Jeti roman jazyp, tórt әielmen bas qúraghan, ýsh soghysty kórgen, eki ret qaterli úshaq apatynan aman qalghan jazushy, jihangez, әdeby ortada «Hem» atanyp ketken Ernest Heminguey otbasynyng ortanshysy edi. Onyng әkesi Klarens – shipager, al sheshesi Greys kompo­zitor bolatyn. Ol әkesining ózine tәueldi medisinalyq ýii, sheshesining arnauly studiyasy bar baquatty otbasynda erjetti. Muzykany jany sýietin anasy auyldastaryna tegin konsert qoyyp berip jýretin. Úlynyng oiyn-sauyqqa asa ýiir emestigin bayqaghan әkesi oghan angha shyghudy, balyq aulaudy, orman aralap, tau kezudi ýiretedi. Ontýstik Michigannyng baytaq dalasyn kezip ósken bolashaq jazushy tabighatpen etene edi. Shyn-qúzdyng biyigi, ózen-sudyng gýrili, qústardyng әni qúlaghyna sonau qarshadayynan tanys boldy.

Jas Ernest 1913-1917 jyldar aralyghynda «Oak Park» orta mektebinde oqyp jýrgende boks, futbol ýiirmesine mýshe bolyp, sportpen shúghyl­dandy. Onymen qosa, jurnalistiy­kadan sabaq alyp, qolyna týsken shygharma­lardy yqshamdap mektep gazetine shygharyp, alghashqy jur­naliys­tikalyq júmysyn bastady. Mark Tven, Stefn Greyn, Tedore Dreysserler sekildi ol da jazu­shylyqqa jurnalistika arqyly keldi. Orta mektepti bitir­gen son, «Kansas qala júldyzy» gazetine jurnalist bolyp júmysqa ornalasady. Tәjiriybe­siz, biraq armanshyl Ernest búl jerde jarty-aq jyl isteydi. Mine, osy uaqytta ol shygharma jazu turaly óz ústanymyn, ashy­ghyn aitqanda: «Qysqa sói­lem­derdi qoldanu, basqy parag­rafty jazuda kóp sózdilikten aulaq bolu, sózdi sa­ra­lap qoldanu, kýmәnshil emes, ýmit­ker bolu» deytin ózindik erekshelik­ke ie ústanymdaryn algha qoyady.

1918 jyly Ernest Qyzyl Kr­est qoghamyna júmysqa qabyl­danyp, Italiyada jedel jәrdem kóligin jýrgizdi. Arada eki ay ótken­de, órt apaty sebebinen auyr jaraqat alady. Endigi jerde ol tek aldynghy sheptegilerge shokolad pen temeki jetkizip berushi bolady. Tәni jaraqattansa da, Italiya jauyngerlerine qoldan kelgen kómegin beredi. Osy bodauynyng óteui­ne keudesine Kýmis orden taghylady. 1919 jyly qosymsha emdelu ýshin ýiine qaytady. 20 jasqa әli kele qoymaghan, qandy maydan kórgen Ernest ýide bos otyrudy qalamaydy. Maydanda jaraqat alghan sәtin, ózge memle­kette janymen arpalysqan shaqtaryn ata-anasyna aitpady. Soghystan qaytqan jas soldattyng endigi tirligi dostarymen birge Michigannyng jogharghy týbe­gin­de balyq aulap, seruen qúru bol­dy. Osy seruenderding nәtiyje­sinde ol tyrnaqaldy tuyndysy «Eki ýlken jýrek ózeni» atty sha­ghyn әngimesin jazdy. Kóp ótpey «Toronto júldyzy» gazetinde tәji­riy­beden ótushi tilshi bolyp istep, aqparat­tyq tuyndylar jazu­gha den qoyady. Armanshyl Er­nest­­ke bolashaq jary Hadly Riptarson Chikagoda kezdesedi. Kónil qosqan eki ghashyq 1921 jy­ly 3 qyrkýiekte bas qú­rap, eki ai­dan keyin Parijge qo­nys te­bedi. Jer-jahannyng ziyaly­lary men «jenil jýristileri» jinalghan Parij shahary «jazushy bolsam» degen izgi armannyng jete­ginde jýrgen He­miyn­gueyge ózgeshe әser syilaydy. Ol osy qalada amerikalyq jazu­shy, ónertanushy Gertrvd Steyn, irlandiyalyq jazushy Jemis Joys, aqyn Ezra Bovnd jәne basqa da shygharmashyl toppen tanysyp, baylanys orna­tady. Búl Gertrvd Steynning dәureni jýrip túrghan shaq edi. Ol Fransiya­daghy modernizmning negizin salu­shy retinde Hemiyn­gueyding ústazy әri úly Jekke ókil sheshe boldy. Steyn onymen qoymay Ernestti Monaparnass audanyndaghy shetel­dik óner­tanushylarmen, jazu­shy­lar­men tanystyrady. Ári ol topty «Joghal­ghan úrpaq» dep atay­dy. Búl termin keyin Heminguey­ding «Taghy bir kýn shyghyp keledi» atty shy­gharmasy arqyly tórtkil dýniyege taraldy. Steynning yqpalymen ol jazushy­lardan syrt, Pablo Pikas­so, Jon Miro, Griss sekildi danqty suretshilermen tanysyp, jaqyn dos bolady. Kóp ótpey Ezra Bovnd Hemingueyding talantyna tәnti bolyp, ony Jeyms Joyspen kezdestiredi. Ári qaray jazushy­nyng Parijdegi qyzyqty әri maghynaly ómiri bastalyp ketti.

