Júma, 19 Sәuir 2024
Bilgenge marjan 4924 19 pikir 7 Aqpan, 2023 saghat 13:55

Qyrghyz qaydan shyqty?

Qyrghyz halqy – ejelgi dinlin halqynyng hegu ruynan

Qyrghyz halqy negizi «qyrghy» dep atalghan taypadan qalyptasqan, búl ru ejelgi dilindik taypalar tiziminde «hegu» dep kórsetilgeni mәlim. Dinlin halqy óz kezeginde ejelgi jundy halqynyng huni eli aimaghyna baryp ornyqqan bóligi. Sondyqtan qyrghyz halqy jayly aitpas búryn aldymen jundy halqy men dinlin eli jayly qysqasha aita ketken jón.

Qytay derekterine sýiensek, b.d.d. III mynjyldyqtan bastap, b.d.d. IV ghasyrgha deyin ortalyq Qytaydyng soltýstigi men batysyn alyp jatqan tauly aimaqty «jundi» halqy mekendegen. «Jundiylerdin» soltýstigindegi qúrghaq dalada «huni» (honyr) halqy, al ontýstigi men shyghysyndaghy tómengi alqaptarda qytaydyng arghy babalary otyrdy. Kýn sәulesi týse bermeytin qalyng ormanda, túmandy, tauly ólkede myndaghan jyldar boyy otyrghandyqtan jundiylerding týri kók kózdi, qyzyl shashty bolyp qalyptasqan. Barsha «tau halyqtary» tәrizdi kelbetteri jýndes bolghan. Osy sebepten «honyr» (huni) halqy olardy «jýndi» dep ataghan. Yaghni, tau halqy kýn men dala jeli ónin qaqtaghan dala halqyn «honyr» (huni) dep atasa, dala halqy jýndes óndi tau halqyn «jýndi» degen.

Taulyq jýndilerding tómendegi alqaptarda otyrghan qytaylardy úzaq ghasyrlar biylep, tóstegeni jayynda naqty derekter bar. Qytaydyng ata-babalary Ortalyq Qytaygha alghash jetkende ol jer batpaqty qalyng nu ormandy bolghanyn, onda jýndy halqynyng әrtýrli taypalary mekendegenin tarihy jazbalar aighaqtaytyn fransuz tarihshysy Marseli Grane atap ótedi (qytaydyng ata-babalary ontýstikten barghany týsinikti, yaghny qazirgi Vetnam, Laos elderi aimaghynan). Jýndiler taudyng alyp qúsyna syiynghan, ony qazaq «tazqara» dep ataydy (parsy-tәjikshe «simrug», grekshe «grifon»). Taudyng biyik shyndaryn mekendeytin osy qústy jýndiler «tәni iri» (maghynasy ­– «alyp deneli») dep atady, jýndi-yechjiylerding sol qústy qúday tútqanyn grek derekteri rastaydy. Osy «tәni iri» qúsqa tabynu dәstýri keyin «aspan qúdayy Tәniri» senimine úlasqan. Jýndilerding ata-mekeni bolghan taudyng Tәnir Shyny dep ataluy sózimizge dәlel. Ol taudy Tyani Shyani etken «R» dybysy joq qytay, onyng qytaysha maghynasy da ­– «aspan qúdayynyng tauy».

Qazaqta araptyq «din» sózi maghynasyna jaqyn ózindik «dil» degen sóz bar. Qytaylarmen jaqyn aralasqan jýndilerding key taypalary ózderin «dilli» dep te ataghan tәrizdi (yaghni, «biz qytaylargha qaraghanda qalyptasqan dini bar halyqpyz» degen maghynada). Osy sebepten bolar, qytay jazbalary key jýndilerdi «di» dep kórsetedi. Jýndiler yqpalymen qytaylar da «tәniri» senimine kóshkenin jәne «tәniri» atauy «aspan qúdayy» degen maghynagha ie bolghanyn angharamyz. Qytaylar «r» dybysy joqtyghynan «tәniri» atauyn «tyani» dep ózgertip qabyldaghan.

