Sәrsenbi, 17 Sәuir 2024
Janalyqtar 9249 0 pikir 26 Nauryz, 2013 saghat 06:05

Abay Qúnanbayúly. Búl zamannyng moldalary hakim atyna dúshpan bolady

OTYZ SEGIZINShI SÓZ

Ey, jýregimning quaty, perzentlerim! Sizderge adam úghylynyng minezderi turaly biraz sóz jazyp yadkar qaldyrayyn. Yqylaspenen oqyp, úghyp alynyzdar, onyng ýshin mahabbatyng tóleui - mahabbat. Áueli adamnyng adamdyghy aqyl, ghylym degen nәrselermenen. Múnyng tabylmaqtyghyna sebepter - әueli hauas sәlim hәm tәn saulyq. Búlar tuysynan bolady, qalmys ózgelerining bәri jaqsy ata, jaqsy ana, jaqsy qúrby, jaqsy ústazdan bolady. Talap, úghym mahabbattan shyghady. Ghylym-bilimge mahabbattandyrmaq әlgi aitylghan ýsheuinen bolady. Ghylym-bilimdi әueli bastan bala ózi izdenip tappaydy. Basynda zorlyqpenen yaky aldaumenen ýiir qylu kerek, ýirene kele ózi izdegendey bolghansha. Qashan bir bala ghylym, bilimdi mahabbatpenen kókserlik bolsa, sonda ghana onyng aty adam bolady. Sonan song ghana alla taghalany tanymaqtyq, ózin tanymaqtyq, dýniyeni tanymaqtyq, óz adamdyghyn búzbay ghana jәlib mәnfaghat dәfghy múzarratlarny aiyrmaqlyq sekildi ghylym-bilimdi ýirense, biler dep ýmit qylmaqqa bolady. Bolmasa joq, eng bolmasa shala. Onyng ýshin kóbinese balalardy jasynda ata-analary qiyanatshylyqqa salyndyryp alady, sonynan mollagha bergen bolady, ya ol balalary ózderi barghan bolady - eshbir bәhra bolmaydy.

OTYZ SEGIZINShI SÓZ

Ey, jýregimning quaty, perzentlerim! Sizderge adam úghylynyng minezderi turaly biraz sóz jazyp yadkar qaldyrayyn. Yqylaspenen oqyp, úghyp alynyzdar, onyng ýshin mahabbatyng tóleui - mahabbat. Áueli adamnyng adamdyghy aqyl, ghylym degen nәrselermenen. Múnyng tabylmaqtyghyna sebepter - әueli hauas sәlim hәm tәn saulyq. Búlar tuysynan bolady, qalmys ózgelerining bәri jaqsy ata, jaqsy ana, jaqsy qúrby, jaqsy ústazdan bolady. Talap, úghym mahabbattan shyghady. Ghylym-bilimge mahabbattandyrmaq әlgi aitylghan ýsheuinen bolady. Ghylym-bilimdi әueli bastan bala ózi izdenip tappaydy. Basynda zorlyqpenen yaky aldaumenen ýiir qylu kerek, ýirene kele ózi izdegendey bolghansha. Qashan bir bala ghylym, bilimdi mahabbatpenen kókserlik bolsa, sonda ghana onyng aty adam bolady. Sonan song ghana alla taghalany tanymaqtyq, ózin tanymaqtyq, dýniyeni tanymaqtyq, óz adamdyghyn búzbay ghana jәlib mәnfaghat dәfghy múzarratlarny aiyrmaqlyq sekildi ghylym-bilimdi ýirense, biler dep ýmit qylmaqqa bolady. Bolmasa joq, eng bolmasa shala. Onyng ýshin kóbinese balalardy jasynda ata-analary qiyanatshylyqqa salyndyryp alady, sonynan mollagha bergen bolady, ya ol balalary ózderi barghan bolady - eshbir bәhra bolmaydy.

Ol qiyanatshyl balalary talapqa da, ghylymgha da, ústazgha da, hattә iman iyghtiqadqa da qiyanatpenen bolady. Búl qiyanatshylar - jarym adam, jarym molla, jarym músylman. Olardyng adamdyghynyng kәmәlәt tappaghy - qiynnyng qiyny. Sebebi alla taghala ezi - haqiqat, rastyqtyng joly. Qiyanat - haqiqat pen rastyqtyng dúshpany. Dúshpany arqyly shaqyrtqangha dos kele me? Kónilde ózge mahabbat túrghanda, haqlyqty tappaydy. Adamnyng ghylymy, bilimi haqiqatqa, rastyqqa qúmar bolyp, әrnәrsening týbin, hikmetin bilmekke yntyqtyqpenen tabylady. Ol - allanyng ghylymy emes, hәmmany biletúghyn ghylymgha yntyqtyq, ózi de adamgha ózindik ghylym beredi. Onyng ýshin ol allanyng ózine ghashyqtyq. Ghylym - allanyng bir sipaty, ol - haqiqat, oghan ghashyqtyq ózi de haqlyq hәm adamdyq dýr. Bolmasa mal tappaq, maqtan tappaq, ghizzat-qúrmet tappaq sekildi nәrselerding mahabbatymen  ghylym-bilimning haqiqaty tabylmaydy.

