Qazirgi zamannyng ziyaly qauymy degenimiz kimder? Olar qoghamda oryn alyp jatqan sanqily tendensiyalar men oqighalargha layyqty ýn qosugha jarap jatyr ma? Ziyaly qauym mindetti týrde biylikke oppozisiya boluy kerek pe? Qalyng kópshilikting ziyaly qauymgha degen kózqarasynyng ózgerip túruy nege baylanysty? Ziyaly qauymnyng tarihy missiyasy qanday? Sol missiya oryndaldy ma?

Osy jәne basqa da súraqtar tónireginde belgili jazushy Mereke Qúlkenov pen sayasatker Ámirjan Qosanov dialog qúrghan bolatyn.

Ámirjan Qosanov: Mәke, osy bizding ziyaly qauym turaly әngime tym taptauryn, oqyrmangha qyzyqsyz taqyryp bop ketken joq pa? Tipti oqyrmannyng ózi bizding ne aitatynymyzdy aldyn ala bilip otyrghanday ma, qalay?

Mereke Qúlkenov: Ámirjan, V.IY.Daliding ózi «búqaranyng aqyldy, esti, jan-jaqty bilimdi» bóligin «intelliygensiya» dep ataghanyn jaqsy bilemiz. Al shetel sózi sózdiginde «intelliygensiya» dep «bilikti, bәrin tereng týsingen, aqyldy, esti» әleumettik topty ataghan. Yaghny aqyl-oy enbegimen ainalysatyn jәne soghan layyqty әleumettik bilimi bar adamdar (injenerler, tehnikter, dәrigerler, múghalimder, zangerler, ghylym men óner qyzmetkerleri) dep anyqtama bergen. Osy meylinshe dәl әri qarapayym anyqtamada ne jetispey túr degen súraq ózinen-ózi tuyndaydy. Býgingi zaman túrghysynan alyp qaraghanda intelliygensiyanyng ejelgi anyqtamasyna – elin, halqyn sheksiz sýietin әri solar ýshin kýrese biletin top degen anyqtama qosu kerek siyaqty. Biz latynnyng «intelliygensiya» degen sózine óz tilimizde әldeqashan balamasyn tauyp alghan halyqpyz. Ári óte sәtti úghym bolyp sanamyzda qalyptasty. Bәzbireuler «intelliygensiya» termiynin «ziyaly» sózi tolyq auystyra almaydy degen pikir aityp jýr. Meninshe, ziyaly sózining auqymy intelliygent sózinen kenirek, terenirek. Óitkeni «ziyaly» sózin aitqanda bizding kóz aldymyzgha, sanamyzgha aqyldy da bilimdi, parasatty, halqy ýshin janyn sadaqa etetin kemel túlgha keledi. Sondyqtan «ziyaly» sózi – bizding sózdik qorymyzdaghy eng sәtti jәdiger.

Ziyaly qauym turaly oy tolghau, pikir qalyptastyru, bagha beru eshkimdi jaybaraqat qaldyrmas dep oilaymyn. Ásirese Jana Qazaqstan sayasaty túrghysynda ziyalylar turaly pikir alysqannyng artyqshylyghy bola qoymas.

Ámirjan Qosanov: Aldymen «ziyaly qauym» degenimiz kimder? Bizdegi týsinik tym túrpayy emes pe? Ol tek qana aqyn-jazushylar, basqa da shygharmashylyq qauym ba? Kópshilikting diplomy bar kez kelgen adamdy intelliygent sanaytyny taghy bar.

Meninshe, eng basty intelliygent, ol – balabaqsha tәrbiyeshisi, mektep ústazy. Óitkeni intelliygensiyanyng basty missiyasy – qoghamnyng órkeniyettik damuyna atsalysu bolsa, bar sharua sol mamandyq iyelerinen bastalady. Áytpese, oqymaghan, toqymaghan úrpaq jazushylar ne filosoftardyng «qolyna ótkenshe» kesh bop ketui mýmkin!