Keyin b.zamanymyzgha deyingi 4-3 gh.gh. kóptegen shaghyn knyazdikterden túratyn Qytay birigip imperiyagha ainalyp, olar men erjýrek jýndi halqy arasynda 500 jylgha sozylghan soghys-teketirester bolghany, aqyry jýndiler jeniliske úshyrap jan-jaqqa auyp kóship ketkenin qytay derekteri kórsetetini ghalymdargha mәlim. Jenilgen jýndilerding ýlken toby b.d.d. III ghasyrda batysqa, Orta Aziyagha ketse (Parfiya patshalyghyn ornatqandar), ekinshi toby soltýstik shyghystaghy «hu» taypasy aimaghyna ketken (japon, manghol, korey últtarynyng arghy babalary), ýshinshi toby soltýstiktegi qonyr halqy (huni) aimaghyna barghan. Jýndilerding óz otanynda qalghany ­– Shynjandaghy yuechjy (oshaq) taypasy, Tiybette otyrghan jýndiler jәne qazirgi Ortalyq Qytay aumaghynda qalghan jýndiler. Shynjandaghy yuechjy (oshaq) elinde artynsha Uysun knyazdigi payda bolyp, ol keyin Orta Aziyany tolyq baghyndyryp, alyp Ýisýn imperiyasy ornaydy (Kushan patshalyghy). Tiybettegi jýndiler keyin buddizm dini arqyly tegi qytaylyq etnostargha aralasyp, tiybet últyn qalyptastyrdy. Qytay imperiyasy aimaghynda qalghan jýndilerde jeti taypadan qúralghan Baydy odaghy bary kórsetilgen. Olardyng kóbi keyin qytaylargha sinip joyylghanymen, bir bóligi b.z. I gh. orta aziyadaghy Ýisýn imperiyasyna baryp qosylghan tәrizdi (oshaqty taypasynyng bayly ruy men kishi jýzdegi bayly taypalar odaghy solardan deu oryndy).

Biz sóz eteyin dep otyrghan jýndiler soltýstiktegi huni halqy jerine ketkender.  Olar – derekterde «diliyn» nemese «dinliyn» dep kórsetilgender (olar qytay jazbalarynda «Di» dep kezdesetinin aittyq). Artynsha Huni imperiyasy qúramyna engen dilin (dinliyn) halqy – sol diy-jýndiler. Qytay derekteri de dilinder Ortalyq Qytaydaghy adamdarsha tabynatynyn bayandaydy, yaghny olar Tyani (tәniri) senimin ústanatyn qytaylar siyaqty minәjat etken. Osy derek bizding tújyrym dúrys ekenin bayqatady. Húng (huni) halqyna da Tәniri senimin taratqan sol diliyn-jýndiler ekeni týsinikti. Dilindik taypalar tiziminde «hegu» dep kórsetilgenin ghalymdar «qyrghy» taypasy dep tanidy. Shamasy qyrdy (qyratty dalany) mekendegendikten berilgen atau. Osy qyrghy taypasy qyrghyz últynyng tikeley arghy babalary bolyp tabylady.

Dillinder V-VI ghasyrlardaghy derekterde «dele» («tele») jәne «teleut» ataularymen kezdesedi. Yaghni, jýndi halqynyng soltýstik ónirge ketkenderi tarihta dillin jәne tele-teleut dep kórsetiledi. Olar Sibir men Altaydaghy key týrkilik últtardy qalyptastyrghan.