Mal, maqtan, ghizzat-qúrmet adamdy ózi izdep tapsa, adamdyqty búzbaydy hәm kórik bolady. Egerde adam ózi olargha tabynyp izdese, tapsa da, tappasa da adamdyghy joghalady. Endi haqiqat sýiip, shyndy bilmek qúmaryng bar bolsa, adamdyqqa layyqty yqylasty qúlaghyndy qoy. Áueli din islamnyng jolyndaghy pendeler imannyng haqiqaty ne sóz ekenin bilsin. Iman degenimiz bir ghana inanmaqtyq emes, sen alla taghalanyng birligine, uә qúrannyng onyng sózi ekendigine, uә payghambarymyz Múhammed Mústafa salallahu ghalayhy uәssәllәm onyng tarapynan elshi ekendigine inandyn. Jә, ne bitti? Sen alla taghalagha alla taghala ýshin iman keltiremising ya ózing ýshin iman keltiremisin? Sen iman keltirmeseng de, alla taghalagha keler eshbir kemshilik joq edi. Ózing ýshin iman keltirsen, jә inandyn. Ol inanmaqtyghyng qúr ghana inanmaqtyqpen qalsa, saghan payda bermeydi. Onyng ýshin sen ózing inanmaqtyghynnan payda ala almadyn, paydalanamyn desen, payda beredi, kәmil iman bolady. Paydany qalaysha aludy bilmek kerek. Siz «Ámәntu billahy kәmahuә by әsmayhy uasifatihi» dediniz. Ol esim allalar hәmma ol alla taghalanyng fighyl ghazimlәrining attary, olardyng maghynasyn bil hәm segiz sifat zatiyalary ne degen sóz, kәmil ýiren. Ózindi onyng qúly bilip, ózine muslim at qoyyp, tәslim bolghanyna rast bolasyng da. Óz pighyldaryndy soghan óz halinshe úqsatudy shart qyl. Alla taghalagha úqsay alam ba dep, nadandyqpen ol sózden jiyirkenbe, úqsamaq - dәl birdeylik daghuasymenen emes, sonyng sonynda bolmaq. Onyng ýshin alla taghalanyng sipattary: Hayat, Ghylym, Qúdiret, Basar, Sәmiygh, Irada, Kәlam, Tәkiyn. Búl segizinen alla taghaladaghyday kәmәlat-ghazamat birlәn bolmasa da, pendesinde de әrbirinen óz halinshe bar qylyp jaratypty. Jә, biz ózimizding boyymyzdaghy segiz zәrrә attas sipatymyzdy ol alla taghalanyng segiz úlygh sipatynan bas búrghyzyp, ózge jolgha salmaqpenen bizding atymyz muslim bola ala ma? Bolmasa kerek. Jә, ol segiz sipatyna sipatymyzdy hәm ol attary birlәn aghlamlanghan fighyl qúdagha fiyghlymyzdy ertpek nemenen tabylady, qalaysha tabylady, ony bilmek kerek. Ol - alla taghalanyng zaty, eshbir sipatqa múqtaj emes, bizding aqylymyz múqtaj, jogharghy jazylmysh sipattar birlәn taghriflap tanymaqqa kerek. Egerde ol sipattar birlәn taghriflamasaq, bizge maghrifatulla qiyn bolady. Biz alla taghalany ózining bilingeni qadar ghana bilemiz, bolmasa týgel bilmekke mýmkin emes. Zaty týgil, hikmetine eshbir hakim aqyl eristire almady. Alla taghala - ólsheusiz, bizding aqylymyz - ólsheuli. Ólsheulimen ólsheusizdi biluge bolmaydy. Biz alla taghala «bir» deymiz, «bar» deymiz, ol «bir» demeklik te - aqylymyzgha úghymnyng bir tiyanaghy ýshin aitylghan sóz. Bolmasa ol «bir» demeklik te alla taghalagha layyqty kelmeydi. Onyng ýshin mýmkinattyng ishinde ne nәrsening ujudi bar bolsa, ol birlikten qútylmaydy. Árbir hadiske aitylatúghyn bir qadimge taghriyf   bolmaydy.   Ol   «bir»  degen   sóz   ghalamnyn   ishinde,   ghalam   alla taghalanyng ishinde, qúday tabaraka uataghala kitaptarda segiz subutiya sipattary birlәn, uә toqsan toghyz Ásmay húsnalar birlәn bildirgen. Búlardyng hәmmasy alla taghalanyng zatiya subutiya uә fiyghliya sipattary dýr. Men múnda sizderge tórteuin bildiremin. Onyng ekeui - ghylym, qúdiret. Segiz sipattan qalghan altauy - búlargha sharh. Ol altauynyng biri - hayat, yaghni  tirlik.

