Júma, 19 Sәuir 2024
Qogham 4426 18 pikir 10 Aqpan, 2023 saghat 13:20

Qogham oyanbay, qauipsizdik onalmaydy!

Qúqyq qorghau organdarynyng qyzmetine baylanysty songhy mәlimetterge kóz salsanyz, kónil kónshimeydi. Ár adamnyng alandauyna negiz bolarlyq qylmystyq oqighalardyng jii qaytalanuy oghan naqty dәlel. Alayda sol qylmystyq oqighalarmen kýreste naqty betpe-bet keletin polisiya  qauqary tómen dey almaysyz. Olardyng sany da kóp, quaty da zor, soghan oray qoly da úzyn. Biraq týrli salada bolyp jatqan qylmys ta az emes. Sol nebir qylmystar bir jaghynan túzaqtalyp jatsa, bir jaghynan janbyrdan keyingi sanyrauqúlaqtay janara týsedi. Nelikten?

Áriyne býginde qúqyq qorghau organdarynyng halyqpen ózara baylanysty etene damytyp, soghan oray qoghamdyq qauipsizdikti talapqa say qamtamasyz etu mәselesi kýn tәrtibinde túr. Búghan halyqpen tyghyz baylanysta qoghamdyq qauipsizdikti qamtamasyz etuding 2024-2028 jyldargha arnalghan tújyrymdamasy da naqty dәlel. Alayda qoghamdyq qauipsizdikting halyq kýtken dengeyde saqtaluy men әr adamnyng jeke qúqynyng talapqa say qorghaluy tek qúqyq qorghau organdarynyng ghana mindeti deu qanshalyqty nәtiyje bere almaq.

Búl orayda әrtýrli pikirtalas kóp-aq. Tipti keybir memlekettik organdardyng óz mindetine salghyrttyq qarau nәtiyjesi qúqyq qorghau organdarynyn, әsirese polisiyanyng bedeline syn ekeni anyq deydi. Óitkeni qanday da bir salanyng solqyldaq isine narazy bolghan jandar sol narazylyqtaryn ashyq týrde bildiruge kóshedi. Baspana jyry, júmystyng joqtyghy, túrmystyng auyr ahualy t.b. óz sheshimin tolyqandy tabuy qiyn ózekti mәseleler qazanday qaynaydy. Aqyry múnday sheshimin tappaghan mәseleler ashynghan jandardyng ashu-yzasyn tughyzady. Alayda kýrdeli túrmystyq mәselelerdi sheshuding zang jýzinde naqty joldary men óz uaqyty jәne orny bar ekeni eskerilmeydi. Sondyqtan olardyng qalayda óz ýnin estirtu jәne talap etuge qúqyly ekenin aiqyndau maqsatyn kózdegen is-әrekette zansyzdyqqa da jol beriledi. Al bizding elimizde qanday bolmasyn zansyz is-әreketting aldy alynuy tiyis. Polisiyanyng mindeti ony boldyrmau.

Biraq qoghamda oryn alatyn osynday zansyz әreketter sol qoghamnyng nazaryn betperdemen kólegeylegendey kýige jetkizedi. Sebebi qoghamnyng nazary túmshalana bastaghanda onyng kólenkesinde nebir úsaq teris qylyqtar da bas kóteredi. Ásirese úrlyq, tonau, qaraqshylyq, alayaqtyq, zorlyq, zombylyq t.b. auyr qylmystar etek alady. Múnyng bәri el bolyp kýresetin kelensiz jaylar ekeni sózsiz. Jәne ony qogham qúqyq qorghau organdarymen ózara tyghyz baylanysta, seriktestikte ghana jýzege asyra alady. Búl osy ózekti mәsele IIM Kóliktegi polisiya departamenttning kenesshi organ otyrysynda da aityldy. «Qazaqstan polisiyasy býgingi kýni «halyq ýnine qúlaq asatyn memleket» qaghidaty ayasynda qoghammen tyghyz baylanysqa qúrylghan modelige kóshude. Búghan azamattyq qogham men polisiya arasynda túraqty ózara is-qimyl jasau arqyly ghana qol jetkizemiz. Onsyz polisiya qyzmeti tiyimdi bolmaydy» dedi vedomstvo basshysy.  Mine, kez kelgen qylmysqa qarsy birlese kýresuding zandy mәni bar. Tek ony әr adam biluge tiyis. Desek te osy orayda naqty aitarymyz, qúqyqtyq sauattylyqtyng tómendiginen zannyng  tolyqqandy oryndalu dengeyi shet qalady. Al zang qaytkende oryndalady?