       Úighyr qaghanatynyng negizgi әskery kýshi Qyrghy taypasy:

Músylman halifaty әskerimen 732 jyldan bastalghan kóptegen shayqastar Týrki Ashina dinastiyasy biylegen Týrgesh qaghanatyn әlsiretkeni ras. Osyny útymdy paydalanghan jujandyq Shiyvey (shiybórash) dinastiyasy memleketting shyghys aimaghyndaghy biylikti óz qoldaryna alyp, 745 jyly Ýiqyr qaghanatyn ornatqan (qazirgi Mangholiya aimaghynda). Olardyng basty senimdi kýshi Qyrghy taypasy boldy (qyrghy – «qyr taypasy», «qyrdy mekendeytin taypa» degen maghynada). Osy sebepten memleket atauy «Ýi-qyr qaghanaty» dep tariyhqa endi (ýiqyr – «qyrghy eli» degen maghynada). Úiqyr qaghanatyn Tan (Qytay) memleketi moyyndaghany aitylady. Óitkeni, Tan memleketi (Qytay) búl zaman ishki alauyzdyqtan qatty әlsizdikke úshyraghany belgili.

Qytay jazbalarynda Ýiqyr eli әuelde «hoyhu, hegu» dep kórsetiledi, ol «qyrghy» atauynyng qytaysha búrmalanuy bolyp tabylady. Al Suy zamanyndaghy «uhu» atauyn «úiqyr» dep búrmalaghan Resey tarihshylary, alayda ol zamanda Ýiqyr qaghanaty әli ómirge kelmegen bolatyn (VI-VII ghasyrlar). Suy dәuirindegi qytay derekterinde «uhu» dep kezdesetin ru qazaqtyng uaq taypasy degenimiz oryndy. Sebebi, «uhu» atauynyng Ýiqyr qaghanatyna da, keyingi úighyr últyna da esh qatysy joq. Al qyrghyzdar Ýiqyr qaghanatynyng negizgi kýshi bolghan qyrghy taypasynan qalyptasqan. Ýiqyr qaghanaty rulary qúramyndaghy sueyanito, dubo, tolanige, pugu, baegu, ade, baisiy degender qazirgi qyrghyz qúramyndaghy solto, tóbói, tóólós, bugu, bargy, adigiy, basyz rulary (sueyanito – solto, dubo – tóbói, tolanige – tóólós, pugu – bugu, baegu – bargy, ade – adigi, baisy – basyz). Ondaghy «yanihe» degeni «onqyr», al  «yaologe» – «solqyr» nemese «úlyqyr» boluy mýmkin. Qyrghyzdardyn әli de «onqanat», «solqanat» dep bólinetini mәlim. Al «guligani» degeni kurykan, búl ru tuva últynda saqtalghan. «Dubo» ruy keyin Tuva últyn qalyptastyrdy, onyng az bóligi ghana «tóbói» atauymen qyrghyz qúramynda saqtalypty. Al «tolanige» degen ejelgi dele-dilin eli bolyp tabylady, olar keyin tolengiy últy boldy, ýlken toby «tolegetay» atauymen qazaqtyng nayman taypasy qúramyna sindi jәne az toby «tóólós» atauymen qyrghyzdar qúramyna saqtalghan.

Qytay jazbalarynda osy rulardan bólek Ýiqyr eline odaqtas bolghan «basiliy» men «gelolu» taypalarynyng atauy kezdesedi. «Basiliy» dúrysynda qyrghyz qúramyndaghy «bazary» ruy, ol – qazaqtyng nayman taypasyndaghy bazarhan ruy. Jogharyda kórsetilgen «tolanige» – qazirgi nayman qúramyndaghy «tolegetay» degen ýlken ru. Aldynghy maqalamyzda Qytaymen shekaralas otyrghan ontýstik húndaryn qytaylar «nay» («sýt eli» maghynasynda) dep ataghanyn, sol «nay» elining VI ghasyrda batysqa ketkenderi ondaghy telengy (dili) taypasymen odaqtas bolghanyn, qazirgi Nayka ózeni sol elding atauynan ekenin, olardyng manghy rularymen odaqtasqan bóligi «nayman» (nayman) taypasy bolyp qalyptasqanyn, al tatar elimen odaqtas bolghandary keyin noghay atauly últty qalyptastyrghanyn jazghanbyz. Qyrghyzdaghy «noygu» ruy sol keyin noghay últyn qalyptastyrghan «nay-nayka» elining toby desek, qatelespeymiz. Jogharyda kórsetilgen basiliy-bazary men tolanige-tolegetay rulary da keyin nay eline qosylyp, nayman taypasyn qalyptastyrdy.