Allany bar dedik, bir dedik, ghylym, qúdiret sipaty birlәn sipattadyq. Búl birlik, barlyq ghylym, qúdiret olula bolarlyq nәrseler me? Álbette, ghylym qúdireti bar bolady: hayaty - maghlúm, biri - irada, yaghny qalamaq. Ghylym bar bolsa, qalamaq ta bar. Ol esh nәrsege hareket bermeydi. Hәmmagha hareket beretúghyn ózi. Ol irada ghylymynyng bir sipaty kәlәm, yaghny sóileushi degen, sóz qaripsiz, dauyssyz bolushy ma edi? Allanyng sózi - qaripsiz, dauyssyz. Endi olay bolsa, aitqanday qylyp bildiretúghyn qúdireti jәne basar, sәmiygh, yaghny kórushi, esitushi degen. Alla taghalanyng kórmegi, estimegi, biz sekildi kózbenen, qúlaqpenen emes, kórgendey, estigendey biletúghyn ghylymnyng bir sipaty. Biri - tәkuiyn, yaghny barlyqqa keltirushi degen sóz. Eger barlyqqa keltirmegi bir óz aldyna sipat bolsa, alla taghalanyng sipaty ózindey qadim, hәm әzaly hәm әdәby bolady da, hәmiyshә barlyqqa keltiruden bosanbasa, bir sipaty bir sipatynan ýlken ya kishi bolugha jaramaydy. Olay bolghanda ghylym, qúdiret sipattary sekildi bosanbay, hәr uaqyt jaratuda bolsa, bir yqtiyarsyzdyq shyghady. Ol yqtiyarsyzdyq alla taghalagha layyqty emes. Onyng barlyqqa keltirmegi - qúdiretine ghana bir sharh. Búl ghylym, qúdirette eshbir nihoyatsiz, ghylymynda ghaflәt, qúdiretinde epsizdik jәne nasharlyq joq. Sanighyn súnghatyna qarap bilesiz. Búl kózge kórilgen, kónilge sezilgen ghalamdy qanday hikmetpenen jarastyryp, qanday qúdiretpenen ornalastyrghan, eshbir adam balasynyng aqyly jetpeydi. Biraq pendesinde aqyl - hýkimshi, qayrat, quat - qyzmet qylushy edi. Soghan qarap oilaysyn: alla taghalanyng sipatynda solay bolmaqqa tiyis. Biraq әuelde aitqanymyz: ghylym, qúdiret - bizding úghuymyzgha ghana eki hisap bolmasa, bir-aq ghylymdy qúdiret bolugha tiyis. Olay bolmasa sipattar óz ortalarynda biri tәbiygh, biri matbugh bolady ghoy. Búl bolsa, tarif rabbygha jaraspaydy. Segiz sipat qylyp jәne ol sipattar «Laghairu uәlә huә» bolyp, búlay aituda, búlardan bir óz aldyna jamaghat yaky jamighat shyghyp ketedi. Búl bolsa kelispeydi. Egerde sipattardy әrbirin basqa-basqa degende, kóp nәrseden jiylyp, ittifaqpenen qúday bolghan bolady. Búlay deu batyl, bir ghana qúdiret pendede bolghan quat; qúdiret ghylym aqyldan basqa bolatúghyn, alla taghalada bolghan qúdiret - ghylym hәm rahmet. Ol - rahmet sipaty, segiz sipattyng ishinde jazylmasa da, alla taghalanyng Rahman, Rahiym, Ghafur, Uadud, Hafiyz, Sәttar, Razzaq, Nafiygh, Uәkiyl, Latif degen esimderine binahy bir úlygh sipatynan hissaptaugha jaraydy. Búl sózime naqliya dәlelim - jogharydaghy jazylghan alla taghalanyng esimderi. Ghaqliya dәlelim qúday taghala búl ghalamdy aqyl jetpeytin kelisimmen jaratqan, onan basqa, birinen bir payda alatúghyn qylyp jaratypty. Jansyz jaratqandarynan payda alatúghyn jan iyesi hayuandardy jaratyp, jandy hayuandardan paydalanatúghyn aqyldy insandy  jaratypty.

