erekshe syiy dep qabyldaghan ol, jarghaq basy jastyqqa tiymey kýndiz-týni tynbay shapqylap, kórshi elderdi qorqynyshtan qaltyratyp, talay halyqty qan-josa qyrghyngha úshyratyp, bodan qyla basyp alghan. Talay-talay alynbas tas qamaldardy kýl-talqanyn shygharyp qaqyrata qiratqan, juan ortasynda atyshuly temir qúrsauly at­ty kavaleriyasy jýretin danqty Lidiya әskerin qúrghan da osy Krez edi. Sol tegeurindi әskermen Aziya qúrlyghynyng jartysynan astamyn jaulap alyp, Kishi Aziyadaghy túghyrly grek qalalary: Efes, Miylet, Troyany da jaulap, bir jaghy Qara teniz, ekinshi jaghy Jerorta tenizi, sonau «qyzylózen» Qyzyl-Yrmaq; grekshe aitqanda Galisting jaghalauyna deyin jetip jatatyn alyp memleket qúrghan Krez, býgin taghdyryna nala. Qayghy-qasiret­ting túnghiyghyna tereng batqan.

«Kinәli kim? Altyn kórse, jolynan tayatyn Delifining sәuegey kóripkelderi me, әlde solardyng dalbasa joramalyna sengen mening yrymshyl aqymaq basym ba? Sondaghy úshan-teniz baylyq: saf altynnan, taza kýmisten qúiylghan qanshama ydys-ayaqtar, sәndi búiymdar, laghyl, asyl tastardan qashalghan әshekeyler, qyruar qazyna syilasam da, Delifining sәuegey kóripkeli Pifiya sanymdy soqtyryp, aldap ketpedi me? Kóripkeldik qasiyetine kinәratsyz senip edim-ghoy! Aldap soghyp, jeti batpan qasiretke batyrghanyna ne sebep? Qúpiyasyn ózimmen birge kórge alyp keter me ekenmin?!»
Krezding sanasy ynty-shyntysymen ótkenge aughan. Kóz aldynan qas qaghym sәt­te búlbúl bop úshqan bazarly ghúmyry ótken sayyn kókiregi qars airylady. Biraq kelmeske ketkendi qaytarugha dәrmen joq.

«Joq, bәrine ózim kinәli, yrymshyl, kertartpa anghaldyghym kinәli. Delifi kóripkelining aitqan joramalyn әlde búrys týsindim be? Aqiqatyn dúrys paryqtamay qara basty ma, meni?! «Eger soghys ashsan, úly imperiyany qiratasyn» dep habar bermep pe edi, kóripkel Pifiya?! IYә, sonday sәuegeylik aitqan. Men búl habardy ala sala soghysqa dayyndala bastadym. Qol jinap, baghynyshty elderding eng tәuir degen jasaqtaryn alghyzyp, әsker týzip, ile-shala Kiyrgha qarsy soghysqa at­tandym. Býkil dýniyeni asau ekpinimen titiretken ataqty «temirqúrsau at­ty әskerim» aldynda, qyruar jasaq qaptalymda Kappadokiyagha shúghyl at­tanbap pa edim?».

Álgi kóripkelderding taghy bir kenesi boyynsha Krez Sparta men Afinygha tәjiriybeli elshilerin jiberip, nәtiyjesinde Spartamen parsylargha qarsy odaq qúryp, Kappadokiyada birge maydan ashpaqqa jolgha shyghady. Ataqty Galis ózeninen óterde asau sarqyramagha tap bolyp, Miylet­ting danyshpandarynyng biri Falesting aqylymen kólding jarty suynyng baghytyn búryp, arghy betke óte shyqqan. Sodan, parsylargha qaraytyn Kappadokiyanyng ainalasyndaghy eldi mekenderge qyrghyn salyp, qút-bereketin qashyra bastady.

Kir da qarap qalmay, qalyng әskerimen Kappadokiyadaghy Pteriya qalasyna suyt jetip, Krezding әskerimen osy qala túsynda betpe-bet kezdesti. Krezding sengeni – atyshuly at­ty kavaleriyasy. Qabat-qabat temir-sauyt jasanghan, saby úzyn sumandaghan nayzalaryn kóz ilespes jyldamdyqpen úrshyqtay ýiirip, qarsy kelgendi mysymen de, súsymen de qaltyratatyn at­ty әskeri edi.