Ýiqyr qaghanatynyng ekinshi odaqtasy «gelolu» taypasy dúrysynda kereyler, qazaqtyng kerey taypasy. Ony Ýiqyr qaghanatynyng bir biyleushisining laqap aty Geleykehani da anghartady (GeleykehaniKereykaghan, biylikke kerey taypasy qoldauymen otyrghandyqtan solay atalghan tәrizdi). Reseylikter «gelolu» degenderdi «karluk» dep týsindiredi, osylaysha tarihta bolmaghan karluk degenderdi «boldy» dep dәleldeuge tyrysady. Shynynda «gelolu» atauy – «kereyler» degen ataudyng qytaysha búrmalanuy, sol gelolu qúramyndaghy moluo, chisy, tashiliy degen rular – kerey taypasynyng molqy, sherushi, taryshy rulary. Demek qazaqtyng nayman men kerey taypalary Ýiqyr qaghanaty zamanynda qyrghy taypasymen odaqtas bolghan. Sol memleket ómir sýrgen qazirgi Mangholiya aimaghynda qazaqtyng nayman men kerey taypasy әli de otyrghany anyq derek jәne olardyng qyrghyz emes, qazaq ekeni qazaqtyng qyrghyzdan búryn halyq bolyp qalyptasqanyn dәleldeydi.

Ýiqyr qaghanatyn ornatqan qaghan esimi qytay jazbasynda «Guly peylo» dep kórsetilgen. Onyng dúrysy «Úly bóri» boluy mýmkin. Sol qaghannyng «Gudulu-piyg-asue-kehani» degen lauazymy dúrysynda – «Qúttyly-bek-asýii-qaghan». Odan keyin biyleushi bolghan Moyanchur esimi dúrysynda «Manjýr» dep bilemiz. Osy derekter Ýiqyr qaghanatyn ornatqan jýrjan-jujandyq Asylúya Shiybóri-ash dinastiyasy ekenin kórsetedi. Sonymen qatar Ýiqyr qaghanaty men Týrgesh qaghanaty arasyndaghy jaulyqta eki memleketti biylegender ózara baqtalas Ashina men Shiybórash dinastiyalary ekenin anghartady.

Qytay jazbalaryna sensek, Hakas eli Ýiqyr qaghanatynan derbes bolghan. Onda Hakas elin biylegenderdi «ajo» dep kórsetken, onyng dúrysy – «Asy», yaghny Asylúya dinastiyasy. Hakas últy qúramynda «haas» degen top bar, jalpy «hakas» atauy «kók-as» dinastiyasy atauynan tughan tәrizdi. Yaghni, Kók Týrki Ashina dinastiyasy atauymen baylanysty degen dúrys. Sonda Ýiqyr qaghanatyn biylegen – Asylúyalyq Shiybórash dinastiyasy, al Hakas elin biylegen – Asylúyalyq Ashina Kók Týrki dinastiyasy (Kók Týrki qaghanaty joyylghanda Hakas aimaghynda biyligin saqtap qalghandar). Qytaydyng Tan dinastiyasynyng imperatory Hakas hanyna jazghan hatynda ózi men hannyng arghy tegi bir rudan ekenin eskertip ótedi. Al Tan dinastiyasy odan búrynghy Toba (tabgachi) dinastiyasynan taraytyny mәlim, ótken maqalalarda tabgachy ertede Ýisýn imperiyasyn biylegen dinastiya ekenin jәne arghy teginde Asylúya taypasynan taraytynyn aittyq. Osy Tan imperatorynyng haty Asylúya dinastiyasynyng barsha euraziyalyq týrkitildi halyqtardy ghana emes, IV-IX ghasyrlar arasynda Qytay imperiyasyn da biylep-tóstegenin pash etedi.