Jýrgen-túrghanyn júrtqa ja­riya etkisi kelmeytin, ózi qalamay­tyn adamdargha bir minut ta uaqytyn qimaytyn ol birde sәti týsip, jazushy Liliyan Rospen kezdeskende aghynan jarylyp: «Parijge qayta-qayta oralghandy jaqsy kóremin. Ol jaqta eshkim­ning súraghyna jauap bermeymin. Ári men jóninde eshkim eshnәrse bilmeydi de. Bayaghy bir kezderdegi­dey, shashyndy bir ret te qidyr­may, alqam-salqam jýre beresin. Ol qalada belgisiz bir kafelerge baryp jýrudi kónilim qalaydy. Ondaghy bar tanysym – ofisiant pen kezekshi ghana. Árqa­shan ózimning tәuir kóretin tamaq­tarym dayar túratyn, әri jaqsy, әri arzan meyramhanalar tauyp alamyn. Qalanyng o sheti men bú shetin jayau aralap jýrgendi janym qalaydy. Óitkeni, onyng ana bir jerinde basynnan qatelik ótken bolsa, myna bir shetinde basyna nebir jaqsy oilar ora­la­dy», – deydi. Qysqasy ol Parijdi ekinshi ýii sanaghan.

Ádeby ortany jaqynnan kór­gen ol «Toronto júldyzy» gazetine bir jarym jyl ishinde 88 maqala jariyalaydy. Kelesi jyly әie­limen Torontogha qaytyp ora­lady. Dәl osy jyly túnghyshy Jon Hadly Nikanor ómirge keldi. Balanyng quanyshymen baspadan shyqqan «Ýsh әngime, on ólen» atty kitaby­nyng quanyshy qatar jetti. Biraq Parijdegi qaynaghan әdeby orta, ondaghy dostary esinen kete qoy­ma­­dy jәne ózine únamdy jur­naliys­tik júmysty jalghas­tyrghysy kelgen ol 1924 jyly otbasymen sýiikti Pariyjine qay­typ or­ala­dy. Parij syilaghan mol sha­byt­pen «Taghy bir kýn shyghyp keledi» 18 aptada ayaqtaydy. Arada birneshe jyl ótken son, Avstriyada qoljazbasyn qayta qarap shyghady. Dәl osy shaqta jas otbasynyng ómirine Paulain Feyfre esimdi әiel aralasyp, Hemingueydi «Skribner» baspa­gerlik kom­pa­niya­symen kelisim­shartqa otyrugha ýgitteydi. Qol­jazbasyn óndep, Niu-Yorkke jibergen ol osy kom­paniyagha kita­byn bastyrady. «Taghy bir kýn shyghyp keledinin» kitap bol­yp shyghu barysy Hemingueyding alghashqy jary Hadliymen nekelik qatynasyna salqynyn tiygizdi. 1926 jyly qarasha aiynda Hadly ajyrasu talabyn qoyady. Olar mal-mýlikti teng bólip, әri He­miyn­gueyding sheshimi boyynsha «Taghy bir kýn shyghyp keledinin» romany­nan týs­ken payda Hadliyge tiyesili bolady. 1927 jyly olar birjola ajyra­syp, sol jyly mamyr aiyn­da He­minguey Paulayn Fey­fremen bas qúraydy.

