Túrsyn JÚRTBAY,
jazushy, ghalym

Túrsyn JÚRTBAY,
jazushy, ghalym

Últtyng úiytqysy bir tamshy mәiekten baylanady. Qazaq últynyng últtyq iydeyasyn «Qazaq» gazeti qalyptastyrdy. Al sol iydeyany keshegi jetpis jyldan astam uaqytqa sozylghan kenestik tylsym (vakkum) kezinde Grem Grinning «Momaqan amerikalyq azamaty» ispetti «aqy­ryn jýrip, anyq basqan» qazaqtyng qarapayym «qaratayaqtary» (qazaq oqyghan ziyalylaryn, onyng ishinde, Alash qayratkerlerin de kezinde osylay ataghan) qaranghydan sýzilip ótken sәule siyaqty bizge jetkizdi. Sonday jankeshti «momaqan qaratayaqtardyn» sinirgen enbegin әr kez jәne «Qazaq» gazeti basylymynyng shygha bastaghanyna 100 jyl toluy orayyna oray әste este ústauymyz kerek. Solardyng biri jәne úiytqysy - kәsiby qazaq jurnaliys­tikasy ilimining mәiekti túlghasy, qalam iye­lerining kóbining ústazy, professor Qayyrjan Bek­hojin marqúm edi. Óitkeni, bizding keshe, býgin jәne erteng de paydalanatyn kóne gazet tigindilerin, sonyng ishinde, «Qazaq» gazetining barynsha tolyq basylymyn Omby, Troiski, Orynbor, Qazan, Ufa, Mәskeu, Leningrad (Sankt-Peterburg) qalalarynan, akademik Álkey Marghúlan kuәlik bergenindey «vagondap tasyp», últtyq kitaphananyng siyrek qoryna tapsyrghan qormal osy professor Q.Bekhojin bolatyn. Keyin búl topqa Á.Jiyrenshiyn, Ý.Sý­b­hanberdina, S.Sauytbekov, T.Kәkishev siyaqty ghúlamalar qosyldy. Oghan osy atalghan gha­lym­dardyng estelikteri dәlel bola alady.
Osy ghúlamalardyng qormaldyghynyng jәne jetekshiligining arqasynda biz sol basylymdarmen tanysyp, Alash iydeyasyn úiytu bary­syn­daghy Alash ardaqtylarynyng pikirimen tanysu­gha mýmkindik aldyq. Aldymyz professor, ghylym doktory, ghylym kandidaty atan­dyq. Keyingi tolqyndar da sol degdarlar mys­­qaldap, Álekenshe әsirelep aitsaq, «vagon­dap» jinaghan tigindilerdi әli talay jyldar boyy tanym azyghy etetin bolady. Olar jinaq­tap qana qoyghan joq, sәtine say sengen shәkirt­terine zerttetip, Alash iydeyasynyng kenes tylsymynan sýzilip ótuine mýmkindik jasady. Mysaly, 1969-1970 jylghy oqu mausymynda Qazaq jurnalistikasy pәninen dәris ótken professor Q.Bekhojin A.Shәiimovke «Ayqap», Qúrmanghazy Beksayynovqa «Aq jol», Núrqasym Ámirghaliyevke «Jana mektep» pen «Áyel ten­digi», maghan «Qazaq» basy­ly­myndaghy publisiys­tika turaly kurstyq júmys qorghatyp edi. So­nyng ishinde «Ayqap» jәne «Qa­zaq» gazet­te­rin­degi jer mәselesining kóterilui» turaly Leniyn­ning tughanyna 100 jyl toluyna arnalghan studentterding respublikalyq konkursyna arnayy júmys jazdyrghany esimde. Atalghan basylymdarda Alash qayratkerlerining yq­paly zor әri maqalalary jii jariyalanyp túr­ghanyn eskersek, professor Q.Bekhojinning «ýndemey jýrip» qanday maqsatty kózdegeni birden týsinikti. Biz qal-qaderimizshe ústa­zy­myzdyng sol ýmitin aqtaugha tyrystyq. Al ol kisi biz arqy­ly ózining ústazdary Á.Bókeyhanov, A.Bay­túr­synov, J.Aymauytov, M.Dulatov siyaqty ústazdarynyng amanatyn oryndady. Úrpaq, iydeya, maqsat, kýres jalghastyghy dege­ni­miz, mýmkin, osy shyghar.