Hayuandardy asyraytúghyn jansyzdardy eti auyrmaytyn qylyp, jan iyesi hayuandardy aqyl iyesi adam balasy asyraytyn qylyp, hәm olardan mahsharda súrau bermeytúghyn qylyp, búlardyng hәmmasynan payda alarlyq aqyl iyesi qylyp jaratqan. Adam balasynan mahsharda súrau alatúghyn qylyp jaratqandyghynda hәm ghadalәt hәm mahabbat bar. Adam balasyn qúrt, qús, ózge hayuandar sekildi tamaqty óz basymen alghyzbay, ynghayly eki qoldy basqa qyzmet ettirip, auzyna qoly as bergende, ne iship, ne jegenin bilmey qalmasyn dep, iyisin alyp lәzzattanghanday qylyp, auyz ýstine múryndy qoyyp, onyng ýstinen tazalyghyn bayqarlyq eki kóz berip, ol kózderge nәzikten, zarardan qorghap túrarlyq qabaq berip, ol qabaqtardy ashyp-jauyp túrghanda qajalmasyn dep kirpik jasap, manday teri tura kózge aqpasyn dep, qagha beruge qas berip, onyng jýzine kórik qylyp, birining qolynan kelmestey isti kóptesip bitirmekke, bireui oiyn bireuine úqtyrarlyq tiline sóz berip jaratpaqtyghy mahabbat emes pe? Kim ózine mahabbat qylsa, sen de oghan mahabbat qylmaghyng qaryz emes pe? Aqyl kózimen qara: kýn qyzdyryp, tenizden búlt shygharady eken, ol búlttardan janbyr jauyp, jer jýzinde neshe týrli dәnderdi ósirip, jemisterdi óndirip, kózge kórik, kónilge rahat gýl-bәisheshekterdi, aghash-japyraqtardy, qant qamystaryn óndirip, neshe týrli nәbatәttәrdi óstirip, hayuandardy saqtatyp, búlaqtar aghyzyp, ózen bolyp, ózender aghyp dariya bolyp, hayuandargha, qúsqa, malgha susyn, balyqtargha oryn bolyp jatyr eken. Jer maqtasyn, kendirin, jemisin, kenin, gýlder gýlin, qústar jýnin, etin, júmyrtqasyn; hayuandar etin, sýtin, kýshin, kórkin, terisin; sular balyghyn, balyqtar ikrasyn, hatta ara balyn, balauyzyn, qúrt jibegin - hәmmasy adam balasynyng paydasyna jasalyp, eshbirinde búl meniki derlik bir nәrse joq, bәri - adam balasyna tausylmas azyq.

Million hikmet birlәn jasalghan mashina, fabrik adam balasynyng rahaty, paydasy ýshin jasalsa, búl jasaushy mahabbat birlәn adam balasyn sýigendigi emes pe? Kim seni sýise, ony sýimektik qaryz emes pe? Adam balasy qanaghatsyzdyqpenen búl hayuandardyng túqymyn qúrtyp, aldynghylar artqylargha jәbir qylmasyn dep, maldy adam balasynyng ózining qyzghanyshyna qorghalatyp, ózge hayuandardy birin úshqyr qanatyna, birin kýshti quatyna, birin jýirik ayaghyna sýientip, birin biyik jartasqa, birin tereng túnghiyqqa, qalyng ormangha qorghalatyp, hәm әrbirin ósip-ónbekke qúmar qylyp, jas kýninde, kishkene uaqytynda shafghat, sәhәrimenen bastaryn baylap, qamqor qylyp qoymaqtyghy - adam balasyna ósip-ónip, tendik alsyn emes, bәlki, adam balasynyng ýzilmes nәsiline tausylmas azyq bolsyn degendik. Jә, búl hikmetterining hәmmasyn hәm marhamat, hәm ghadalәt zahir túr eken. Biz ortamyzda búl marhamat, ghadalәtti imannyng shartynan hisap qylmaymyz, onyng ýshin muslim bolghanda, alla taghalagha tәslim bolyp, onyng jolynda bolmaq edik, bolghanymyz qaysy? Búl eki ay men kýnnen artyq maghúlym túrghan joq pa? Fighyly qúdanyng eshbirin de qarar qylmaymyz, ózgelerde bolghanyn jek kórmeymiz, ózimiz tútpaymyz, búl qiyanatshylyq emes pe? Qiyanatshylyqqa bir qarar túrghan adam - ya músylman emes, eng bolmasa shala músylman. Alla tabaraka uataghalanyng pendelerine salghan joly qaysy? Ony kóbi bilmeydi. «Tәfakkaru fiyghla illahi» degen hadis sharifting «innalahu yuhibbul muqsitiyn» degen ayattargha eshkimning yqylasy, kónili menen ghylymy jetip qúptaghanyn kórgenim joq. «Átәmurun әnnәsә bilbirry uәәhsәnu innalahu yuhibbul múhsiyn», «uәllәziynә әmәnu uәghәmilu salihaty ulayna ashabul jәnnәty hәm fiha halidun» degen ayattar qúrannyng ishi tolghan ghamalus-salih ne ekenin bilmeymiz. «Ua әmmәlzina amәnu uәghamilus salikaty fәiuәffihim ujurәhum uallahu lә yýhiyb-buz-zalimiyn» ayatyna qarasan, ghamalus-salih zalyqtyqtyng ziddy bolar. Olay bolghanda ghadalәt rafghat bolugha kimde-kimning әdileti joq bolsa, onyng hayasy joq, kimning úyaty joq bolsa, onyng imany joq degen, payghambarymyzdyng salallahu ghalayhy uәssәllәmning hadis shariyfi «mәn-lә hayaun lahu» degen dәlel dýr. Endi belgili, iman qúr inanyshpenen bolmaydy, ghadalәt ua rafghat birlәn bolady. Ghamalus-salih ghadalәtti uә marhamәtti bolmaq kýlli tәn birlәn qylghan qúlshyldyqtardyng eshbiri ghadalәtti, marhamatty bermeydi. Kózing kýnde kóredi namaz oqushy, oraza tútushylardyng ne halәttә ekendikterin, oghan dәlel kerek emes. Bәlky ghadalәt barsha izgilikting anasy dýr. Ynsap, úyat - búl ghadalәtten shyghady. Onyng ýshin ghadalәti adamnyng kóniline keledi: men óz kónilimde halyq menimen, sonday-múnday qylyqtarymen múghamәla qylsa eken dep oilap túryp, ózim sol halyqtarmen múghamәla qylmaghandyghym jaramaydy ghoy dep, sol ezi әdilet te jәne nysap ta emes pe? Ol hәmma jaqsylyqtyng basy emes pe? Jә, olay húlyq penen sol oidy oilaghan  kisi hallaqyny shýkirdi nege oilamasyn?