1928 jyly jana júp Kansas qalasyna barghanda úly Patrik ómirge keledi. Dәl osy sәtte He­m­inguey­ding ekinshi romany «Qosh bol, maydan!» romany qaghaz betine týsip jatqan edi. Osy qysta Niu-Yorkten Floridagha baratyn poyyzgha mingeli túrghan sәtinde, suyt kelgen jedelhattan әkesi­ning ózine qol salghanyn estip, qatty kýizeledi. Kenet alghashqy jary Hadliyding әkesi ózin mert etkende qanday kónil-kýide bol­ghanyn týsindi әri: «Mýmkin men de solay óletin shygharmyn», – deydi. Qayghy men qasiretting salmaghy esengi­retken jazushyny osy kýii­nen qútqarghan qoljazba kýiinde túrghan «Qosh bol, maydan!» tuyn­dy­sy edi. Fransiyagha keter al­dyn­da qol­jazbasyn qayta qarap, tamyz aiynda bitiredi. Eger esebi­nen janylmasa, ol búl shygharma­syn túp-tura 17 ret óndeuden ót­kizip­ti. Kitap sol jyldyng 27 qyr­kýie­ginde basylyp shyqty. Eki birdey danqty roman jazghan avtordyng aty búl sәtte jarty әlemge jetti deuge tatyrlyq edi. Qalamyn tejeudi múrat etpegen ol 1929 jyly Ispaniyada «Týsten keyingi ólim» shygharmasyna otyrady. Ókinerligi, kólik apaty iyghyn syndyryp, auyr jaraqat qalpyna kelgenshe arada bir jyl óte shy­ghady da, búl tuyndy jabuly kýii qala beredi. Qamkónil Hemiyn­gueyding kónilin ýshinshi úly Grigo­riyding ómirge kelui býtindeydi. Quanysh pen júbanyshtyng sәtte­rin ontayly paydalanghan ol birtalay uaqyt ishimdikke saly­nady. Tipti, «Slopy Joess» sharap­hanasynyng túraqty qona­ghyna ainalady. Dostarymen birge balyq aulaudyng qyzyqtaryn ai­typ, kónil kóteredi. Onyng aldyn­da endi Afrika sapary túr edi. Sonymen, jihangez jazushy 1933 jyly Paulaindi ertip, Shyghys Af­rikagha sapar shegedi. On apta­lyq qyzyqty sapar jazushygha «Af­rika­nyng jasyl taulary» atty tuyndysyn jazugha sebepker bola­dy. Ári qúndy derekter tabady. Avtordyng «Klimanjaro – qarly shyn» qatarly shygharmalarynyng jo­basy da osynda tuady. Alys qúr­lyqtaghy sayahat barysynda jazushy ózining әues isi boyynsha angha shyghady, tau-tasty kezedi, tabighat ayasynda endi jazamyn degen shygharmalarynyng súlbasyn ishki oy әleminen ótkizedi. Nәtiyje­sinde shygharmasyn sәtti ayaqtap, 1935 jyly baspadan shygharady. Dala ómirine qyzyqqany sonsha­lyq, ol ózine qolayly bolu ýshin «Pilar» esimdi jeke qayyq satyp alyp, Karibin ónirin esh keder­gisiz aralaugha mýmkindik tabady.

Ol turaly estelik jazghan dos­tary men kózkórgender onyng adamdardan góri andarmen kóbirek til tabysa alatynyn, «Bir kezde Montanada túrghanda bir any bol­ghanyn, an onymen birge jatyp, birge túryp, tipti, araqty da birge iship, ekeui jaqsy «dos» bolghanyn» aitady. Únatatyn isterining biri anshylyq bolghany da júrtqa ayan. Qalay ang aulau turaly óz taktika­sy da bolghan desedi. Ol aitady: «Ar­aq ishkenimmen shylym tart­pay­myn, shylym shegu adamnyng iyis-qonysty sezu qabiletin nashar­latady, al iyisti jaqsy sezu anshygha auaday qajet».

1937 jylghy Ispan topyraghyn­daghy Azamat soghysy da Heminguey­ding ómirinen tysqary emes. Búdan búryn da bir ret soghysqa qaty­s­qan soldat daniyalyq rejisser Joris IYvenspen birge Ispaniyagha baryp tilshilik isteuge kirisedi. Ol arada Heminguey «Ontýstik Amerika» gazetine soghys turaly material jiberumen qatar, IYvens týsirgen «Ispan topyraghy» fili­mining ssenariyin jazady. Hemiyn­guey­ding ómirine taghy bir ózgeris әkelgen is – Ispan dalasynda ýshinshi әieli, jurnalist, jazushy Marza Gel­hornmen kezdesui boldy. Bilimdi әri symbatty Gelhorn Er­nestting kónilinen birden shygha­dy.