Alayda, Kir ailasyn asyryp ket­ti. Áskerining barsha azyq-týligi men sauyt-saymandaryn artyp, sonynan ýnemi erip jýretin bura san, qara nar týielerin jýkterinen bosatyp, ýsterine jauyngerlerin qondyrdy da, aldynghy shepke shyghardy. Olardyng sonynan jayau әskerin, at­ty әskerin, basqa da jasaqtaryn sapqa túrghyzyp jaugha lap qoydy. Qúiryqtaryna baylanghan shybyqtary laulay janyp, bozdap, buyrqana tapyraqtap shauyp kelgen týielerdi kórgen lidiyalyq at­ty әsker, qapelimde olardyng ashy aiqayynan, asau arynynan shoshynyp, betpe-bet kiyliguden shegine qashqaqtaghan kezde artqy lektegi jayau әskermen soqtyghysyp, olardy basa-kóktey taptap, naghyz sergeldenge týsti. Kirding әskeri bolsa, osy ontayly sәt­ti útymdy paydalanyp, antarylghan jaudyng esin jighyzbay, lek-legimen shabuyldap, lidiyalyqtardy birtalay qyrghyngha úshyrat­ty. Lidiyalyqtardyng ataqty temir qúrsauly at­ty әskeri maydangha sheshushi betbúrys әkelmek týgili, bastyghyrylyp, opat bola jazdady.

Álqissa, parsylar men lidiyalyqtar soghystyng alghashqy kýni birin-biri birtalay shyghyngha úshyratsa da, aqtyq jeniske jete almady. Sodan ba, Krez týlen týrtkendey búzylyp, Kirding әskeri san jaghynan da sapa jaghynan da ózinen basym týsti degen ýreyge berilip, soghysty odan әri jalghastyrudan bas tartyp, kelesi kýni kenet­ten eline tartyp otyrdy.

Múndaydy kýtpegen Kiyr, lidiyalyqtardyng basty kýshi – at­ty әskerining talqan bolghan týrin kórgen son, endi aqtyq jeniske jetkenshe toqtamaugha bel budy. Sóitip, bir týnde ýdere kóshken Krezding sonyna týsip, aqyry, Lidiyanyng astanasy – Sardy qalasynyng irgesinen bir-aq shyqty.

Al kele sala әskerining negizgi bóligin tarata bastaghan Krez, ózining keshirilmes beyqamdyghynan Kirding qaqpanyna myqtap týskenin kesh týsindi.
Amaly qúryp, Spartagha shúghyl elshilerin jiberip, qalghan-qútqan әskerining basyn qúrap, qala manyna jinaqtay bastady. Sóitip, Sardy qalasynyng aldyndaghy shóbi azdau alanqaygha asyghys-ýsigis jinaqtaghan әsker qolyn ózi bastap shyqty. Jaqynda ghana ekeuara súrapyl soghysta kól-kósir tógilgen qannyng iyisi әli múryndarynan kete qoymaghan, nartәuekelge bel bughan Kirding qanypezer әskeri aqtyq úrysqa saqaday-say dayyn-túghyn. Alasapyran shayqastyng taghdyry tez sheshildi. Kirding әskeri Krezding әr taraptan zorgha jinaqtap ýlgergen, bas ayaghy shashyranqy qúru-shúru әskerining әp-sәt­te tas-talqanyn shyghardy. Lidiyalyqtar oisyray jenilip, jan saughalaumen shegine qashqan kezde, parsylar qandy soyqandy sala otyryp, qalagha olarmen birge kirdi.

