Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 18874 0 pikir 26 Nauryz, 2013 saghat 10:44

Teledidar kóru ziyan ba?

Mereke kýnderi demalys kýnderine jalghasyp býginnen bastap aldaghy dýisenbige deyin Qazaqstan halqy tórt kýn boyy Úlystyng úly kýni - Nauryz meyramyn toylaydy. Qazaqy dәstýr boyynsha Nauryz meyramyn býkil auyl-el bolyp, әsirese, jastar jaghy týgeldey tang shapaghatyn qarsy aludan bastaghan eken. Búrynghylar tazalanghan aryqtargha su jiberip, aghash otyrghyzghan, gýl ekken. Toy-duman odan әri «Ayqysh-úiqysh», «Aq serek pen kók serek», «Alqa qotan» siyaqty últtyq oiyndarmen jalghasady, әn salyp, by biylenedi, aqyndar aitysy bir jaqta, kýres, atjarys, tenge ilu, qyz quu siyaqty sporttyq oiyndar ekinshi jaqta qyzyp jatady.

Mereke kýnderi demalys kýnderine jalghasyp býginnen bastap aldaghy dýisenbige deyin Qazaqstan halqy tórt kýn boyy Úlystyng úly kýni - Nauryz meyramyn toylaydy. Qazaqy dәstýr boyynsha Nauryz meyramyn býkil auyl-el bolyp, әsirese, jastar jaghy týgeldey tang shapaghatyn qarsy aludan bastaghan eken. Búrynghylar tazalanghan aryqtargha su jiberip, aghash otyrghyzghan, gýl ekken. Toy-duman odan әri «Ayqysh-úiqysh», «Aq serek pen kók serek», «Alqa qotan» siyaqty últtyq oiyndarmen jalghasady, әn salyp, by biylenedi, aqyndar aitysy bir jaqta, kýres, atjarys, tenge ilu, qyz quu siyaqty sporttyq oiyndar ekinshi jaqta qyzyp jatady.

Keshkisin jastar «Altybaqan» ainalasyndaghy tamashagha jinalady. Qyzyqtyng barlyghy osynda bolatyn. Al qazir she? Býginde toy-tamashanyng barlyghy ýiding ishindegi «jәshikte». Mereke neshe kýnge sozylsa, sonshama kýn ýiden shyqpay, teledidardyng aldynda jatatyndar bar. Kópshilik teledidardyng aldynan shyqpaydy, arasynda bir-birine qonaqqa baryp, nauryzkóje iship keledi, qaytyp kelip telejәshikting aldyna jayghasady. Orystardyng kóktemgi «Maslennisa» merekesi, tatarlardyng «Sabantoylaryna» qarasanyz birshama belsendi týrde ótedi. Búl kezde neshe týrli sporttyq oiyndar úiymdastyrylyp, júrt soghan jappay qatysugha úmtylady. Bizge de sonday jastar alqynyp-júlqynyp, jarysa qatysatyn sporttyq oiyndardy kóptep úiymdastyru kerek siyaqty. Syrttaghy әlemdi kompiuter, teledidar arqyly ghana tanyp, «ýikýshik» bolyp ósip jatqan jastardy últtyq meyramdardyng mәn-manyzyn ýiretip, boylaryna sinirmesek olardan da aiyrylyp qaluymyz mýmkin. Teledidardyng da, internetting de jaqsy jaqtary bar, biraq olardyng densaulyqqa, adamnyng oi-órisine, psihikasyna tiygizetin ziyandaryn da úmytpaghan jón.

Teledidar payda bolghannan bastap ghalymdar onyng adamdargha beretin paydasy men ziyany tu­raly bir pikirge kele almay, tar­tysyp keledi. Sarapshylardyng bir jaghy teledidar paydaly dese, ekinshi jaghy paydasynan ziyany kóp degendi aitady. Sonymen, kógildir ekran jóninde ghalymdardyng ne aitatynyna qúlaq salayyq. Teledidardyng әrbir ýiding tórinen oryn alghanyna ondaghan jyl boldy, biraq onyng adamdar ýshin ýlken qater әkeletinin eshkim aitpaydy. Biz kompiuter, miyk­ro­tol­qyndy pesh, elektr poyyzda­ry, kýshti radiolokasiyalyq stan­sa­­lar, baylanys toraptary, qalta tele­fon­dary bolmaghan kezde kó­gildir ek­ranmen tanystyq. Ol kez­de pla­neta joghary volittyq je­liler, úyaly telefondardyng ra­dio­tran­slyator­lary siyaqty ghalamat kýshi bar jý­yelermen býgingidey oralyp tas­tal­ghan joq bolatyn. Qazir osynyng bar­­lyghy adamdardyng júmysyn bir ja­ghy­nan jenildetti, al ekinshi ja­ghy­nan densaulyghyn qúrtyp jatyr.