1939 jyly tәuekelshil He­miyn­guey jeke qayyghymen Kubagha jol tartady. Onyng Kubagha sapary tym kónildi bola qoyghan joq. Áyeli Paulainmen jii jýz shayy­syp qalyp jýrdi. Marza Gelhorn­men kezdesu – Heminguey ýshin «eki kemening qúiryghyn ústaghanmen» birdey boldy. Ekining birin tandaugha dushar bolghan ol aqyry jana ghashyghy Marzamen birge «Finca Vigia» atty hosteldi jalgha alady. Jana ómir bastaghysy kelgen jazu­shygha kedergi bolghysy kelmegen, әri joldasynan kónili suyghan Paulayn balalaryn ertip, bólek ketedi. 1940 jyly 30 qarashada He­minguey taghy da shanyraq kóter­di. Búl onyng ýshinshi nekesi edi. Jana túrmys, jana jar jazushygha danqty shygharmasy «Seni joqtap kýnirengen qonyrau» atty shygharmasyn jazugha shabyt syilaydy. Búl shyghar­ma­syn 1939 jyly nauryz aiynda bastap, 1940 jyly shilde aiynda songhy nýktesin qoyyp ýlgerdi. Osyghan deyingi kitaptarymen oqyrmanyn quantqan, jan-jaqqa tanylyp ýlgergen Ernest Hem­iyn­gueyding búl tuyndysy da qoljazba kýiinde ýiinde kóp túrmady. Sol jyly (1940 jyly) qazan aiynda bas­padan shyghyp, oqyrmandargha jetti. Búl shygharmanyng Kuba ónirinde de satylymy jo­ghary boldy. Bir aidyng ishinde jarty milliongha juyq danasy satylyp ketti. Ári «Pulitzer» syilyghyna úsynyldy. 1941 jyly Marza «Kollber» jurnalynyng tilshisi retinde Qytaygha barady. Búl sapargha Heminguey de birge baryp, «PM» gezetine materialdar jiberip túrady. Biraq búl sapargha onsha kónili tola qoyghan joq. Tek mindet atqaru ýshin, әieline serik bolu ýshin bardy dep esepteuge bolady.

1944-1945 jyldar aralyghynda Heminguey Londongha jәne Euro­padaghy birneshe memleketke sapar­lady. Londongha alghash kelgende «Uaqyt» gazetining sholushysy Mary Uelchpen tanysady. Qysqa kýnde qyryq qúbylghan ol ayaq astynan jary Marzamen birge Atlant múhityna sapar sheguden bas tartady. Kóp ótpey Marza Hemingueydi kólik apatyna úshy­rap, auruhanagha týsken jerinen tabady. Jazushymen birge ómir sýru mýmkindigi dýdәmәl ekenin boljaghan Marza onymen qoshta­sugha bekiydi, әri araqatynastaryn ýzu turaly úsynys aitady. He­minguey Marzany Kubagha attanar aldynda songhy ret kóredi. Sol jyly kóp ótpey olar ajyrasyp tynady. Shyqqan sapary aityp tauysqysyz, kólik apatyna san ret úshyraghan, osyghan deyin 3 әielmen nekelik qatynasyn ýzgen ol Londonda kezdesken Mary Uelch­ti әieldikke alady. 1947 jyly «Bronde júldyzy» gazetinen Ekinshi dýniyejýzilik soghystaghy enbegi ýshin marapat alady.