Kir әskerlerine Sardy shaharyn talqandap, talan-tarajgha saluyna rúqsat berse de, Krezding óz basyna tiymey, tiriley aldyna әkeluin búiyrdy. Parsy padishahy ózining osy sheshimining dúrys bolghandyghyn keyin týsindi.
Qalanyng kóshe-kóshelerine tasqyn suday qaptap, órshelene shabuylday kirgen parsy әskeri әp-sәt­te shahardy tas-talqan etip, ot-jalyngha orady. Aqyry Akropoligha jetip, ony da jermen-jeksen qiratyp, endi patsha sarayyn órtep-tonay bastaghanda ghana Kir – ózi janyn arashalap alyp qalghan Krezding bergen alghashqy kenesine qúlaq asyp, jauyngerlerining soyqan shapqynyn toqtatyp edi. Sonyng arqasynda qala týgel qiramay, jartylay aman qaldy.
Dәl osy joly kýtpegen jerden tanghajayyp oqigha bolyp edi. Han sarayyna basa-kóktep kirgen parsy jauyngerleri kóz ilespes jyldamdyqpen patshanyng bәibishesi men onyng ainalasyndaghy qúl-qútan, qyzmetshi-kýtushilerin bauday týsirip bauyzdap, endi Krezding ózine bas salghan tústa – tumysynan menireu-mylqau, ghúmyrynda tili shyqpaghan jarymjan kishi úly qorqynyshtan shynghyryp, aiqaylap jibergen edi.

– Ol – Krez patsha! Patshagha tiymender! – dep shynghyryp, beyshara mylqau balasy osynau qysqa ghúmyrynda ózegin túnghysh jaryp shyqqan ashy aiqayymen ainalasyndaghylardyng janyn týrshiktirgen. Sóitip, basqany bylay qoyghanda, tughan әkesi ómir boyy kózine ilmey, tipti gharip jannyng bar-joghyn da esepke almay, adam sanatyna qospay kelgen sol kemtar balasy qysyltayanda Krezding janyn aman alyp qalghan edi. Sodan qaharly Kirding qatang búiryghyna sәikes, parsy jauyngerleri Krezge tiyispey, Kirding aldyna jetkizgen bolatyn…

– IYә, Krez pansha! Qalyng oigha shomyp ketipsin, bizding súraqqa jauap ber!
Managhydan ótken ómirin saralap, oy qúrsauynda tenselip túrghan Krez selk et­ti.

Solon

Ákesi Aliat­t elu jeti jyl patshalyq qúrghan Lidiyanyng altyn taghyna múragerlik jolymen otyrghan kezde Krez otyz bes jasta bolatyn. Az ghana uaqyt­ta kórshiles elderding birqataryna tabysty joryqtar jasap, memleketining irgesin keneyt­ti. Tórt qúbylasyn týgendep, jan-jaghyn qymtap, keregesin bekit­ti.

Eng aldymen, Egey tenizining jaghalauynda oryn tepken: el auzynda taraghan anyzdargha saysa, irgetasyn kezinde jauynger amazonkalar qalaghan, halqynyng sany jýz mynnan astam, Antika әlemining jetinshi keremeti sanalatyn – Artemida hramy kórkine kórik qosyp túrghan Efes qalasyn jaulap aldy. Kelbeti ay men kýnmen talasqan Efes shaharynyng erekshe danq-daqpyrtyn – sol qalanyng túrghyny sanalatyn, «dýniyening bastauy – ot», «esh nәrse bir ornynda túrmaydy, bәri – aghyn» dep jalghangha jariya salatyn Geraklit sekildi ghúlamalary da aspandatyp túratyn.

Krez kelesi kezekte – batys jaghalauyn Egey tenizi shayyp jatsa, soltýstik aumaghyn Gerakl shyghanaghy túiyqtap túrghan Ioniya poliysining jauhary – Miylet shaharyna da at basyn búrghan bolatyn. Ne kerek, Krez sol danqty joryqtarynda atalghan tanymal qalalardan bastap, Kishi Aziyanyng batys bóligin týgelge juyq tize býktirip, memleketining órisin altyn qúmdaqtargha toly Galis ózenine deyin keneyt­ti.

Sóitip, Krezding ataq-abyroyy shartarapty jaylap, onyng dәulesker jaugershiligine qosa, sheksiz baylyghy jóninde de aluan anyzdar tarady.
Osy tústa daqpyrty jer jarghan yrysty Lidiya eline jan-jaqtan: tabys kózin izdegen, jahangerlik qyzyghushylyqtan delebeleri qozghan talay saudager-alypsatarlardyng esepsiz keruenderi kósh týzey bastady. Oghan qosa, «jaqsyny kórmekke» demekshi, dýniyening týkpir-týkpirinen, әsirese atyshuly Elladadan әigili oishyl, ghúlamalar, sayypqyran sayahatshylar da qatynay bastady.