Hakas últynda qyrghyz degen joq, «qyrghys» degen top tuva últynda bar. Hakastar ózderin «tadar» dep te ataydy, yaghny olar qyrghyzdan emes, arghy teginde tatar taypasynan qalyptasqan. Reseylik iyezuidter «Ýiqyr qaghanaty – úighyr eli, Hakas eli – qyrghyz júrty» dep búrmalatty. Osy sebepten esh dәlelsiz «qyrghyzdar VII ghasyrda hakas dep te atalghan. Hakas eli – qyrghyzdar, al Ýiqyr qaghanatynyng halqy úighyrlar bolghan» degizdi. Osylaysha «Hakas elinen kelgen qyrghyzdar IH ghasyrda (840 jyly) Úighyr qaghanatyn joyyp, onyng ornyna Qyrghyz qaghanatyn ornatty. Al H ghasyrda ony Qidandar joyyp, qyrghyzdar Orta Aziyagha ketti» degen jalghan tújyrymdar jasady.

Resey oqymystylary Selengi ózeni boyynan tabylghan tastaghy jazba Ýiqyr qaghanatyn Qypshaq eli jaulap alghanyn dәleldeytinin kózge ilmeuge tyrysty. Ony moyyndasa, Qypshaq elining ertede Amur aimaghyn mekendegeni, olardyng IH ghasyrda ghana qazirgi Mangholiyagha kelip Ýiqyr qaghanatynyng biyligin iyelengeni, Ýiqyr qaghanatynda basty taypa bolghan qyrghy taypasynyng ýlken toby qazirgi Shynjangha ketip, ondaghy ýzbek tildi músylman halyqty basyp alghany jәne jergilikti halyq sol kelgenderdi Ýiqyr qaghanaty atauymen «ýiqyr» deytindikten onda keyin «úighyr» atauymen birtútas últ qalyptasqany kórinip qalar edi. Sonymen qatar H ghasyrdan keyin qazirgi Qyrghyzstan aimaghyna kelip ornyqqan qyrghyzdar emes, qypshaqtar ekeni de týsinikti bolar edi. Múnday jaghdayda býgingi Kubanda I ghasyrda ómir sýrgen kuman taypasy men kәzirgi Donda H ghasyrda bolghan «polosy» ataularyn «qypshaq atauynyng balamalary» degen tújyrymdary, yaghny «kuman men polovsy – qypshaqtar» degen tújyrymdary senimsiz bolaryn reseylik iyezuidter jaqsy týsindi. Olar qazaq halqy erteden bar ekenin qalayda jasyrudy maqsat etti, ol ýshin arab-parsy jazbalaryndaghy «qazaq» atauyn ózge úqsas ataumen «týsindiruleri» qajet edi. Olay etuge, yaghny «qazaq» atauy ornyna qoldanugha tek «qypshaq» atauy layyq boldy (úqsas). Osynday sebeptermen barsha tarihymyz ózgerip búrmalandy, onyng biri osy Ýiqyr qaghanaty tarihy.

Selengi tasyndaghy jazba Qypshaq eli 11 taypadan qúralatynyn, yaghny ol jay taypa emes, tolyqqandy el, halyq ekenin dәleldeydi. Sol jazbada Qypshaq elin biylegen dinastiya «El bóri» dep kórsetilgen, yaghny olardy biylegen – jujandyq Asylúya shiyvey-shiybórash dinastiyasy. Ýiqyr qaghanatyn olargha deyin de sol dinastiya biyledi, demek biyleushi әulet ózgergenimen Shiyveylik (shiybórashtyq) biylik dinastiyasy saqtalghan. Biylikti el bóri ruy iyelengendikten, memlekettegi negizgi әskery kýsh bolghan qyrghy taypasy ornyn «qypshaq eli» taypalary basqan. Qyrghy taypasynyng bir toby Shynjangha ketkenimen, negizgi toby qalyp qoyghan. Olar biylikten shettetilgendikten memleketting soltýstik shekarasyna, Eniyseyge jaqyn mangha yghysqan dep tújyrym jasaghanymyz jón. Olar memlekette saqtalghandyqtan, 840 jyldan keyin Qyrghy qaghanaty ómir sýrgendey týsinik ornyqqan siyaqty. Shynynda, ol zamandaghy memleketti Qypshaq qaghanaty deuge bolady.