Shәkirlikten ghibadattyng bәri tuady. Endi ziynhar ghadalәt, shapaghattan bosanbandar. Eger bosansan, iman da, adamdyq ta hammasy bosanady. Allayar sofynyng bir fәrdәdәn jýz fәrdә bijay degeni basyna keledi. Endi bizding bastaghy taghrif boyynsha qúday taghala ghylymdy, rahymdy, ghadalәtti, qúdiretti edi. Sen de búl ghylym, rahym, ghadalәt ýsh sipatpenen sipattanbaq: ijtihating shart ettin, músylman boldyng hәm tolyq insaniyatyng bar bolady. Belgili jәuanmәrtlik ýsh haslat birlәn bolar degen, siddiyq, kәrәm, ghaqyl - búl ýsheuinen siddiq ghadalәt bolar, kәrәm shafaghat bolar. Ghaqyl maghalúm dýr, ghylymnyng bir aty ekendigi. Búlar әr adamnyng boyynda alla tabaraka uataghala tәhmin bar qylyp jaratqan. Biraq oghan rәuaj berip gýldendirmek, bәlki, adam óz halinshe kәmәlatqa jetkizbek jәhәtinde bolmaq. Búlar - ez ijdihading birlәn niyet halis birlәn izdenseng ghana beriletin nәrseler, bolmasa joq. Búl aitylmysh ýsh haslәtting iyelerining aldy - payghambarlar, onan song - әuliyeler, onan song - hakimder, eng aqyry - kәmil músylmandar. Búl ýsh týrli fighyl qúdanyng sonynda bolmaq, ózin qúl bilip, búl fighyldargha ghashyq bolyp tútpaqty payghambarlar ýiretti әuliyelerge, әuliyeler oqydy, ghashyq boldy. Biraq, uhrauy paydasyn ghana kýzetti. Ghashyqtary sol halge jetti, dýniyeni, dýniyedegi tiyerlik paydasyn úmytty. Bәlki, hisapqa almady. Hakimder dýniyede tiyetin paydasyn sóiledi, ghibrәt kózimen qaraghanda, ekeui de birinen-biri kóp jyraq ketpeydi. Onyng ýshin әrbirining sóileui, aituy basqasha bolsa da, alla taghalanyng súnghatyna qarap pikirlemektikti ekeui de aitty. Pikirlenbek sony ghibrattanbaq bolsa kerek. Búl ghaqyl, ghylym - ekeui de ózin zorgha eseptemekti, zalymdyqty, adam ózindey adamdy aldamaqty jek kóredi. Búl ghadalәt hәr ekeui de marhamatty, shapaghatty bolmaqtyqty aityp búiyrdy, búl raqym bolsa kerek. Biraq mening oiyma keledi, búl eki tahifa әr kisi ózderine bir týrli nәpsisin fida qylushylar dep. Yaghni, pendelikting kәmәlaty әuliyelikpen bolatúghyn bolsa, kýlli adam tәrki dýnie bolyp hu dep tariqatqa kirse, dýnie oiran bolsa kerek. Búlay bolghanda maldy kim baghady, dúshpandy kim toqtatady, kiyimdi kim toqidy, astyqty kim egedi, dýniyedegi allanyng pendeleri ýshin jaratqan qazynalaryn kim izdeydi? Hәrami, makruhy bylay túrsyn, qúday taghalanyng quatymenen, ijtihad aqylynmenen tauyp, rahatyn kórmegine bola jaratqan, bergen niyghmetterine, onan kórmek húzurgha suyq kózben qarap, eskerusiz tastap  ketpek aqylgha, әdepke,  ynsapqa dúrys  pa?