Mereke Qúlkenov: Jón aitasyn, ziyaly qauym degen úghymgha kez kelgen bilimdi jandy nemese kez kelgen jazushy men óner adamdaryn qosa salugha әste bolmaydy. Qoghamdaghy últ mýddesine qatysy bar ózekti mәselelerge nemqúraydy qaraytyn adam eshqashan ziyaly bola almaydy. Býgingi zamannyng eng ýlken qasyreti – nemqúraydylyq. Esikten shyqqan boyda aldynnan shyghatyn kelensizdikterge jaybaraqat qarap, jaybaraqat jýre beretin adamdardan qorqu kerek. Ziyalylyqtyng eng basynda jas úrpaqtyng tәrbiyesi túratynyn eshqashan úmytpaq emespiz. Árbir ata-ana óz kindiginen ósken balalarynyng tәrbiyeli, ibaly, bilimdi, parasatty bolghanyn qalaytyny aiday anyq nәrse ghoy. Al, endeshe, ayaq basqan sayyn aldynnan shygha keletin tәrbiyesizdik, kórgensizdik, qatygezdik, úyatsyzdyq, zúlymdyq siyaqty qoghamgha jat qylyqtardy qayda qoyamyz. Otbasy men mekteptegi tәrbie óskeleng úrpaqtyng boyyna nege sinbeydi? Úly halqymyz o bastan úrpaghyna «bireuding ala jibin attama», «qyzgha qyryq ýiden tyi» dep aityp ketken joq pa edi? Endeshe, myna ker zamandaghy tәrbiyesizdik qaydan shyghyp otyr? Biz halqymyzdyng ziyalylaryn osy bir kýrmeui kelispegen tústan zarygha izdeymiz, biraq tappaymyz.

Myna bir ýzik әngimege nazar audarayyqshy:

«Shynynda qazaqtyng búl kýngi qyzymetine qatysyp otyrghan azamat qazaq elin qay qyzymetimen qanaghattandyrady? Qanday enbek, qanday óner, qay isimen rizalaydy? «Men mynany istegenim joq pa, mynaday ýlgi, paydaly isti ortana ornatqanym joq pa?» dep qay qyzymetimen elding auzyn buady? Men osy saualdargha jauap taba almaymyn…».

Múny kim aitty? MÚHTAR ÁUE­ZOV. Qashan? 1921 jyly. Qayda? «Qazaq qyzmetkerlerining mindeti» degen maqalasynda. Arasyna 86 jyl salyp býgin (31.03.07.) búl súraqtargha men de jauap taba almay otyrmyn. Sol maqaladan taghy bir ýzik oi: «Ári nadan, әri әlsiz, ailasyz, kómeksiz elge qyzmet qylu, basshy bolu mindeti moynyna mingen son, onyng barlyq kemtaryna em izdeu, jetpegenine jalghasu – azamattyng mindeti».

«Sol mindet – býgingi mindet bolyp qalghan joq pa?», – deydi últymyzdyng kemenger ziyalysy Gerolid Belger.

Úly Múhtar Áuezovting búdan 102 jyl búryn qoyghan súraghyna, Ámirjan, sen ekeumiz de jauap taba alar ma ekenbiz?

Ámirjan Qosanov: Intelliygensiya býgin ghana payda bolghan joq. Onyng tarihy sonau alghashqy qauymdyq qúrylys kezinde qolyna nayzadan song qalam ústap, óz zamandastaryna qogham men zaman turaly әngime aityp, el nazaryna ilikkenderden bastala ma? Sodan beri qanshama zaman ótti! Bir qyzyghy – adamzat tarihynda sol kezdegi ýnsiz shendiler emes, óz qoghamyna der kezinde ýn tastaghan túlghalar qaldy. Tipti keshegi Alash arystarynyng ózi tek qana biylikke úmtylghan jәne ókimetke qatysqan qayratker emes, ózderining әr saladaghy enbekterimen últ jadynda saqtalyp qaldy emes pe? «Zamany qanday bolsa, intelliygensiya sonday» degenmen kelisesiz be? Mәselen, óziniz tikeley kuәgeri bolghan Sovet dәuirining sony men Tәuelsiz Qazaqstannyng ayaqqa túru kezenin alsaq…

Mereke Qúlkenov: IYә, Ziyalylyq adamzatpen birge jaratylghan. Qay tarihy kezende de adamdardyng aqyl súrap, sonyna eretin, aitqanyna qúlaq asyp, kelisimge keletin túlghalary bolghan. Al endi bizding ata-babalarymyzgha kelsek, ziyaly qauym Kýltegin men Tonykókten bastalyp, Sypyra jyraugha jalghasyp kete beredi.