Sonymen Ýiqyr qaghanaty biyligi Qypshaq eline ótti. Ýiqyr qaghanaty halqynyng bir bóligi Shynjangha auyp ketkenin ghalymdar moyyndaydy. Shynjan aimaghynyng otyryqshy ýisýn halqy V-VI ghasyrlarda Ýz patshalyghy (Eftalid patshalyghy) qúramynda boldy. Ótken maqalalarda Orta Aziyadaghy ýisýnderding ózderin biylegen «ýz» adamdaryn «ýz-bek» dep ataghanyn, osy ataumen keyin olar aralasyp-birigip «ýzbek» últyn qalyptastyrghanyn aittyq. Shynjan aimaghy sol ýzbek tildi halyqtyng shyghys bóligi bolatyn, ol jerding halqy kórshi Ýiqyr qaghanaty elin memleket atauymen «ýiqyr» dep ataghan. Sondyqtan olar ózderin jaulap alghan qyrghy taypasyn da «ýiqyr» dep atady, keyin solarmen qosylyp «úighyr» atauly halyqqa ainaldy. Úighyr halqynyng tili men dәstýi ýzbek (ózbek) halqymen úqsas. Alayda úighyrlarda kelbeti qyrghyzdargha jaqyn adamdar kóp kezdesedi. Qazirgi qyrghyz tarihshysy Esenuly Qylysh «Eniysey qyrghyzdary tarihy» degen enbeginde Manas eposy úighyr men qyrghyz bir halyqtan taraytynyn kórsetetinin jazady.

Ýiqyr-Qypshaq qaghanaty H ghasyrda tolyq joyylghanda qyrghy taypasy Sibir-Eniysey aimaghyna baryp ornyqty. Olardyng batys Sibirge barghandary ondaghy qazaq rularymen qosylyp, artynan músylman bolyp, «bash-qyr» degen halyqty qalyptastyrdy. Osyny jasyru ýshin reseylik ghalymdar «bashqyr» atauy әuelde bashqúrt bolghan» dep búrmalady. Alayda, ol halyq «bashqyr» dep atalady jәne qúramynda «qazaq» degen toptar saqtalghan.

Sibirdi baghyndyrghan orystar «qyrghy» elin kópshe týrde «kirgiy-zy» dep ataghandyqtan, atau HVI ghasyrda «kirgiyz» (qyrghyz) bolyp ózgerdi dep týsinemin. Qyrghyzdar budda dinin ústanghanyn jәne oirat taypasymen birge Djonghar (chon-qyr) patshalyghyn ornatqanyn qazirgi qyrghyz tarihshylary moyyndaydy. Resey derekteri de qyrghyzdardyng Djonghar әskeri bolghanyn dәleldeydi. Qyrghyzdarda әli de biyik taudaghy key rular budda dinin ústanatyny aitylady. Qyrghyzdardyng kelbeti manghol, buryat, tuvalargha jaqyn keletini, olargha qaraghanda qazaqtardyng kelbeti ortaaziyalyq ekeni kórinip túr. Qyrghyzdardyng músylmandyghy da osy kezge deyin óte tómen dengeyde bolghan. Qyrghyzdardyng kiygen últtyq aiyr qalpaqtarynyng úshy músylmandyq sәjde jasaugha kedergi bolar edi, al qazaq sonday qalpaqty kóldeneng kiyedi (úshtary sәjdege kedergi bolmaytynday etip). Qyrghyz әielderi kiyetin oramal moyyndy jappaydy, al qazaq әielderi kiyetin kiymeshek tolyq jabyq músylmandyq oramal. Kenester zamanynda Jambyl oblysynyng ózge aimaqtarynda Qorday, Merki, Lugovoy audandarynda «erkekter týgil әielderine deyin araq ishedi» degen úghym boldy. Onyng sebebi ol audan túrghyndary kórshiles jatqan qyrghyz elimen qúda-jekjat bolyp kópten aralasyp qalghanynda eken, jaman әdet tez júghady ghoy әrqashan. Áriyne qazir Qyrghyzstanda músylmandyq joghary dengeyde, tipti el basshylarynyng ózderi ministrlerimen birge bes mezgil namazdaryn óteydi dep estimiyz. Olarda bizdegidey oramal kiygen qyzdardy mektepke kirgizbeu degen jabayylyq joq.