Sonday aituly jahangerlerding biri – afinalyq zanger, sarabdal sayasatker, aqyn, filosof, zamanyndaghy Grekiyanyng «Jeti danyshpanynyn» biri sanalatyn Solon da Sardy shaharyna qonaqtap kelgen bolatyn.
Bastapqyda Krez Solondy jyly qabyldady. Ataq-danqyna say syi-siyapat kórset­ti. Elimen tanystyrdy, jetistikterimen bólisti. Tipti birneshe kýn ótken son, uәzirlerine arnayy tapsyrma berip, qazyna sarayynyng da esigin ashtyrdy. Tau-tau bop jinalghan esepsiz baylyqtaryn: inju-marjan, altyn-kýmis, asyl tastaryn kórsetip baqty.

Sodan, Solonnyng qaytar shaghynda arnayy qonaq qylyp, as berdi. Jeke qabyldap, dәmin aldyna jaydy.
Qabyldau barysynda Solonnyng riza kónilin bayqaghannan keyin kókeyinde jýrgen saualyn qoydy:

– Al qadirli Solon! Sening ataq-danqyng jer jarady dep estiymin. Irgeli qayratker, bedeldi zanger, onyng ber jaghynda ghúlama oishyl retinde Afinygha, onyng halqyna istegen qyzmeting úshan-teniz desedi. Halyq aitsa, әriyne, qalt aitpaydy. Songhy jyldary jahangerlik talabyng ashylyp, dýnie sharlap jýrgen kórinesin. Talay eldi araladyn, qisapsyz jandarmen didarlastyn. Kórgeni kóp, ónegesi mol danalardyng sanatyndasyn. Olay bolsa, aitshy qane, – búl dýniyede sәuletine dәuleti say, abyroyy men danqy tendes baqyt­ty jan bar ma? Bolsa, kimdi atar edin?

Solon irkilgen joq.

– IYә, patsham, onday adamdy bilemin. Mening topshylauymsha, ol afinalyq Tell.
Krez qapelimde kýtpegen jauaptan abdyrap qaldy.

– Al onda aita otyr, nege әlgi Telldi dýniyedegi eng baqyt­ty jan dep atadyn?
Solon Krezding emeurinin týsinbey, ashyq-jarqyn oiymen bólisti.

– Álgi men eske alghan Tell óz elining shynayy marqasqalarynyng biri edi. Afinynyng yrysty shaghynda dýniyege kelse de, ghúmyrynda nebir aumaly-tókpeli zamandardy basynan keshirdi. Soghan qaramastan, kóppen birge shanyraq kóterip, ýbirli-shýbirli boldy. Irgesi ken, qút­ty otau qúrdy. Ómirining bereke-yrysyna ainalghan qabyrghaly әuletin, barsha úl-qyzdary men nemere-shóberelerining qataryn shashau shygharmay, zamananyng asau tolqyndarynan aman alyp shyghyp, bayandy ómir sýrdi. Otany Afinanyng jarqyn bolashaghyna ózi de, býtkil ýrim-bútaghy da tabysty qyzmet istep, syily, qadirli әulet iyesi atandy. Tipti Afinanyng Elevsin baghytyna jasaghan әskery joryghynda qol bastap, airyqsha kózge týsti. Jaudy tyqsyra otyryp, sol shayqasta qaharmandyqpen qaza tapty. Afina halqy onyng kórsetken qayratyna say, әri elge istegen qyzmetine rizashylyghyn bildire otyryp, ýlken qúrmetpen, memleket­tik dengeyde aq jauyp, arulap qoshtasty. Sóitip, Tell myrza – ózin qadir tútqan qabyrghaly elinin, tórt kózi týgel ýbirli-shýbirli әuletining aldynda abyroymen mәngilik mekenine jol tart­ty.
Múny estigen Krezding delbezesi búrynghydan beter qozdy.

– Al, jaqsy, solay-aq bolsyn delik! Tellden keyin kimdi atar edin?
Solonnyng búl joly da jauaby dayyn bop shyqty.