Qazaq halqy san ghasyrgha sozylghan qughyn-sýrginnen keyin ótken ghasyrdyng jiyrmasynshy jyldary es jiyp, jan-jaghyn týgendep, «biz qazaqpyz dep keudesin kere dauystay bastady. Tarih sahnasyna Álihan Bókeyhanov, Ahmet Baytúrsynov, Jahansha men Halel Dosmúhamedov siyaqty Alash kósemderi shyqty. Búl kezendegi túlghalarymyzdy «Últ ziyalylary» dep erekshe qasterleytinimiz de sondyqtan. Aghymyzdan jarylyp, shynymyzdy aitsaq, ziyaly degen qasiyetti ataqqa layyq osy– Alashtyqtar ekenin qazir moyyndap otyrmyz.

Ókinishke qaray, olardyng ómiri qamshynyng sabynday qysqa boldy. Kenes ókimeti Stalinning zúlym sayasaty olardy, aldymen, 30 jyldardyng basynda, sonyra, 37-38 jyldary týgeldey derlik qynaday qyryp tastady.

Olardyng ornyn jaltaq, jaghympaz, ekijýzdi ziyalylar basty. Áriyne, qyrqynshy jyldary Múhtar Áuezov, Ghabit Mýsirepov, Ahmet Júbanov siyaqty biren-saran ziyalylar últ ýshin, onyng mәdeniyeti ýshin janyn shýberekke týiip enbek etti.

Alayda ótken ghasyrdyng qyrqynshy jyldary jeke adamgha tabynatyn, sol jeke adamnyng kónilin tabu arqyly óz qara basynyng mýddesin halyq mýddesinen joghary qoyatyn alayaq intelliygensiya qalyptasty.

Keshegi tәuelsizdigimiz qolymyzgha tiygen alghashqy jyldardyng ishinde de jalghan ziyalylar jeke adamgha tabynu jolymen, Nazarbaevqa bar biylikti qoldan berdi. Salyq Zimanov, Sherhan Múrtaza, Ábish Kekilbaev, Múhtar Maghauiyn, Múhtar Shahanov siyaqty jekelegen túlghalar bolmasa, qalghan ziyalylar jeke basynyng qamyn kýittep ketti. Preziydentting qabyldauyna bararda el mýddesi men halyqtyng әleumettik jaghdayyna qatysty mәselelerdi kóteremin dep aitqanymen, negizinen, óz jeke bastarynyng jaghdayyn sheship shyghatyn. Bireui jeke kottedj alsa, ekinshisi qymbat kólik, ýshinshisi balasyn lauazymdy júmysqa ornalastyryp, mәz-mәiram bolyp jatatyn. Búnday ziyalylar biylikke qarap shyndyqty aita almaytyn, kerisinshe, iyilip-býgilip, Qúdayday tabynyp, birinen-biri asyryp, jaghympaz, qyzyl sózderin aityp jatatyn. Sol ýrdis әli jalghasyn tabuda. Tipti oppozisiya bolyp sanalatyn ziyalylarymyz da qashan basymyzdan sipap, bauyryna tartady dep biylikke jautandaumen keledi. Jaman әdet pen qasiretting ghúmyry úzaq keledi. Qazir ózin ziyalylar qataryna qoyatyn aghayyndargha aitarym – «Jana Qazaqstangha» layyq ziyaly boludyng tóte joly – jaghympazdyqtan qútylu. Qarapayym halyqtyng әleumettik jaghdayyna baylanysty zәru mәselelerdi sheshuge atsalysu. Últ taghdyryna baylanysty qordalanyp qalghan problemalardy qaymyqpay ashyq aitu.

Ámirjan Qosanov: Sóz joq, adam qoghamda ómir sýrgen song qogham ómirinen tys bola almaydy. Intelliygensiya da solay! Ókinishke qaray, Tәuelsiz Qazaq­stannyng janasha tarihyndaghy sheshushi tústardy birdi-ekili bolmasa, tútastay ziyaly qauymnyng dausyn esty almay jýrdik. Ol da ómirding ashy shyndyghy. Tipti biylikke jaghynu, jaghympazdanu arqyly lauazymdy qyzmetke, ataq pen syilyqtargha, basqa da nәpaqagha ie bolghan ziyalylardy kórdik. Bir renjiytinim әri shoshitynym sol: Nazarbaev túsyndaghy jaghympazdar bir kýnde ony jamandap shyghyp, endi bayaghy әdetimen Toqaevqa jaqqysy keletin siyaqty! Bir quanatynym sol: ondaylar bayaghyday kóp emes, azayyp bara jatqanday.