Ghalym Aleksey Levshin «Kirgiyz-kaysak ordasy jayly» degen enbeginde qyrghyzdar HVII ghasyrgha deyin ontýstik Sibirdi mekendegenin, olar tek HVII ghasyrda ghana qazirgi Qyrghyzstan aumaghyna qonys audarghanyn jәne olargha deyin ol jerdi mekendegender qytay jazbasynda «poli» (bóri) dep kórsetilgen halyq ekenin naqty derektermen kórsetedi. Qyrghyzdar «ong qanat», «sol qanat» jәne «ishkilik» bolyp ýshke bólinedi. Osy jerdegi aldynghy ekeui HVII ghasyrda kelgen qyrghyzdardyng ózi degen oryndy. Al «ishkilik» toby qyrghyzdargha deyin sol jerdi mekendegen «bóri eli» taypalary (olardyng «ishkilik» degen atauy da sony bayqatady). Osy «ishkilik» tobynda qypshaq, nayman, qanly degen qazaqy taypalar bar. Ondaghy halyqty biylegen El bóri toby bolghandyqtan, ol eldi qytay derekteri «poli» dep kórsetken. A.Levshin jonghar biyleushisi qyrghyzdardy HVIII ghasyrda Orta Aziyagha «jer audarghanyn» jetkizedi, Reseyding keybir tarihshylary da jongharlar әueli Qyrghyzstan aumaghyn jaulap alghanyn, sol jaqtan qazaq dalasyn jaulay bastaghanyn moyyndap jýr. Tarihta kezdesetin jonghar men qyrghyz qaqtyghysy Qyrghyzstan aumaghyn erteden mekendegen Bóri (poli) eli men olardy jaulap kelgen chonqyr-qyrghyzdar arasyndaghy  soghystar ekeni týsinikti. Qazaq pen jonghar soghystary tap sol HVII-HVIII ghasyrlarda oryn alghany jәne jongharlar jaulap alghan jerler Qazaqstannyng tek ontýstik aimaghy ekeni belgili faktiler. Osy derekterden qazaqty qan qaqsatqan jongharlar qyrghyz eli ekenin bayqau qiyn emes.

Qazaq pen jonghar eshqanday tilmәshsiz bir-birin týsingen halyqtar, al manghol men qalmaq tilin esh qazaq týsinbesi aidan anyq. Demek, «djonghar» atauy dúrysynda «chonqyr» bolghan. Qazaqtan jenilgen song olar Qazaq handyghy qúramynda qaldy. Ózderine baghynyshty jergilikti «ishkilik» toby taypalary sebebimen músylmandyq qabyldap, biz biletin «músylman qyrghyz» últy bolyp qalyptasty. Olardyng Eniyseyde qalghandary tuva últy qúramynda «qyrghys» atauymen saqtalghan. Qazaq aqyny Sýiinbay men qyrghyz aqyny Qataghan ekeuining 19 ghasyrdaghy ataqty aitysynda Sýiinbaydyng qyrghyzdargha qaray «qayta kóship ketersin» dep aitqan tarihy sózderi qyrghyz elining «syrttan kóship kelgen halyq» ekeni ol zaman úmytyla qoymaghanyn kórsetedi.

