Júma, 26 Sәuir 2024
Jahan janghyryghy 1747 0 pikir 15 Nauryz, 2023 saghat 13:37

Qytay Iran men Saudiyany tatulastyrdy

Ótken júma kýni Iran men Saud Arabiyasy diplomatikalyq baylanysty qalpyna keltiretinderin jariyalady. Eki músylman elining qayta tatulasuyna Qytay taraby múryndyq bolghan.

Eki tarap Beyjinde tórt kýn qúpiya kelissózder jýrgizgen. Iran tarabynyng mәlimetinshe, eki tarap jeti jyldan beri ýzilgen baylanysty qayta ornatady. Aldaghy eki aida eki el astanasynan elshilikter ashady. Sol arqyly sauda, investisiya, mәdeny qarym-qatynastardy damytpaq.

2016 jyly Saud Arabiya biyligi shiittik baghyttaghy ghúlamany dargha asqannan keyin, oghan qarsy Iran halqy óre týregelip, Saud Arabiyanyng Tegrandaghy elshiligin órtep jibergen edi. Onsyz da shatqayaqtap túrghan eki elding qatynasy sol oqighadan keyin bir jolata ýzilgen.

Saud Arabiyasy men Irannyng qayshylyghynyng tamyry terende jatqany júrtqa mәlim. Mәdeny jaqtan Iran parsy órkeniyetine uәkildik etse, Al Saud Arabiyasy arab mәdeniyetining oshaghy. Alauyzdyqtyng týp negizi músylman eki elding eki baghytty: Iran – shiittik, Saud Arabiya – sunnittik joldy ústanuynda jatsa kerek.

Yqpaldy eki músylman el ózin aimaqta, Orta Shyghysta ghana emes, 1,9 milliard músylman jamaghatynyng liyderi sanaydy. Arab әlemining túraqsyzdyghyna bir-birin kinәlaydy. Iran Saud Arabiyany «Islam memleketi úiymyn qarjylandyrady» dep aiyptasa, Saud Arabiya Irandy «aymaqtyng tyshyshtyghyn búzatyn terroristik tor qúrdy» dep jazghyrady. Saud Arabiya Izrailimen resmy diplomatiyalyq baylanys ornatpaghanymen, qúpiya kelisimder arqyly әskeri, sandyq tehnologiya alyp kelgen. Sonday-aq, AQSh-pen odaqtasyp, Batys elderin Irannyng atom qaruyn jasauynyng aldyn alugha belsendi ýndep kelgen. Osy joly da Beyjinge baratyndaryn Aq ýige aldyn ala eskertken eken.

Tayau Shyghystyn, jýieden, әlemning tynyshtyghyna әser etip kelgen Iran men Saud Arabiyanyng raqaylasuyn sarapshylar kýtpegen oqigha boldy deydi. Ol Amerikanyng әlemdik geosayasy ortadaghy rólining әlsirep, Qytaydyng kýsh alyp kele jatqanynyng naqty kórinisi bolmaq.

Byltyr Baydenning Saud Arabiyagha jasaghan saparynda Patsha múrageri múnay kólemin ósiruge kelisip, artynan Qytay tóraghasy barghan song ainyp ketken edi. Sol joly eki el múnay aiyrbasyn yuanmen jýrgizu jayynda talghylaghan.

Qytaydyng búnyng aldynda әlemning beybitshilik jarghysy men Ukraina Resey qaqtyghysyn beybit sheshu qararyn úsynghany belgili. Ony Batys elderi naqty mazmúnnan taysaqtaghan dep syngha alghanymen, ózara araz eki músylman eldi tatulastyruyn ýlken jenis dep baghalap otyr.

Parsy shyghanaghyndaghy eki sәldeli el tynysh bolsa, Ukrainagha kómek berip, Resey, Qytaymen aitysyp jatqan Amerikagha da paydaly eken. Al Izraili Saud jaghynda qala bermek. Qytaydyng eki músylmen eldi raqaylastyrudaghy maqsaty týptep kelgende ekonomikalyq mýddege baylanysty eken. Qytaydyng eki elden alatyn energiya shiykizaty jalpy import kólemining 40 payyzyn qúraydy eken. Demek Qytay Parsy shyghanaghynyng tynyshtyghyna mýddeli degen sóz.

Esbol Ýsenúly

Abai.kz

0 pikir