IYә, qoghamda әli de sheshimin tappay kele jatqan mәseleler shash-etekten, sonda da әdildigin aitayyqshy, býginde jaghday birshama ózgerip keledi: keyde maqtaugha úlasyp ketetin qoldau da órkeniyettik arnagha týskendey. Jana Qazaq­stannyng basqa jaqsylyghyn bilmedim, biraq pikir ashyqtyghy men aluandyghy qalyptasyp kele jatqan siyaqty, keshe ghana tyiym salynghan taqyryptar eshbir boyamasyz kóterilude.

Biraq intelliygensiyanyng orny men rólin tek qana sayasy túrghydan baghalau dúrys pa? Jalpy aqyn, ne suretshi ashyq sayasatpen ainalysuy qanshalyqty qajet?

Mәselen, sayasy oppozisiyada eki kýsh bolsa, jazushy birin qoldap, birin qoldamasa, ol halyqtyng jauy bop shygha ma? Múnday súraqtar qazirding ózinde tuyndap jatyr.

Meninshe, osy taqyrypta birjaqtylyq bar siyaqty: intelliygensiyagha bagha bergende kópshilik olardyng jazghan-syzghany, óz tuyndylary arqyly qanday gumanistik iydeyalar aitqanyna emes, aghymdaghy biylikke syn aita ala ma, aita almay ma, soghan qaraytyn siyaqty. Bir sózben aitqanda, ózining eldegi jaghdaygha razy emestigin júrtshylyq intelliygensiyanyng da qoldauynan kórgisi keledi. Biylikke razy emes júrt – intelliygensiyagha da razy emes, sodan baryp, әrtýrli, oryndy da, orynsyz da syn aitylyp jatady. Alayda, az taralymmen basylyp, kóp adam oqy qoymaghan romanda ne poveste býgingi kýnning ashy shyndyghy surettelip jatatyny da ras. Biraq kópshilik kórkem shygharmadan góri Feysbuktegi posty bar ma, joq pa, soghan mәn berip ketedi.
Ágәrәki, naqty biylik halyqtyng sózin sóilep, últ mýddesin qorghasa she? Oghan da qarsy shyghu kerek pe?

Mereke Qúlkenov: Kenes ókimeti kezinde qalyptasqan jaqsy ýrdis bar edi. Ol – ziyaly qauym men qarapayym halyqtyng tyghyz baylanysy. Bizding bala kezimizde qazaqtyng әnshi-kýishileri, teatr maytalmandary, aqyn-jazushylar, ghalymdar auyl-auyldy aralap, halyqpen kezdesu ótkizip, ónerlerin kórsetip, mәz-mәiram, shat-shadyman kýn keshetin. Biz auylda ósip-ónsek te, Gharifolla Qúrmanghaliyevti, Jýsipbek Elebekovti, Manarbek Erjanovty, Roza Baghlanova men Biybigýl Tólegenovany, aghayyndy Abdullinderdi auyl klubtarynda tikemizden tik túryp tyndadyq, әngimelerin estidik. Aqyn-jazushylar da jiyi-jii kezdesuler ótkizip, auyl adamdaryn bir serpiltip tastaytyn. Tәuelsizdik jyldarynda osy ghibratty ýrdister joqqa ainaldy. Ziyalylar men halyqtyng arasyndaghy nәzik baylanys ýzildi. Býginde auyldyng da, qalanyng da balalary men jasóspirimderdi ózining aqyn-jazushylaryn, әnshi-kýishilerin bile bermeydi. Olardyng jana tuyndylarynan beyhabar.
Eger óskeleng úrpaghymyzdyng jan dýniyesining ruhany bayyn oilasaq, olardyng ózining tól óneri men әdebiyetin tereng biluin qalasaq, ziyalylar men qarapayym halyqtyng jaqyn aralasuyna mýmkindik jasauymyz kerek. Ol ýshin shygharmashylyq odaqtardyng júmysyn jandandyryp, ýgit-nasihat burolaryn, әdebiyet pen óner qorlaryn qalpyna keltirgen abzal. Bir sózben aitqanda, biylik shygharmashylyq odaqtargha qamqor qolyn sozsa deymiz.
Jaqynda Preziydentimiz Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan Ghylym akademiyasyn tikeley óz qamqorlyghyna alyp, qarjylandyratyn boldy. Demek, búl Qazaqstan ghylymynyng kósegesi kógeredi degen sóz. Dәl osynday memlekettik qamqorlyq shygharmashylyq odaqtargha da auaday qajet.
Órkeniyetti elderde, aitalyq, AQSh pen Europa elderindegi belgili jazushylardyng sayasatpen sharuasy joq. Olar zamanauy mәselelerdi, ózining eline qatysty jaghdaylardy kórkem shygharmasy arqyly aitady. Qazirgi ghalamtanu kezindegi adam balasynyng jan dýniyesindegi eleuli ózgeristerdi jazushy kózimen kóru arqyly tamasha tuyndylar jazady. Óitkeni onyng ómir sýrip jatqan elinde eshtenege alandamay tek qana jazu men ainalysuyna tolyq mýmkindik bar. Eger adamzatty eleng etkizetin talantty dýnie jazsa erten-aq materialdyq jaghdayy jaqsaratynyn biledi. Bizde bәri, kerisinshe, jazushy ózining shygharmashylyghymen emes, kýnkóris qamymen әldebir aqshalylardyng qolbalasyna ainalady, nemese biylikting soyylyn soghyp, sayasatqa aralasady.