Sahib niyghmetke shýkirshiliging joq bolsa, әdepsizdikpenen kýnәkәr bolmaysyn  ba?  Ekinshi - búl  joldaghylar  qor  bolyp,  dýniyede  joq bolyp ketu de haupi bar, uә kәpirlerge jem bolyp ketu de, qaysybir sabyrsyzy jolynan tayyp, sabyrmen bir qarar túramyn degeni bolyp ketseler de kerek. Egerde búl jol jarym-jartylaryna ghana aitylghan bolsa, jarym-jarty rast dýniyede bola ma? Ras bolsa, hәmmagha birdey rast bolsyn, alalaghan rast bola ma, hәm ghadalәt bola ma? Olay bolghanda, ol júrtta ghúmyr joq bolsa kerek. Ghúmyr ózi - haqiqat. Qay jerde ghúmyr joq bolsa, onda kәmәlat joq. Biraq әuliyelerding de bәri birdey tәrki dýnie emes edi, ghashәrәn - mýbәshәrәdan qaziret Ghosman, Ghabdurahman bin Ghauf ua Saghid bin Ábudqas ýsheui de ýlken baylar edi. Búl tәrki dýniyelik: ya dýnie lәzzatyna aldanyp ijtihadym shala qalady dep, boyyna senbegendik; ya hirs dýniyelikten qauymnyng kónilin suytpaq ýshin, renjuge sabyr etip, ózin fida qylyp, men janymmen úrys qylghanda, halyq eng bolmasa nәpsisimen úrys qylyp, hәua hәuastan әrbir arzu nәpsiden suynyp, ghadalәt, marhamat, mahabbatyna bir qarar bolar ma eken degen ýmitpenen bolsa kerek. Olay bolghanda o da júrtqa qylghan artyq mahabbattan hisap. Biraq búl jol - bek shetin, bek nәzik jol. Búl jolda riyasyz, jenildiksiz bir qarar túryp izdegen ghana kisi isting kәmәlatyna jetpek. Búl zamanda nadiyr, búghan ghylymnyng da zory, siddiyq, qayrattyng da zory, mahabbattyng hallaqna da, ua halyq ghalamgha da bek zory tabylmaq kerek. Búlardyng jiylmaghy - qiynnyng qiyny, bәlki, fitnә bolar.

Basyna hәm bir ózine ózgeshelik bermek - adam úlyn bir búzatyn is. Árbir nadannyng bir tariqatqa kirdik dep jýrgeni biz búzyldyq degenimenen bir bolady. Hakim, ghalym asylda bir sóz, biraq Gharafta basqalar dýr. Dýniyede ghylym zahiry bar, olar aitylmyshtardy jazylmyshtar, ony naqliya dep te aitady. Búl nakliyagha jýirikter ghalym atanady. Qúday tәbәraka ua taghala eshbir nәrseni sebepsiz jaratpaghan, múny izerlep tәffakkaru fy әla-illahy degen hadiske binaәn búl sýnghaty qúdadan izerlep, qúmar bolyp ghibratlanushylargha tyi joq, bәlki, súnghatynan sebebin bilmekke qúmarlyqtan sanigh ghashyqtyq shyghady. Qúday tәbәrakanyng zatyna pendesining aqyly jetpese, dәl sonday ghashyqpyn demek te orynsyz. Ghashyq-maghshúghlyqqa halik birlәn mahlúq ortasy munәsiybәtsiz, alla taghalanyng pendesin mahabbat ua marhamat birlәn jaratqanyn bilip, mahabbatyna mahabbatpenen ghana eljiremekti qúdagha ghashyq boldy deymiz. Olay bolghanda hikmet qúdagha pende óz aqyly jeterlik qadirin ghana bilsem degen әrbir isting sebebin izdeushilerge hakim at qoydy. Búlar haq birlәn batyldy aiyrmaqqa, sebepterin bilmekke tyrysqandarymenen hәmmasy adam balasynyng paydasy ýshin, oiyn-kýlki týgil, dýniyedegi býkil lәzzat búlargha ekinshi mәrtabada qalyp, bir ghana haqty tappaq, әrbir nәrsening sebebin  tappaqpenen  lәzzattanady.