Teledidardy alysyraq oty­ryp kóretin bolghandyqtan den­saulyqqa әser etui kompiuterge qa­raghanda azdau, biraq onyng al­dynda biz kóp uaqytymyzdy ótki­zemiz, sondyqtan kógildir ekran­nan keletin kesel kóp bolmaq. Elektrlik magnit óristerining әse­rinen tez sharshau, ashushandyq, úmytshaqtyq, úiqynyng búzyluy degen keselder shyghady. «Búlar teledidardyng әserinen bolady» dep adamdar oilamaydy, óitkeni kógildir ekrannyng әseri bildirtpey boydy alady. Amerikalyq zerthanalar­dyng birindegi kórtyshqandar ústaytyn kórshi bólmege teledidar qoyyp, ghalymdar baqylaugha alghan. Ádette, orta eseppen 12 baladan tabatyn kórtyshqandar teledidar payda bolghannan keyin bir-eki balamen ghana shektelgen, olardyng ózi ólip qala bergen. «Súiyq kristaldy nemese plazmalyq ekrany bar te­ledidarlardyng densaulyqqa esh­qanday әseri bolmaydy» degen qate pikir eken. Klinikalyq zert­teu­lerding nәtiyjesi búl ekrandar­dyng adam aghzasyna әseri búrynghylar­dan 2 ese kóp ekendigin kórsetti. Elektromagnittik qauipsizdik or­talyghynyng 1996 jylghy kom­piu­terdi paydalanushynyng qyzmet­tik jaghdayyn zertteu nәtiyjesinde, tipti az uaqyt (1 saghat) júmys is­tegen adamda monitordyng elek­tro­magnittik sәulesining әseri­nen garmonaldyq jaghdayy әlsirege­ni jәne my biotoktarynyng birsha­ma ózgeretini anyqtalghan. Qannyng qú­­ramy onkologiyalyq aurugha shal­dyq­qandardyng qanyna úqsaydy. Áyelderding emosiyalyq jaghdayy­na jәne ótine qatty әser etse, er­kekterding gormondary әlsirep, potensiyasy tómendeydi. Telediy­dar da osylay әser etedi. Kórer­men­derding kózderi sharshap, auy­rady, bas auruy payda bolady, úiqy búzylady, aghzanyng psiy­hofizikalyq jaghdayy búzylady.

Ghylymiy-zertteuler elektrlik sәulelerding adam aghzasyna jýzdegen әseri bar ekenin dәleldep otyr. Olardyng әrbir kletkany qalay tesip ótip, býkil organdar men jýiening qyzmettik jaghdayyn qalay ózgertetinin kózben kó­re­tindey jasap, adamdargha kór­setetin bolsa, qazirgi kensedegiler jú­mysqa barudan bas tartar edi. «Qysqatolqyndy peshting adam aghzasyna qanday ziyan ekenin kórgen adam ony laqtyryp tastar edi» dep eskertedi nemis ghalym­dary. Venadaghy pasiyentterding mýd­desin qorghau jónindegi ha­lyqaralyq qauymdastyqtyng pre­ziydenti, professor Tomas Tili osy qysqatolqyndy peshting ziya­nyn alghash shyqqan kezden bastap zerttep, ótken ghasyrdyng sek­se­ninshi jyldary ony qoldanugha qarsy pikirler aitqan. Qysqa­tol­qyndy peshting sәulesi kókó­nis­ting qúrylymdaghy ósimdik alkoloiy­dyn ózgertedi eken. Himiyalyq ózge­riske týsken taghamnan limfa­tiya­lyq jýiening qyzmeti búzylady, onyng arty aghzanyng immuniytet jýiesin tómendetuge soqtyrady. Eng bastysy, qysqatolqyndy peshten sәulege malynyp shyqqan taghamdy jeu - isik kletkalarynyng kóbengine jәne qannyng úngyna yqpal etedi eken. Statistikagha qaraghanda, qysqatolqyndy peshti kóp paydalanatyn adamdardyng asqazanynda, óneshinde isikter payda bolghan.

Qazirgi kezde teledidar ýii­miz­ding әr bólmesinde, tipti as ishe­tin bólmede de, avtokólikte de túrady. Gastroenterologtardyng mәlim­deuinshe, kógildir ekrannyng al­dyn­da otyryp tamaq ishu, әsirese, balalardyng densaulyghyna óte ziyan. Búl asqazan jarasyn, gas­trit aurularyn qozdyrady eken. Tamaqtanyp otyryp teledidar kór­gen kezde asqazan sekresiyasy az bólinedi, al búl kóptegen au­rulargha sebep bolady. Germaniya­lyq ghalym Manfred Spiyserding zert­teuleri teledidargha ýnemi te­silip otyratyndardyng kóbi jý­regin may basyp, qaytys bola­tyn­dyghyn dәleldepti. Olarda diabet, joghary qan qysymy, qanda ho­les­terinning kóbengi payda bola­dy. Ghalymnyng mәlimdeuinshe, kógil­dir ekrannyng aldynan shyqpay, qat­ty beriluding nәtiyjesinde jyly­na 20 myng nemis jogharyda atal­ghan aurulardan qaytys bolady eken.