– Tellden keyin eng baqyt­ty jandar dep Kleobis pen Bitondy atar edim. Argostyng osy qos tumasy shama-sharqylarynsha dәulet­ti túrmys qúrdy. Aghayyndy ekeui qara ógizdey qayrat­ty, súrapyl kýsh iyeleri edi. Mausym sayyn ótetin aituly atlet­tik jarystarda tiri jangha des bermey, jýldening bәrin jenip alatyn.

– Sol tústa argostyqtar jyl sayyn Gera qúdayyna baghyshtap meyram ótkizetin. Álgi qos noyannyng analary Gera qúdaydyng qadir-qasiyetin dәripteytin bedeldi dәruishterining biri bolghandyqtan, ony meyram kezinde hramgha pәueskemen alyp baru – qalyptasqan dәstýr bolatyn. Al sol kýni sharua qamymen egistikte jer jyrtyp jýrgen qara-ala ógizderi uaqytysynda ýilerine kele almay qalady. Sodan әlgi eki jigit analaryn pәueskege otyrghyzyp, kýimening barsha noqta-qamyt, saymandaryn ózderining iyqtaryna artyp, Gera qúdaydyng hramyna jayau aidap әkelgen eken. Argostyqtar olardyng búl tirligine әbden riza bolyp, analarynyng qúrmetine arnayy dúgha baghyshtap, osynday sәuleli perzent­terdi dýniyege әkelgenine rizashylyqtaryn bildirgen eken. Sol tústa, jerlesterining qoshemetine bólengen analary Gera qúdaydyng qúdiretine salynghan hramnyng eng qadirli qyzmetshisine ainalypty. Alayda, aghayyndy qos batyr analarynyng aldyndaghy perzent­tik paryzdaryn atqarghannan keyin, sol hramda kóz ilindirip, demalmaq bolghan kezde dәm-túzdary tausylyp, kenet­ten kóz júmady. Múny kórgen argostyqtar anyrap qalghan keyuanagha basu aityp, qúdaydan onyng tileuin tilep, óle-ólgenshe ystyq yqylastarymen bólisip, búiyrghan dәm-túzdaryn aldyna tartyp qúrmet­tep ótken eken. Al aghayyndy Kleobis pen Bitondy qasiyet­ti Delifining әuliyelerining sanatyna kirgizip, qalalarynda eskertkish-nyshan ornatypty.

Baghanadan beri Solonnyng úzaqsonar әngimesin zorgha tyndap otyrghan Krez búl joly kókeyindegi ókpe-nazyn shydamay aqtara saldy.

– Solon! Qansha kýnnen beri qúrmet­ti qonaghym retinde syi-siyapatymdy kórsetip, qúshaq jaya qarsy alyp jatyrmyn. Ózindi kópti kórgen dana, dýniyening qyr-syryn tanyghan súnghyla oishyl, ysqayaq sayasatker dep estushi edim. Apyrmay-au, sonda myna mening paqyr basymdy, kemerinen asqan mynau baq-berekemdi – janaghy ózing madaqtaghan qarapayym jandardyng sanatyna qosugha jaramaghanyng ba? Qúryghanda solarmen tengermegening be? Búl ne júmbaq? Búl ne syr?

Áu basta, «dýniyedegi eng baqyt­ty adam kim?» degen saualyn qoyghanda, Krez eng aldymen ózining qara basyna madaqtar kýtken edi. Solongha barsha qazyna-baylyqtaryn aiqara ashyp tastaghandaghy maqsaty da sol bolatyn. Dýiim eldi auzyna qaratqan ataqty aqyn, ghúlama oishyl, aituly sayasatkerding auzynan madaq sózderin estiymin be degen esekdәme emeurin edi. Ýmiti aqtalmady. Solon onday peyil bildirmedi. Tumysynan adam balasynan múnday qayyrymsyzdyqty kórmegen Krez búlqan-talqan ashulandy.
Sóitsek, Solonnyng jauaby dayyn eken.