Býgin ústazymyzdyng sol amanatyn eske týsire otyryp, osydan qyryq jyl búryn bizge arnayy taqyryp retinde kurstyq júmys jaz­dyrghan «Qazaq» gazetindegi ýzdiksiz jariya­lan­ghan bir-eki mәselege ghana toqtalyp ótudi jón kórdik.
Qazaqtyng últtyq iydeyasynyng mәiegi «Qazaq» gazeti:
birinshi jәne eng bastysy - qazaq tilining jazyluy men emilecin túraqtandyrdy;
ekinshi, qazaq әdeby tilining negizin qalyp­­tastyrdy;
ýshinshi, qazaq kәsiby jurna­listiy­ka­sy­nyng negizin ornyqtyrdy;
tórtinshi, qazaqtyng sayasy kózqarasyn oyatyp, birtútas Alash iydeyasyn qalyptastyr­dy.
Mine, múnyng barlyghy tura sol tústaghy qa­zaqtyng talmaly túsy bolatyn. Sonyng ishindegi eng beybit mәselening biri, dәl býgingi kýndegi siyaqty әlipby mәselesi edi. Óitkeni, dәl qazir yqpaly zalalsyz kóringenimen de, sol bir jol aiyryghy túsynda erekshe mәndi jer mәselesi men әlipbi, grammatika, termin turaly tatar kópesterining demeuimen shyghyp túrghan. Soghan oray qazaqtardy tatarlardyng kóz­qara­syn ústanugha qaray qaqpaylaghan, tatar tili - iysi týrik júrtyna ortaq til bolu kerektigi jó­ninde tikeley talap qoyghan «Ayqap» jurnalymen aradaghy pikir-talastary arqyly qazaq iydeyasynyng ómirsheng ekendigin dәlel­dedi. Ózderining týpki maqsatyna jete almaytynyn «Qazaq» gazetining erekshe bedel alyp, endi moyynsúndyrmaytynyn bilgen «Ay­qaptyn» «iplashtary» birtindep demeushilikten bas tart­ty. «Ayqapty» kótermeleytin qazaq kópesi әli qalyptaspaghan edi. Sondyqtan da jabylyp tyndy.
Osynday nәzik mәselening ózinen jol taba bilgen jәne býgingi qazaq әlipbiyining tolysqan núsqasyn ómirge әkelgeni ýshin de biz «Qazaq» gazetining jәne ony shygharushylar Á.Bó­key­hanov pen A.Baytúrsynovtyn, M.Dulatovtyn, demeushisi Orazay Ahmedting aldynda taghzym etemiz.
Kenes túsynda da, keyingi kezde de, qazir de «Qazaq» gazetining 1916 jylghy últ-azattyq kó­teriliske kózqarasy ýnemi ekiúshty týsin­dirilip keledi. IYә, Alash qayratkerleri «Qazaq» gazeti arqyly pulemetpen, zenbirekpen qaru­langhan patshanyng jazalau әskerine qarsy shoqparmen, soyylmen, shiyti myltyqpen qarsy shabatyn «barymta soghysynyng dәuiri» ótkenin, bosqa qasapqa týsetinin, sondyqtan da әueli qarudyng tilin mengeru qajettigin ashyq jazdy. Arandap bosqa qy­rylyp qal­mau ýshin jәne qazaq halqyn qalay­da za­mannyng qaru-jara­ghynyng ti­lin bilui ýshin 1916 jy­­ly aq­pan aiynda Á.Bó­key­hanov (bir Duma mýshesi ekeui, de­pu­tattyng atyn úmyt­tym) Reseyding Qor­gha­nys miniys-
t­ri­ne arnayy jo­ly­­ghyp, mynaday ta­lap­tar qoydy:
a) Qazaqtan әs­ker alynsyn. Ony qazaq eli qostaydy. Bi­raq qara jú­mys­qa, okop qazu­gha ghana alynyp, zenbirekting oghyna qasap bolugha qarsy. Sondyqtan da qazaqtardyng óz erkimen әsker­ge baruy ýshin:
ә) Qazaqtardy әskery iske baulityn arnayy qysqa merzimdik әskery kurs ashylsyn.
