Almaty ghylym, bilim, mәdeniyet ortalyghy. Últtyq Ghylym Akademiyasy, Sh. Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya instituty elimizding etnologiya, etnografiya jәne antropologiya ghylymynyng birden-bir ortalyghy ekeni anyq.

Qazaqstanda qazirgi tanda etnograf ghalymdar sausaqpen sanarlyq desek, solardyng biri osy institutttyng belgili etnograf ghalymy Ahmet Toqtabay ekeni ras. әl-Faraby atyndaghy QazMU Tarih fakulitetining «Arheologiya jәne etnologiya» mamandyghynyng týlegi Ahmet Toqtabay jas maman retinde ghylymgha bet búrghan kezinde alghashqy ghylymy zertteuin  Qoja Ahmet sәulet keshenine qatysty jazba derekterdi saralaudan bastaghan. Ol Qoja Ahmetting 8-den astam janama (laqap) aty bolghanyn, Tayqazannyng 10 qúlaghynyng boluy qazaqtyng on san «alash», «on tuly alash» úghymymen baylanysty boluy mýmkin degen, batyl boljamyn da jasaydy. Osy kezenderden beri Ahmet Ualhanúlynyng qazaq tarihyna qatysty kiyeli jerlerdi, tarihiy-mәdeny eskertkishterding tarihyn zertteude tynbay enbek etip keledi. Sonymen qatar qazaq etnografiyasynda kóp zerttele qoymaghan mәselelerdi dóp basyp, qazaq eline ghana emes shet elderge de tanytyp, nasihattap otyrghan ghalymdardyng biri de biregeyi deuge bolady.

Ahmet Toqtabay qazaq tarihy men mәdeniyetine qatysty 130-dan astam nysandardy túnghysh ret ashyp, ghylymy ainalymgha engizip, sýbeli ýles qosqan zertteushi ghalym.  Atap aitsaq, Tóle by keshenin anyqtauy, Abylayhannyng qazaq jerin azat etu ýshin soghysqan Tashkent týbindegi Azatbasy shayqasynyng orny, Esimhan ýidirgen Santas qorymy, ómir boyy oryspen soghysqan Telqoja batyrdyng qabiri t.b. Ghalym Ahmet Toqtabay 300-dey ghylymiy-kópshilik maqalalardyn, onyng ishinde 50 ghylymy maqalanyn, 9 monografiyanyng «Týrki halyqtarynyng etnografiyasy» (2002), «Týrki halyqtarynyng etnomәdeniyeti» (2006), «Qazaq jylqysynyng tarihy» (2010), «Qazaq tazysy» (2013), (3 tilde jaryqqa shyqty), «Týrki halyqtarynyng jylqy mәdeniyei» (2015), «Qazaqtyng kiyeli jerleri» (2021), «Orta Aziya qazaqtarynyng kiyeli jerleri» (2022), «Konnyy mir kazahov» (2022) t.b., 2 jogharghy oqu oryndary studentterine arnalghan kómekshi qúraldyn, balalargha arnalghan 7 tanymdyq  kitapshanyng avtory, biraz enbekteri AQSh, Germaniya, Fransiya, Italiya, Angliya, Týrkiya, Resey elderinde  jaryq kórip, býginde әlem tanyghan qazaq ghalymdarynyng biri desek qatelespeymiz.