Adaspay tura izdegen hakimder bolmasa, dýnie oiran bolar edi. Fighyl pәndening qazyghy - osy jaqsy hakimder, әr nәrse dýniyede búlardyng istihrajy birlәn rauaj tabady. Búlardyng isining kóbi - dýnie isi, lәkin osy hakimderding jasaghan, taratqan isteri. Áddýniya mәzrәgәtul-ahiyret degendey, ahiyretke egindik bolatyn dýnie sol. Árbir ghalym - hakim emes, әrbir hakim - ghalym. Ghalymdarynyng naqliyasy birlәn músylman iman taqlidy kәsip qylady. Hakimderding ghaqliyaty birlәn jetse, iman yakiny bolady. Búl hakimderden múrat - músylman hakimderi, bolmasa ghayry dinning hakimderi - әgәrshe fatlubny tәjidu-ny delinse de, dýniyening hәm adam úghly ómirining syryna jetse de, dinning haq maghrifatyna jete almaghandar. Búlardyng kóbi - imannyng jeti shartynan, bir allany tanymaqtan ghayri, yaghny altauyna kimi kýmәndi, kimi mýnkir bolyp, tahqiyqlay almaghandar. Eger búlar din ústazymyz emes bolsa da, dinde basshymyz qúdaydyng elshisi payghambarymyzdyng hadis shariyfi, hayru n-nas mәn yanfagu n-nas degen. Búl hakimder úiqy, tynyshtyq, әues-qyzyqtyng bәrin qoyyp, adam balasyna paydaly is shygharmaqlyghyna, yaghny elektriyany tauyp, aspannan jaydy búryp alyp, dýniyening bir shetinen qazir jauap alyp túryp, ot pen sugha qaylasyn tauyp, myng adam qyla almastay qyzmetter istetip qoyyp túrghandyghy, uahsusan adam balasynyng aqyl-pikirin ústartyp, haq penen batyldyqty aiyrmaqty ýiretkendigi - barshasy nafiyghlyq bolghan son, bizding olargha mindetkerligimizge dau joq.

Búl zamannyng moldalary hakim atyna dúshpan bolady. Búlary bilimsizdik, bәlki, búzyq fighyl, әl-insan ghәddu lәma jәhilgә hisap. Olardyng shәkirtterining kóbi biraz gharap-parsydan til ýirense, birli-jarym bolymsyz sóz bahas ýirense, soghan mәz bolyp, ózine ózgeshelik beremin dep әure bolyp, júrtqa paydasy tiymek týgil, týrli-týrli zararlar hasil qylady «hay-hoy!» menen, maqtanmenen qauymdy adastyryp bitiredi. Búlardyng kóbi әnsheyin jәhil týgil, jәhiylәlәr kibik talap bolsa, qayda haq sózder kelse, qazir nysapqa qaytsyn hәm ghibrattansyn. Ras sózge or qazyp, tor jasamaq ne degen nysap, qúr ózimshildik hәm әr ózimshildik - adam balasyn búzatyn fighyl. Rastyng bir aty - haq, haqtyng bir aty - alla, búghan qarsy qarulasqansha, múny úghyp, ghadalәtpen tәpteshteuge kerek. Múnday fighyldardan kýpir qaupi de bar. Jәne payghambarymyz salallahu ghalayhy uәssәllәm «aqyr zamanda bir jyldyq bir kýn bolar» degende sahaba-y kәrәmlar «búl bir jyldyq bir kýnde namaz nesheu bolar» dep súraghanda: onyng patuasyn   sol  zamannyn  ghalymdary   biler  degen  sózinen   ghibratlanyp  qarasan, zamana ózgeruimen qaghidalar ózgerilmegin bildirgeni maghlúm bolady. Búl kýndegi tәhsiylghulum eski medreseler ghúrpynda bolyp, búl zamangha paydasy joq boldy. Soghan qaray Ghúsmaniyada mektep harbiya, mektep rushdiyalar salynyp, jana nizamgha ainalghan. Múndaghylar úzaq jyldar ómir ótkizip, ghylymdy paydasyz úzaq bahastar birlәn kýnin ótkizip, maghishat dýniyede nadan bir essiz adam bolyp shyghady da, eshbir hareketke layyqty joq bolghan son, adam aulaugha, adam aldaugha salynady.  Kóbinese múnday essizderding nasihaty da tasirsiz bolady.