AQSh-tyng Ontýstik Karolina uniyversiytetindegi ghalymdar «te­ledidar balanyng kognitivtik qyzmetining damuyna keri әser etedi, sonday-aq oiyn júmyldy­rugha keri әserin tiygizedi» degen tú­jyrym jasap otyr. Kógildir ek­rannyng әseri eng aldymen kóru mýshesine emes, estu qabiletine ziyanyn tiygizedi. Ghalymdardyng zertteulerinshe, bala teledidardy qaramay-aq, manynda oinap jýr­gen kýnning ózinde nazar audaru, prinsiptik oidy júmyldyru qabi­leti nasharlap, onyng miynda kereghar reaksiya jýredi. Tipti te­ledidar basqa bólmede qosuly túrsa da bala ony estiydi, sóitip oinap jýrgen, kitap oqyp, ýy jú­mysyn jasap otyrghan balanyng miy túraqty rejimde kereksiz aqparattardy qabyldap, ony alandatady. «Kógildir ekran ýide kýnine 90 minuttan artyq qosyl­mauy tiyis» degen kenes beredi ghalymdar.

Áriyne, búl kógildir ekrangha mýlde jolamau degen әngime emes, ony ornymen paydalanuda. Tele­didar - adamzattyng úly jetis­tikterining biri. Kópshilik júmys­tan keyin ýige kelip tandaghan bagh­darlamalaryn, serialdaryn raqattanyp kóredi. Bir jaman jeri - ol adamdardy ýige jipsiz bay­­lap qoyady. Uaqytynyng bәrin ala­dy, onymen qoymay, densau­ly­ghyna zalal keltiredi eken. Sonyng arqasynda biz «Nauryz» siyaqty jappay toylanatyn merekelerge qatysudy úmytyp baramyz, qo­ghamdyq, sayasi, sporttyq, mәdeny sharalardyng qaynaghan ortasyn­da jýre almaymyz. Aynalamyzda bolyp jatqan barlyq janalyq­tar men әrtýrli oqighalardyng barly­ghyn teledidar arqyly ýiimizge әkelip bergenin qalaymyz. Biraq odan bizge ziyanynan basqa, esh­qanday payda joq ekenin de tý­sinuimiz kerek.

Eresek adamdargha paydaly kenes beru bolmasa, ýirenshikti әdetterinen aiyru qiyn ekendigin ghalymdar jaqsy týsinedi. Alayda, ózderining densaulyqtaryn oila­masa da balalarynyng densauly­ghy­na kónil bólip, kógildir ekrannan keletin keselderding aldyn alghan jón. Ol ýshin onyng paydasy men ziyandaryna zertteuler jýrgizgen ghalymdardyng beretin kenesine kónil audarayyq:
1. Keybireuler ýiine kele sa­lyp, teledidardy qosudy әdetke ainaldyrghan nemese ony jaryq ýshin (fon) paydalanady, tele­diy­dardy qajeti bolmasa qospanyz;
2. Kóretin baghdarlamany mú­qiyat tandanyz. Eger ózinizding kónil kýiiniz qalamaytyn bolsa, ashu-yza shaqyratyn baghdarla­malardy qaramanyz. Balalary­nyz kórip otyrghan filimder men bagh­darlamalardy jәne olardyng kó­gildir ekran aldynda qansha uaqyt otyratynyn qadaghalanyz;
3. Belgili bir jasqa kelgenshe jasóspirimder teledidar ekra­nynda bolyp jatqan oqighalardy týsindirudi qajet etedi. Teledidar­gha tegin tәrbiyeshi dep qaramau kerek, balany onyng aldyna jal­ghyz otyrghyzyp qonggha bolmaydy. Balalar ýshin tәrbiyelik maghyna­daghy otbasylyq baghdarlamalar­dy tandap kórsetu kerek. Eger bala tәuligine eki saghattay teledidar qarasa, odan eshqanday ziyan kel­meydi. Kerisinshe, ol búdan ózine paydaly maghlúmattar alady, ózine janalyqtar ashady. Al endi kó­gildir ekran onyng jalghyz ghana do­­syna ainalsa, odan keler qauip bar. Onyng keri әserin kóp úza­may óziniz de bayqaytyn bolasyz.

Qayyrjan TÓREJAN

"Ayqyn" gazeti

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2276
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3594