Ghalymnyng enbekterining arasynda qazaq tarihynda belgili orny bar qazaq biyining Tashkentting Shayhantaur әkimshilik birliginde ornalasqan «Qarlyghash bi» kesenesining Tóle biyding qabiri, jatqan jeri ekendigin 1982 jyldyng ózinde aq dәleldeui edi. Ghalym etnograf Ahmet Toqtabay ózbek aghayyndar arasynda «Qarlyghash by » atalghan mavzoleydi tarihi-etnografiyalyq túrghydan zerttey otyryp, ghylymy qújatyn jasaydy. Ol el arasynan kesenege qatysty anyz әngime, shejirelermen qosa zertteulerdi salystyra otyryp zertteydi.  Ózine deyin izdengen Orta Aziyadaghy sәulet ónerining iri mamany G.A. Pugachenkovanyng búl eskertkishting kóshpendilerdiki ekendigi, onyng ortaaziyalyq otyryqshylardyng arhiytekturasyna mýldem úqsamaytyndyghy, bir kameraly kýmbezi aspanmen astasyp biyikte túryp, alystan kórinetin shatyrly mavzoleyler kóshpendilerdiki ekendigin, múnday qúrylystar qazaqtarda HIH-HH gh. basyna deyin jalghasqandyghy jóninde jazghan zertteushining tújyrymyn ghalym –etnograf Ahang qily jaugershilik kezende halyqtyng basyn biriktirip basqara bilgen Tóle biyding kóregendigin, tarihy derektermen, ghylymy zertteuler jәne el auzynan jazylyp alghan mәlimetterimen salystyra otyryp negizdeydi (Toqtabay A. Ýisin Tóle biyding beyiti qayda? //Qazaq eli, 1996, 4 qarasha). Ol Tashkenttegi «Qarlyghash bi» kesenesining Tóle biydiki ekenin dәleldeude kóp izdenedi, Mәskeudegi arhiv derekterimen,  belgili zertteushilerding enbekterin (M. Tynyshpaevtyn, Á.Divaevtyn, V.Bartolidtyn, Á. Marghúlanmen M.E. Massonnyng Tóle by kesenesi jónindegi jazbalaryn, IY.V. Erofeeva, K. Hafizova, t.b.) talday otyryp naqty derektermen dәleldeydi. Tashkent biyligi 200 jyl boyy qazaqtardyng qolynda bolghandyghy tarihtan belgili. Tóle by Jolbarys hanmen birge biylik jýrgizip, Tashkent halqynan alym-salyq alyp otyrghandyghyn arhiv derekterimen dәleldeydi  (Puteshestvie russkih kup­sov v Tashkent v 1741-1742 godah // Russkiy arhiv izdavaemyy Petrom Bartenevym. M., 1888. kniga 2. S. 413.) Sonday aq, qazaq biyining sol jerde qaytys bolghandyghyn da Tashkent manayynda túratyn qazaqtarmen Bostandyq audany  aqsaqaldarynan alynghan derektermen salystyra dәleldeydi. Mәselen, búl kesenede qazaqtyng bii Tóle biyding jatqanyn, Tashkent túrghyny marqúm Toybazar Auhauovtyng Haqnazar zamanynan kele jatqan mazarda eki qabir bolghanyn kózim kórdi, -degen deregin keltiredi. Tóle biyding  «Qarlyghash bi» dep atalu sebebin de iynemen qúdyq qazghanday etip dәleldeydi. Ghylym akademiyasynyng siyrek qoljazbalar qorynda saqtalghan Baybolov Qazanqaptyng «Tóle by tarihy» dastanymen el auzynda jattalyp qalghan әrtýrli anyz әngimelerdi salystyra otyryp taldaydy. Jonghar shapqynshylyghy kezinde qazaqtar jaudan ýrke qashqanda, Tóle by úya salghan qarlyghashtyng úyasyn búzbayyn dep ornynda otyryp qalghan dese, «Tóle by tarihy» dastanynda  Tóle biyge jonghar qontayshysynyng jaushylary kelip, seni han kóshsin dep jatyr deydi, sonda bi: «ata-babamyzdyng әdeti boyynsha shanyraqqa úya salghan qarlyghash balapandaryn úshyrghansha kóshpeydi, men ol saltty búza almaymyn, hanyna aita ber», -degen eken. Búl sózge jongharlarda toqtap, jaqsy dәstýr eken dep, tiyispegen eken. Osydan keyin Tóle biyding abyroyy halyq aldynda búrynghydan da ósip, «Qarlyghash bi» aty tek qazaqqa ghana emes ózbek, tәjikke de taraghandyghyn aita kelip, kesenening Tóle biydiki ekendigin dәleldeydi. Sonymen qatar Tóle biyge qatysty jer ataulary, tabighy nysandar: Shynar aghashy, at baylaytyn Arshasy, t.b. jóninde el auzynda qalghan shejire anyzdardy keltire otyryp jazady. Bir sózben aitqanda býginde kórshiles elding iyeliginde qalghan múramyzdy joqtap, ony «Qarlyghash bi» degen atpen jergilikti halyqtyng sanasyna sinip bara jatqan tarihy túlghamyzdy qayta tiriltti desek qatelespeymiz.

