Elimiz songhy on jyldyqta mәdeniy-ruhany qúndylyqtardy, últtyq salt-dәstýrlerdi qayta janghyrtugha arnalghan kóptegen is-sharalar, strategiyalyq baghdarlamalardy iske asyruda.

Álemdik dengeydegi is-sharalardyng elimizde ótkizilui nemese ghalymdarymyzdyng tyng janalyqtar ashuy siyaqty jetistikteri el mәrtebesin asqaqtatyp keledi. Búl jetistikter óz kezeginde elding ruhany tynysy men damuyn bayqatady. Al elding ruhany tynys-tirshiligine quat berip otyratyn kýsh – gumanitarlyq salada enbek etip jýrgen ghalymdar men ziyalylar. Ásirese, elimizding jogharghy bilim ordalarynda qyzmet etip jýrgen ziyaly ghalymdar jastardyng bilim, ilim alu jolynda tynbay enbektenuimen qatar, el bolashaghyna qatysty mәselelerdi dәiekti talqylap,  óz úsynystaryn joldap jatatynyn jii kezdestiremiz.

Sonday janashyl ghalymdarymyzdyng biri - QR Preziydenti janynan qúrylghan Ghylym jәne tehnologiyalar jónindegi Últtyq kenesting mýshesi, L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya últyq uniyversiytetining filosofiya kafedrasynyng professory, belgili filosof-ghalym Gharifolla Esim.

Ony biz iri abaytanushy, Shәkәrim Qúdayberdi men Ahmet Yassauy shygharmashylyghyn zertteushi ghalym retinde jaqsy bilemiz. Onyng filosofiyalyq enbekteri qazaq ruhany kenistiginde keninen tanymal jәne filosofiyalyq janashyl oi-tolghamdaryn, qoghamdyq belsendiligin «Sana bolmysy» atty enbekterinen bayqaugha bolady.

Býgingi tanda L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetining «Filosofiya jәne әdep», «Mәdeniyettanu» oqu baghdarlamalary boyynsha studentterge jәne magistranttargha akademikting «Jaqsy Qazaq» tújyrymdamasy ózining satylary: «Dәulet filosofiyasy»,   «Iskerlik filosofiyasy», «Dәstýr filosofiyasy», «Qazaq qyzy iydeyasy», «Sabaqtastyq filosofiyasy», «Janasha-innovasiyalyq oilau filosofiyasy», «Jaqsy qazaq» elektivti pәnder retinde oqytyluda.

Akademik Gharifolla Esimning filosofiyalyq týrli mәseleler boyynsha oi-tolghamdarynyng auqymy ken, jazbalary, enbekteri kóp. Ghalymnyng eski men jana qoghamgha berer baghasy, adamdyq mәseleler turaly pikirleri, payymdary oqyrmandy oilandyrmay qoymaydy. Sondyqtan da biz ghalymnyng oi-tújyrymdary boyynsha «Jaqsy Qazaq» tújyrymdamasynyng negizgi mәselelerin ghana sóz etpekpiz.

Akademik Gharifolla Esim búl tújyrymdamanyng bastau aluy turaly bylay deydi: «Adamdyq qúndylyqtardyng bәrin saralasaq, jaqsy adam degen iydeyagha eriksiz kelemiz. Sonda jaqsy adamdar degenimiz kimder? Jaqsy adam bolu ýshin ne isteu kerek? Onyng arnayy jýiesi bar ma?», - deydi ghalym.

Akademik ózin mazalaghan osy mәselening sheshimin Abaydyng «Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep» – degen prinsiypinen tauyp, búl sózdi barsha adamzatqa úsynyp túrghan órkeniyet ýlgisi ekenin aitady.