Ol soghysty kózimen kórip, jýregimen sezingenining nәtiyjesin­de, aldynghy sheptegi kýreskerler­ding taghdyry, ólim men ómir shay­qasy, jenilis pen jenis sәti, ko­mandirler men ofiyserlerding jankeshti qimyldary turaly shygharmalarynda shynayy derek­ter keltire aldy. Ekinshi dýniyejý­zilik soghystyng songhy jyldarynda otbasy birqydyru kelensizdikter men tosyn oqighalargha tap boldy. 1945 jylghy kólik apaty eki tizesin, mandayyn auyr jaralady. Ony­men qosa, әieli Mary eki ayaghyn syndyryp alady. 1947 jylghy taghy bir kólik apatynda úly Patrikting basyna zaqym ke­ledi. Onymen qosa, birinen song biri baqilyq bolghan dostarynyng qazasy ony esengiretip jiberedi. Jaqyn aralasqan jazushylardan 1939 jyly Uilliyam Butler Ets jәne Ford Madoks, kelesi jy­ly Skof Fitizgerald, 1941 jyly Shervd Anderson jәne Jeyms Joys, 1946 jyly Gertrvd Steyn, odan arghy jyly jaqyn do­sy Maks Perkinster qaza taba­dy. Dosta­rynyng azangy, joghary qan qysy­my, salmaq joghaltu, diabet auruy jәne úzaq jyldyq ishimdikke salynudyng saldary ony auyr kýizeliske úshyratady. Qanday kýy keshse de, qalamyn tastamaghan ol 1946 jyly «Edenning gýlzary» atty tuyndysynyng 800 betin ayaqtady. Soghys ayaqtalghan jyl­dary ol «Jer», «Teniz», «Aua» atty trilogiyasynyng basyn biriktirip, «Teniz kitaby» atty ro­man qúras­tyrady. 1948 jyly He­minguey men Mary Europagha saya­hattap, Veniste birneshe ay túrady. Osy sapar barysynda Adrayna Ivanch esimdi 19 jastaghy qyz­gha ghashyq bolady. Jasy egde­lep qalghan jazushygha búl tosyn sezim qadirli әri qymbatty seziledi. Osy sezim­ning әserinde «Ózennen ótip, ormangha enu» atty romanyn jazugha ruhany kýsh jinaydy. Búl shygharma jazu­shy­nyng ómirinen Kubadaghy kýnderining kuәsi retinde oryn alady. Búl roman turaly kóp ótpey syn-pikir jariyalanady. Ashugha bulyqqan ol kelesi jyly ataqty «Shal men teniz» shyghar­masyn túp-tura 8 ap­tada jazyp ayaqtaydy әri «ghúmy­rym­da kónilim tolghan shygharmam» dep ishtey marqayady. «Shal men tenizdin» ómirge kelui, jan-jaqqa taraluy búdan búryn da danqy edәuir jerge jetken Hemingueyding ataghyn aspandatty. Ári osy shy­ghar­masy ýshin әueli «Pulitzer» syi­lyghyn, 1954 jyly «Nobeli» әdeby syilyghyn enshiledi. Biraq Afrikadaghy kezdeysoq oqighanyng saldarynan jaraqat alghan ol Stok­golmgha bara almay, bayandama­syn Shved akademiyasyna jol­day­dy.

1956-1957 jyldary ol jii syrqattanyp, tósek tartyp jatyp qalyp jýrdi. Araq den­sau­ly­ghyn oirandaghandyqtan joghary qan qysymy, bauyr auruy, arteriya sekildi aurular ony shyr ainaldy­ra berdi. 1960 jyldardyng basynda Heminguey әielimen birge Kuba­men birjola qoshtasady. Olar Niu-Yorkke taban tirep, jayly baspana satyp alady. Álemdi kezudi әdetine ainaldyrghan ol ile-shala Ispaniyagha, «Ómir» jurnaly­nyng múqabasyna fotosuret týsiru ýshin sapargha shyghady. Ol osy sa­par barysynda qatty auyryp, ghú­myrynyng songhy sәti tayaghanyn sezi­nedi. Kóp ótpey «Mayda» auruha­nasyna jatady. Auruhanada jata berudi uaqyt óltiru dep bilgen ol 3 aidan keyin shyghyp, Ketchemge qaytyp ketedi. Bir kýni әieli onyng qaruyn ózine kezep túrghanyn kózi shalyp, birneshe dosyn shaqyryp, «Sanvali» shipahanasyna jatyp emdeluge kóndiredi. Búl arada da kóp ayaldamay, 30 mausym kýni ýiine qaytyp oralady. Arada eki kýn ótken son, 1961 jyly 2 shilde­de ol ózining jaqsy kóretin qaruy­men ózin atyp óltirdi.

«Onyng aqyrghy kýndergi is-әreketteri әkesining ómirden qay­tar aldyndaghy is-әreketteri­men úq­sas boldy», – deydi kózkórgen­der. Ony­men qoymay, qaryndasy Ur­sula, bauyry Leysest te ózde­rine qol júmsap baqilyq bolyp­ty.

Múraty bólek, stiyli, kózqara­sy ózgeshe jazushy 62 jyldyq alasapyran ghúmyrynda kýlli әlem oqyrmany ýshin ólmes shygharmalar qaldyryp, Ernest Heminguey esi­min әdebiyetsýier jahan júrt­shy­ly­ghynyng jýregine jazyp ketti. Ol bir sózinde: «Men búl ataghyma 20-jyldary ie boldym. Qol jet­kizgen ataghymdy 30-40-jyldary qorghay aldym. Endi 50-jyldary da qorghay aluym kerek» dep ózine-ózi batyl sert bergen. Ol degenine jete aldy. Árbir qalamgerding mú­ra­ty da, armany da osy bolsa ke­rek.

Dýisenәli Álimaqyn

Abai.kz