Bizde, Qazaqstanda aqyn-jazushylar men óner adamdary shyn mәnindegi shygharmashylyqpen ainalysugha mýmkindik alghan kezde ghana halqymyzdyng ruhany ósuine mýmkindik ashylady.

Ámirjan Qosanov: Bәrimiz jii qaytalaytyn Nekrasovtyng «Aqyn bolmasang da, azamat bol!» degen qanatty sózin terendetin kez kelgendey. Shygharmashylyq adamy – «shtuchnyi» tauar», yaghny kópting biri emes ekeni anyq. Sondyqtan «Rusite kim jaqsy túrady?» dep, dabyl qaqqan aqynnyng búl sózin aqyn kóp azamattyng biri bolyp qana qoymay, halqyna, últyna qyzmet etuding biyik ýlgisi, kerek deseniz, óz qoghamynyng jetekshi kýshi boluy kerek degen sózi dep týsingenimiz jón.

Osy tústa men intelliygensiyanyng eki úly missiyasyn ataghym keledi. Birinshisi – aghartushylyq. Búl jay ghana bilim beru, ne kórkemdik talgham tәrbiyeleu emes, búl degeniniz – qoghamdy algha jeteleu dep biliniz! Ekinshisi – oqyrman ne kórermenning ot basy, oshaq qasyndaghy kýibeng tirshilikten Otannyn, elining qamyn oilaytyn Azamat bop qalyptasuyna at salysu.

Mereke Qúlkenov: Áu, degenning bәri әnshi emes, qaghaz shimaylaghannyng bәri jazushy emes. Shyn ónerdi halturadan ajyrata bilu ýshin de halyqqa tereng bilim kerek. Sen aityp otyrghan intellegensiyanyng aghartushylyq missiyasy degen úghym osydan kelip tuyndaydy. Jas úrpaqtyng óner men әdebiyetting aldyndaghy biyik talghamyn qalyptastyru jolynda da qazaq ziyalylarynyng aldynda ýlken mindet túr. Biyik talghamy bar jas azamat qana qoghamdy algha bastay alady. Áytpese, ózining últtyq biyik ónerinen góri әldebireulerding arzan dýniyelerin joghary qoyatyn dýbәra jastarymyzdyng ósip kele jatqany da ótirik emes qoy.

Ámirjan Qosanov: Halyqqa aty mәshhýr, el ishinde tanymal bolghandyqtan, әdebiyet pen óner adamdarynyng ómiri kópshilikting kóz aldynda. Ol da zandy bolar. Biraq kelisesiz be, kóp jaghdayda qalyng oqyrman aqyn ne jazushynyng ne basqa bir óner maytalmanynyng shygharmalaryn bilmeydi, biraq onyng kimmen arazdasyp jatqanynan habardar, tipti sol adamdardy tek sol úrys-keris arqyly ghana biledi. Jәne de intelliygentterimiz de sózge kelip qalsa, ózderining shygharmalarynan góri jekebas qasiyetterine tiyisip, bir-birin múqatyp jatady. Osynyng sebebi nede jәne onday abyroysyz әdetterden qalay qútylamyz?