«Nege osy qaghidany Abay aitty? Evropalyqtardyng aitpaghany qalay? Olardyng Abay siyaqty adamzattyng bәrin sýng, bauyrynday qarau qaghidasyn  úsynbaghanyna qaraghanda  evropalyqtardyng evrosentristik kózqarasy, tәkapparlyghy basym bolghany ma? Áriyne, nemis filosofy Kant adamzatty tórtke: evropalyq, aziyalyq, afrikalyq jәne jabayylar – dep bóle túryp «Adamzattyng bәrin sýi» dep aita almas edi. Shyn mәninde adamzattyng bәrin sýng júmyr basty pendening qolynan kelmeydi, búl tek Jaratushynyn, Haqtyng isi. Al Jaratushynyn, Haqtyng isin tanu, kóru, halyqqa úsynu – tek danyshpannyng isi. Búl «Jaqsy adam» tújyrymdamasynda «jaman adam» degen mýlde joq. Dýniyede nadan adam bolsa da, jaman adam bolmaydy. «Jaqsy», «jaman» dep bólip oilaudyng ózi qate», - deydi ghalym.

Akademik Gharifolla Esimning tújyrymdamasyndaghy «Jaqsy Qazaq» degen kim?  Jaqsy qazaqtyng túlghalyq qasiyetteri boluy kerek? Akademik óz tújyrymdamasynda «Jaqsy qazaq» úghymyn el imidji, Qazaqstannyng bolashaghy turaly iydeya túghyryna jetkizdi. Sonymen qatar «Jaqsy Qazaq» dәrejesine jetuding jeti týrli satysyn úsyndy.

Akademik búl tújyrymdamasyn tek teoriya jýzinde ghana aityp qoya salghan joq, is-jýzinde jýzege asyryp jatyr. Mәselen, jeti saty  boyynsha songhy jeti jyldan beri Euraziya últtyq uniyversiytetinde bilim beretin «filosofiya», «mәdeniyettanu» baghyty boyynsha bakalavr jәne magistratura, doktorantura oqu baghdarlamasyna arnayy pәndik baghdarlama engizilip, shәkirtter bilim aluda. Naqtyraq aitsaq, «Jaqsy Qazaq» tújyrymdamasynyng birinshi satysy boyynsha «Dәulet filosofiyasy» pәni, ekinshi satysy boyynsha «Iskerlik filosofiyasy», ýshinshi saty boyynsha «Dәstýr filosofiyasy» pәni, tórtinshi saty boyynsha «Qazaq qyzy» pәni, besinshi saty boyynsha «Sabaqtastyq filosofiyasy» pәni, altynshy saty boyynsha «Janasha-innovasiyalyq oilau filosofiyasy» pәni, jetinshi saty boyynsha «Jaqsy qazaq» pәni oqylyp keledi.

Sonymen qatar ghalymnyng qazaq halqynyng leksikasynda kezdesetin sózderge jan bitirip, mәtindi taldaudaghy sheberligi tәnti etedi. «Adam-Zat» kitabynda qazaqtyng kýndelikti qoldanatyn úghymdaryn taldap, mәnin týsindirgen. Aytalyq, tәn, jan, kónil, ar, ruh, niyet, pende, kýdik, baqyt, sәt, taghy basqa kóptegen úghymdargha anyqtama berip, fәlsafalyq qyryn ashady. Mysaly, «Nól – әlemdik tepe-tendikting ólshemi. Álemdik tepe-tendikti ólshemge, yaghni, nólge ainaldyrghan adam-zat. Adamnyng ózi tepe-tendikting nәtiyjesi» deydi. Mine, osynday sózdi úghymgha ainaldyryp, jeke kategoriya dengeyine kóteredi.

Akademik Gharifolla Esim qazaq ruhany salasynda últtyq oilaudyng syryn ashyp, halyq danalyghy negizinde pәlsapalyq oilar órbitti. Ózining bilimin halyqtyn, keyingi jas ghalymdardyng iygiligine ainaldyrdyra bildi.

Kóptegen shәkirtter dayyndap, óz mektebin qalaghan janashyl, talantty oishyl, ghalymnyng әli de otandyq ghylymgha bereri kóp.

Abai.kz