Krez! Ókinishke qaray, biz bir-birimizben týsinise almay otyrghan siyaqtymyz. Maghan keletin bolsaq, ras, qúday qoldap, zamananyng talay alasapyran belesterinen sýrinbey ótip kele jatyrmyn. Oghan Afina halqyna az da bolsa jasaghan adal enbegim, shyn yqylaspen tókken manday terim sebep shyghar. Adam neni bolsa da pighylynan tappay ma?
Al myna dýnie – shyrkóbelek, ózgerimpaz emes pe? Adam balasynyng bir ghúmyry týgili, zamana aghysy, tipti mәngilik sanalatyn tabighat­tyng ózi ýzdiksiz týlep, janghyryp otyrmay ma? Sondyqtan býgingi rizyq ertengi tirshilikke de arqau bolady degen qatelik bolady.

Sen menen – jalpy tirshilikting bayandylyghyn emes, óz baq-talayynnyng baghasyn súradyn! Olay bolsa, aitayyn. Mening payymdauynsha, adamnyng basy – jaratqannyng doby, onyng taghdyry – ózine beymәlim erejelerge baghynady. IYә, esepsiz mol qazynandy kórdim. Qarasa, qiyrynan kóz talatyn, talay-talay baquat­ty elderding basyn qúraghan patshalyghynnyng kólemin de bayqadym. Aldynda qúraq úshqan myng san halyqtardyng kónil-kókeyin de sezdim. Alayda, osy bereke-baylyqtyng barlyghyn ómirinning ayaghyna deyin aman saqtap, iygiligine tolyq jarata alatynyna kәmil senesing be?
Mening topshylauymsha, qay pendening bolmasyn ómirine, taghdyr-talayyna, meyli, ol qarapayym jan bolsyn, tipti dýniyeni titiretken patsha bolsyn, ghúmyrynyng songhy kýnine deyin bagha beruge bolmaydy. Songhy demi tausylyp, jalghanmen qoshtasarda ghana onyng taghdyrynyng tútas, tolyq aqiqaty ashylady. Bayandylyghy, yaki, baqytsyzdyghy әigili bolady. Talay-talay jahandy jalpaghynan jaypap ótken, qaharynan qan tamghan aibyndy patshalar da, bay-baquat­ty shonjarlar, sayypqyran jahangerler de uaqyty kelgen kezde – aptapta ala qúiyn aidaghan qanbaqtay búl jalghannan óte shyqqan. Aldamshy taghdyrdyng yzgharly jelining adam-pendening qauaqtay basyn qalay qanghalaqtatatynyn ózing de talay kórip jýrsin. Sol әzәzilding andausyz jangha baq-bereke, ólsheusiz baylyq-mansap syilap, keyinnen sonyng bәrin jalmap jútyp, joq qylyp, qúsadan jer jastandyratynyn da joqqa shygharmaytyn shygharsyn?! Sondyqtan mynau baylyq-yrysyng asyp-tasqan, ýbirli-shýbirli әuletinmen kemerine kele tolysqan shaghynda men sening baqytynnyng bazaryna bagha bere almaymyn.

Tek, aumaly-tókpeli zamana aghystarynan solardyng bәrin aman-esen, tórt kózi týgel alyp shyghuyna tilektestik bildiremin, – dep, Solon әngimesin qayyrdy.

Áriyne, talay-talay joyqyn joryqtarda syiynghan qúdaylary meselin qaytarmay baqtalas jaularyn da, andysqan dúshpandaryn da oisyrata jengen, esepsiz qazyna-baylyqqa kenelip, ataq-danq pen biylik qúdiretine әbden moyynsynghan Krezge Solonnyng búl sózderi únamady. Odan әri súhbat­tasudyng jónin tappay, salqyn qoshtasty.

Álqissa, tiridey otqa qaqtalyp, taghdyry qyl ýstinde túrghan shaqta Krezding esine alghan oqighasy osy edi.

(Gerodot­tyng shygharmalarynyng jelisimen)
* Krez – Lidiyanyng songhy patshasy, b.z.b. 595–546 jj.
* Solon – Afinanyng (Ejelgi Grekiya) sayasy qayratkeri, filosof, reformator. b.z.b. 640–559 jj.
* Kir – Kir II, «Qúrysh», Ahemenidter әuletinen shyqqan parsy patshasy. Tughan jyly belgisiz, – b.z.b. 530 j.

 

Ermek Amanshaev

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2274
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3591