Ghalym A. Toqtabay tek Tóle biydi ghana emes, Ózbekstan jerinde jatqan Samarqand qalasy Dagbit qystauyndaghy Áyteke biyding babasy Jalantós batyr Seytqúlúlynyng qabirin, onyng Samarqandta salghan ghimarattarynda zerttep maqalalar jazsa, 1999 j. Ózbekstannyng Búhara oblysy Núrata audanyndaghy  Áyteke biyding de beyitin zertteu nәtiyjesinde Áyteke, Tóle  men Qazybekting naqty ómir sýrgen jyldaryn anyqtady.

Ahmet aghamyzdyng kóregendilik qasiyetining útymdylyghy sonda, ol qazaq etnografiyasynda zerttelmey jatqan mәselelerdi dóp basuynda deuge bolady. Ol bir kezderi qazaqtyng jaz jaylauy, qys qystauy bolghan ata-baba jerindegi kiyeli jerler men qazaq tarihyna qatysty derekterdi sonyna týsip izdeu arqyly da qazaq tarihy men etnografiyasyna ýlken ýles qosqan ghalym dep, auyz toltyryp aita alamyz. Mәselen, ol Tashkent qalasyndaghy Sirgeli atalatyn aumaghynda (qazaqtyng sirgeli ruy atyndaghy qonys) «Hanabad» atty ortaghasyrlyq saraydyng orny, Tashkentten 40 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan Angren manayynda «Kýltóbe», «Qyryq qyz», «Kýshilik auyly», t.b. jerlerding qazaq tarihymen baylanystylyghy jóninde jazady. Aqiqatynda, Tashkent 200 jylday (1598-1784 jj.) qazaq handyghynyng basty qalasy bolghandyghy belgili. Mәselen, Angrendegi Kýltóbe degen jerde qazaqtyng ýsh jýzi bas qosyp kenesetindigi jóninde M. Tynyshpaevta óz enbeginde jazady, sondyqtan halyq auzynda «Kýltóbening basynda kýnde jiyn» degen naqyl sóz qalyp qoyghan. Sol siyaqty Bostandyq audanyndaghy Azatbasy ózeni men Azatbasy auylynyng (qazaqtar túratyn eldi-meken) Týietau taushyghynyng qazaq tarihy ýshin manyzy erekshe, sebebi, Abylay han qazaq jerin azat etudi Tashkentten bastap, jongharlardy yghystyra otyryp, Shyrshyq ózenining manyna tyqsyryp, sheshushi jeniske jetedi, sondyqtan qazaqtar búl jerdi Azattyqtyng basy dep ataghan, býginde búl jer «Azadbash» dep atalady.

Tashkent qalasyndaghy qazaqtyng ru-taypalarymen atalatyn kóne meshitter: Qoylyq ata (Úly jýz ysty ruynyn), Sýzek ata (oshaqty), Shymyr ata (dulat), Zengi baba (jalayyrlardyn), sonday aq,  Qazaqmazar, Jylandy ata, Jalanash ata, Shopan ata t.b. kóneden kele jatqan әuliyeli mekender ornyna baryp zertteu júmystaryn jýrgizip, nәtiyjesinde «Orta Aziya qazaqtarynyng kiyeli jerleri» (2022) atty monografiyasyn jaryqqa shyghardy. A.Toqtabay aghamyz qazaq halqynyng mәdeny múrasyn zertteushi ghana emes joqtaushysy dep aitsaqta qatelespeymiz. Ol tek shet jerlerdegi kiyeli jerlerdi ghana emes, qazaq halqynyng úly túlghalary, mәselen, S. Rahimovtyng qazaq ekendigi jóninde de zerttep, halyqqa qazaq ekendigin dәleldedi. Biz múnda tek shet jerlerdegi qazaq tarihy men mәdeny múrasyna qatysty  enbegin ghana saralap jatyrmyz, onyng «Jylqy kuliti» enbegi tek elimizde ghana emes, shet elderde qyzyghushylyq tudyryp,  ýlken baghasyn alghan enbek. A. Toqtabaydyng tarihi-etnografiyalyq zertteuleri jan-jaqty, san-salaly. Elimizge belgili ghalym, tarihshy-etnograf aghamyzdy merey toyymen qúttyqtay otyryp, qalamynyz múqalmasyn, enbeginiz jemisti, otbasynyz aman bolsyn deymiz.

әl- Faraby atyndaghy QazÚU, Arheologiya, etnologiya jәne muzeologiya kafedrasynyn  professory, tarih ghylymdarynyng doktory B.K. Qalshabaeva

Abai.kz