Zang adamdy jazagha tartu ýshin emes, sol jazadan aldyn-ala ada etu ýshin kerek. Múnyng mәni men mәnisi elimizding Konstitusiyasynda týbegeyli bayan etilgen. Ata Zanymyzdan bastau alatyn ózge de salalyq zandarymyzdyng kózdegeni jeke adamnyng qúqyna say memleket mýddesi.  Alayda ony týsinip jatqandar az. Sonyng saldarynan zang solqyldaq degen jalghan senim boy alyp otyr. Al onday jalghan senimning payda bolatyny zannyng solqyldaqtyghynda emes, onyng oryndalu jәne oryndalmauyna baylanysty. Biraq osy zannyng oryndaluy men oryndalmauy degendi de kópshilik ekiúday úghady.

Álbette kópshilik zang bolsa, ony oryndaytyn qúqyq organdary bar dep esepteydi. Qúqyq qorghau organdarynyn, әsirese polisiyanyng zandy oryndau basty mindetining biri. Oghan dau joq. Biraq zandarymyzdyng bәri tek qúqyq qorghau organdary ýshin ghana jazylmaydy. Maqala basynda aitqanymyzday, zang әr adam ýshin jazylady. Adamnyng bәri birdey. Sol zang boyynsha bireudi úrugha, tonaugha, azaptaugha t.b. bolmaydy. Al naqty aitqanda bireudi emes, ózindi bireuding kenetten kelip úruyna, tonauyna, azaptauyna bolmaydy. Búl – zang boyynsha qylmys. Qarapayym sózben aitqanda, sizding konstitusiyalyq qúqynyzdy taptau. Ol ýshin qatang jaza bar. Endeshe әr adam búl qatang jazagha tartylyp, týrmege toghytylmauy ýshin ózining qúqyn eshkimning búzuyna zang jol bermeytindigin, jol berilse jauapqa tartylatyndyghyn bilgen jón. Al sol bilgenin ýnemi jadynda ústauy jәne soghan sәikes ala jipten attamauy – zandy oryndauy bolyp tabylady. Demek, әr adam ózining qúqyn qorghauy ýshin eng aldymen ózi zang talaptaryn bilgeni jón. Al ózgening qúqyn búzuy - ózine jaza taghayyndauy ekenin eskergeni jón.

Eger әr adam osy qaghidattan ayaghyn qiya baspaytyn bolsa, ózining ghana emes, ózgelerding beybit tirligin qamtamasyz etkeni. Demek búl jaghdayda zannyng oryndaluy jýzege asady. Múnday jandar kóbeygen sayyn salauatty qoghamnyng da kózdegeni syndarly, isi tәrtipti bola týsedi. Tәrtip bar jerde tәrbie bastalady. Kireberis aldyna qoqys tastap ketetin jandardyng is-әreketinen bastap, aula ishindegi kelensizdikter tezge salynyp, zannyng saltanat qúruyn kózdegen qoghamnyng kózimen úry, qaralargha jýgen taghylady. Búl orayda әlbette kópshilik ýshin zannyng saqtaluy ghana alansyz ómir sýruding aighaghy ekeni etene kirige týsedi. Áriyne, on sausaq birdey emes degendey,  júrt ishinde ala da, qúla da kezdesetini anyq. Jazadan qútylyp ketem deytinder barshylyq. Onday zang búzushynyng janynda ýnemi bir polisiya qyzmetkeri erip jýrmeytini taghy belgili. Mine osyndayda zang búzugha beyim jandardyng teris әreketi men qylmysty jasamauyna qogham ghana túzaq qúra alady.

Al qoghamnyng oyanyp qauipsizdikting onaluyna, zandylyqty saqtaugha mýddeli bola aluy tek kópshilikting is-әreketine ghana baylanysty emes. Búl mәselege terenirek jәne jan-jaqty qaraghan jón. Ir adamnyng zandy oryndauyna kedergi keltiretin problemany memleketting bar salasy birigip sheshuge tiyis. Tәrtipti, tynyshtyqty bir ghana qúqyq qorghau organdarynan talap etu - ózge mәselelerding ushyghuyn basady deu qatelik. Bir sózben aitqanda, túrmystyq ahualdyng týzelui ghana qoghamnyng beybit ózara kelisim birliginen airylmauyna naqty kepil. Túrmys kýii jaqsarghan salauatty jan saltanaty jarasqan kýiining bayandy boluy ýshin tәrtipting de qatang kýide saqtalghanyn qalaydy.

Sәrsenbay Tasbolatov

Abai.kz

18 pikir