b) Jeke qazaq atty әsker batalieony men derbes polk qúrylsyn.
v) Ásker qúramyna qazaq ókili әskery komissar mindetin atqarsyn.
g) Jasaqtardy auyldy jerde ózimiz jasaqtap, at pen jәne qarjymen qamtama­syz etemiz.
d) Din ókili ishinde bolsyn.
j) Baqauyl da (artqy qosyn - sharuashylyq bólimi, as dayyndaytyn, kir juatyn, t.b. qyz­metter) - qazaqtardyng ózinen jasaqtal­syn. Sonda qazaqtardyng bashqúrttar men qal­maq­tardan, Kavkaz halyqtarynan bir de kem týs­peytinine kóziniz jetedi әri oghan ant be­remiz, - dep jazdy.
Ókinishke oray, olardyng búl pikirin patsha ýki­meti mýldem teris qabyldady, qazaqtar da bayybyna barmady. Sonyng saldarynan ha­lyq­aralyq dengeydegi arandatugha úshyrady. «Arangha» týsuding basty sebebi, Birinshi dýniye­jý­zilik soghys kezinde Resey jenilisten keyin jenilis tauyp jatqan. Úzaqqa sozylghan soghys­tan tityqtaghan patsha ýkimeti odan qútylyp shyghudyng amalyn qarastyrady. Ol amal tabylady. Sóitsek, ghalym Qayrat Saqtyng aituynsha, soghysqa qatysushy «Antanta» memleket­terining sharty boyynsha: soghysqa qatysushy bir elding ishinen býlik shyqsa - ol el soghystan shyghady eken. Qazaq pen Orta Aziya halyq­tarynan tyl júmysyna adam alynsa, olardyng sózsiz kóteriliske shyghatynyn aldyn ala bilgen. Osyghan oray, ózderining maydanda oisyray jenilip jatqanyna qaramastan tek qana Jetisu ónirinde jazalau joryghyn jýr­gizu ýshin jergilikti jandarmeriyanyng әs­kerinen tys 35 rota, 3900 qylyshty 24 kazak jýzdigi, 16 zenbirek, 47 pulemet ústaghan (T.Eleuov, «Qazaq­standaghy 1916 jylghy últ-azattyq kóterilis», A. 1955). Batys Sibir men Orynbordan shyghugha tiyisti jazalau әskerining sany múnan da kóp әri soghys tәjiriybesi bar jinaqy jasaq. 1916 jyly qúpiya jasaq­talyp, tyldaghy dayyn túrghan jazalau otryadtaryn Alash ardagerleri bilip, barynsha ashyq mәtinmen «Qazaq» gazeti arqyly eskertken. Kóterilisting qandy balaghy siz­derge belgili.
Mine, osy tyldaghy júmysqa alynghandar el kórip, sayasatpen tanysyp, qarudyng tilin bi­lip, zamannyng anysyn týsinip, elge qaytqan song el isine aralasty. «Alashorda» ýkimeti ke­zin­de Troiskide, Semeyde arnayy qysqasha әskery kurs ashyldy. Onda: kapitan Toq­ta­myshev jәne aq gvardiyanyng ofiyserleri sa­baq berdi. Sonyng ishinde T.Qúnanbaev, J.­Ay­­mauytov, Saniyazbek Medeuov, Jetisuda S. Amanjolov, J.Kýderiyn, t.b. boldy. 
J.Aymauytov pen Abdolla Baytasovtyng Oryn­­bordaghy qyzyl әskerler kursyna dәris berui de sonyng yqpaly. Osy kurstar arqyly әskery tәjiriybeden ótken, maydan kórgen Alash әskerleri 1920 jyly Múhamedjan Tynyshbaev pen Oraz Jandosovtyng yqpalymen, Sarqandaghy Alash jasaghy taratylyp, shúghyl týrde Áuliye-Ata qalasyna astyrtyn jó­nel­tilip, onda túnghysh qazaq atty polkin qúrdy.
Qazaq últynyng últtyq iydeyasyn úiytqan «Qazaq» gazetining kótergen mәseleleri әli de tolyq zerttep, astaryn ashudy qajet etedi. Ony terendep zerttegen sayyn últtyq qún­dylyq­tarymyzdyng maghynasy ashyla týsetini anyq.

"Qazaq әdebiyeti" gazeti