Mereke Qúlkenov: Áleumettik jeli degeniniz kýn ótken sayyn býkil әlemdik qasiretke ainalyp bara jatqanyn moyyndamasqa bolmaydy. Dýniyejýzining ósek-ayannan qúlaghy bitip qalghanday. Feysbukte birinin-biri jaghasynan alu, birining biri qúpiyasyn ashu arqyly rahatqa bólenu degening kýndelikti jaghdaygha ainaldy. Qazir júrtta óner adamynyng shygharmashylyghy emes, onyng ómirdegi jeke tirshiligi, ghayyptan tayyp sýrinip ketkeni keremet qyzyqtyrady. Bos sózben kommentariy jazyp, aiyzdary qanyp jatady.

Býgingi tandaghy úyat pen ardan sadaqa ketken zamanynda bizding ziyalylarymyz halqymyzdy jónge saludyng tóte jolyn izdeuge júmyluy kerek siyaqty. Áytpese, «qazannan qaqpaq ketse, itten úyat ketedi» degenning keri kelip, qoghamdy arsyzdyq biylep, úyatsyzdyq jaylap barady.

Ámirjan Qosanov: Ziyaly júrt tútas bir qauym bolghan son, úiymdyq jaghynan úiymdasyp jatady. Jazu-syzu, әn salyp, kýy tartu, suret salu degender individtik tirlik emes pe?

Áriyne, әr shygharmashylyq odaqtyng óz jóni bar. Sol odaqtardyng ishindegi eng tanymaly әri elding kónilinen shyghyp, tirlik atqaryp jýrgeni Óziniz basshylyghynda jýrgen Jazushylar odaghy dep sanaymyn. Songhy kezde Odaq shygharmashylyqty damytuda biraz sharua atqardy. Ózimning basa aitarym, JO qoghamda bop jatqan qily-qily oqighalargha der kezinde ýn qosyp, últtyq mýddeni qorghauda tabandylyq tanyta bastady.

Shyndyghyn aitsaq, kóp adam bizding shygharmashylyq odaqtardy keshegi sovet zamanynan qalghan múra dep sanaydy. Yaghni, totalitarlyq rejim әde­biyet jәne óner adamdaryn bir úiymgha biriktirip, olardy baqylap otyru ýshin qúrghan-dy. Býginde, meninshe, kóp nәrse sol odaqtardyng ózderine baylanysty: zaman talaptaryna say qyzmet atqarsa, olargha degen senim, qajettiligine degen týsinistik qalyptasady. Sonymen birge, shygharmashyl sala qayratkerlerin tiyisti qúqyqtyq, ekonomikalyq, әleumettik jaghynan qoldau qajettigi de týsinikti, sol sebepti óz basym búnday odaqtardy bir iydeologiyagha, bir kózqarasqa negizdelgen úiym emes, әr salanyng biylik aldyndaghy myqty lobbiysi – kәsipodaq retinde kórgim keledi.

Mereke Qúlkenov: Men Jana Qazaqstanda jana shygharmashylyq odaqtar qalyptassa dep armandaymyn. Oghan bizding elimizde barlyq alghyshart­tar bar. Aytalyq, tarihy kenes ókimeti qúrylghan jyldardan bastalatyn Qazaqstan Jazushylar odaghy eshqashan ózining sara jolynan, ata dәstýrinen ainyghan emes. Jazushylar odaghynyng eng basty mindeti – ózine mýshe jazushylardyng shygharmashylyqpen ainalysuyna tolyq mýmkindik jasau, talantty jas jazushylardyng der kezinde tanyluyna kómektesu. Osy eki mindetti de Jazushylar odaghy abyroymen oryndap keledi. Al bizding jana ókimetimiz óz elining óneri men әdebiyetine ólsheusiz enbek etip kele jatqan ziyaly qauymyna qoldau kórsetip, qamqorlyq jasasa ghana Qazaqstan órkeniyetti elder qataryna qosyla alady. Búl – jana zaman talaby.

Abai.kz