Qazirgi Qyrghyzstandaghy qyrghyzdarda han degen bolghan joq, jergilikti biyleushi «datqa» dep ataldy, jalpylay bay-manaptar biyledi. Osy derekting ózi qyrghyzdar Qazaq handyghyna baghynyshty bolghanyn, olargha han saylaugha rúqsat etilmegenin kórsetedi. Qazaq handyghy әlsiregen zamanda olar bostandyq alugha úmtyldy, Kenesary handy jene almaghan Resey biyligide qyrghyzdardy oghan qarsy aidap salyp, tu syrtynan soqqy bergizip әlsiretuge tyrysty. Kenesary han sol «qyrghyz seperatizmin» toytaru ýshin joryq jasaghanyn týsinetin uaqyt boldy. Kez kelgen patsha memleketting tútastyghyn saqtap, býlikti basu ýshin qan tóguge әzir, Kenesary han da Qazaq handyghy tútastyghyn saqtau ýshin qyrghyz «seperatisterine» soqqy beruge mәjbýr boldy. Qazirgi Qyrghyz eli biyleushileride Derbes Memleketi bolsada Qazaq eline seskene qaraytyny, olardyng qazaqqa qarsy «protivoves» retinde Reseyge arqa sýieuge úmtylatyny bayqalady, onyng sebebi halyq jadynda «keshe ghana Qazaq handyghy qúramynda bolghandary» emis-emis bolsada saqtalghandyghynan bolar sirә.

Jalpy qyrghyz últynyng qalyptasuy Manas qolbasshymen tikeley baylanysty. Jyrdy múhiyat oqyghan adam Manastyng HVII ghasyrda ómir sýrgenin bayqaydy. Aghylshyn tarihshysy Artur Tomas «Manas eposy HVIII ghasyrda payda bolghan» degen pikir aitqan. Manas esimindegi «as» atauy onyng «As» dinastiyasy adamy ekenin bayqatady. Qyrghyz ghalymdary songhy kezde djonghar hontayshysy qyrghyz ekenin dәleldep jýr. Qalmaq tarihshysy Genadiy Avlyaev ta Djungar patshalyghyn biylegen «Choros» toby Eniysey qyrghyzdarynyng ruy ekenin aitady. Djungar patshalyghyn qazirgi Mangholiyadan Orta Aziyagha quyp shyqqan Manjýr-Sin patshalyghy, al Manjýr-Sin patshalyghyn ornatqan «jýrjen» toby jýrjen-jujandyq shiybórash dinastiyasy úrpaqtary ekenin búrynyraqta jazghanbyz. Olay bolsa Djonghar biyligi olardyng baqtalastary Asylúyalyq Ashina tobynda bolghany ghoy. Qytaydaghy qazaq tarihshylary Manjýr-Sin әskeri qolbasshysynyng qazaq elin shabuyldaudan bas tartqanyn jәne onysyn «qazaqpen tuyspyz» dep týsindirgenin aityp jýr. Shynynda, Djonghar elin tarih sahnasynan joghaltqan Manjur-Sin imperiyasy Qazaq handyghyna jaulyq kórsetken joq. Qazaq handyghyn biylegen Shynghyshan úrpaqtary, yaghny olar Manjýr-Sin imperiyasyn biylegen shiyvey-jýrjen dinastiyamen tuys bolady. Osy derekterden memleketter arasyndaghy soghystar sol memleketterdi biylegen Asylúyalyq eki dinastiya arasyndaghy baqtalastyq-jaulyqpen baylanysty ekenin kóremiz.

Bekjan Ádenúly

Abai.kz

19 pikir