Dýniyening mәghmurlyghy bir týrli aqylgha núr berip túratúghyn nәrse. Joqshylyqtyng adamdy hayuandandyryp jiberetini de bolady. Bәlki, dýniyening ghylymyn bilmey qalmaqtyq - bir ýlken zararly nadandyq, ol qúranda sógilgen; dýniyede kimde-kim ózine ózgeshelik bermek qasady birlәn malgha mahabbatyn audarghan dýnie bolmasa, ihsanda qolym qysqa bolmasyn dep hәm ózim bireuge tamghyly bolmayyn dep, malgha mahabbatyn audarmay, izgilikke bola halal kәsip birlәn tapqan  dýniye  emes.

Biz ghylymdy satyp, mal izdemek emespiz. Mal birlәn ghylym kәsip qylmaqpyz. Óner - ózi de mal, ónerdi ýirenbek - ózi de ihsan. Biraq ol óner ghadalәttan shyqpasyn, sharghygha muafih bolsyn. Adamgha hәlinshe ihsandy bolmaq - qaryz is. Biraq ózgelerding ihsanyna sýienbek dúrys emes. Mollalar túra túrsyn, hususan búl zamannyng ishandaryna bek saq bolyndar. Olar - fitnә ghalym, búlardan zalaldan basqa eshnәrse shyqpaydy. Ózderi hýkim sharighatty taza bilmeydi, kóbi nadan bolady. Onan asyp ózin-ózi әhil tariqat bilip jәne bireudi jetkizbek daghuasyn qylady. Búl is olardyng sybaghasy emes, búlardyng jetkizbegi múhal, búlar adam azdyrushylar, hattә dinge de zalaldy. Búlardyng sýigeni - nadandar, sóilegeni - jalghan, dәlelderi - tasbyghy menen shalmalary, onan basqa eshnәrse  joq.

Endi bilinizder, ei, perzentter! Qúday taghalanyng joly degen jol alla taghalanyng ózindey nihayatsyz bolady. Onyng nihayatyna eshkim jetpeydi. Biraq sol jolgha jýrudi ózine shart qylyp kim qadam basty, ol taza músylman, tolyq adam delinedi. Dýniyede týpki maqsatyng óz paydang bolsa - ózing nihayatlysyn, ol jol qúdaydyng joly emes. Ghalamnan jiylsyn, maghan qúiylsyn, otyrghan ornyma aghyp kele bersin degen ol ne degen nysap? Ne týrli bolsa da, ya dýniyennen, ya aqylynnan, ya malynnan ghadalәt, shapaghat sekildi bireulerge jaqsylyq tiygizbek maqsatyng bolsa, ol jol - qúdanyng joly. Ol nihayatsyz jol, sol nihayatsyz jolgha ayaghyndy berik bastyn, nihayatsyz qúdagha taghyryp   hasiyl   bolyp   has   ezgu   qúldarynan   bolmaq  ýmit   bar,   ózge jolda ne ýmit bar? Keybireulerding bar óneri, maqsaty kiyimin týzetpek, jýris-túrysyn týzetpek bolady da, múnysyn ózine bar dәulet biledi. Búl isterining bәri ózin kórsetpek, ózin-ózi bazargha salyp, bir aqyly kózindegi aqymaqtargha «bәrekeldi» degizbek. «Osynday bolar ma edik» dep bireuler talaptanar, bireuler «osynday bola almadyq» dep kýiiner, múnan ne payda shyqty? Syrtqa qasiyet bitpeydi, alla taghala qaraytúghyn qalybyna, boyamasyz yqylasyna qasiyet bitedi. Búl ainagha tabynghandardyng aqyly qanshalyq óser deysin? Aqyl ósse, ol týpsiz tereng jaqsylyq sýimektikpen  óser.

Qúday taghala dýniyeni kәmalatty sheberlikpen jaratqan hәm adam balasyn óssin-ónsin dep jaratqan. Sol ósip-ónu jolyndaghy adamnyng talap qylyp izdener qaryzdy isining aldy - әueli dos kóbeytpek. Ol dosyn kóbeytpekting tabylmaghy ózining ózgelerge qolynnan kelgeninshe dostyq maqamynda bolmaq. Kimge dostyghyng bolsa, dostyq shaqyrady. Eng ayaghy eshkimge qas saghynbastyq hәm ózine ózgeshelik beremin dep, ózin tilmen ya qylyqpen artyq kórsetpek maqsatynan aulaq bolmaq.

Búl ózin-ózi artyq kórsetpek eki týrli! Áuelgisi - әrbir jamanshylyqtyng jaghasynda túryp adamnyng adamdyghyn búzatyn jamanshylyqtan boyyn jimaqtyq, búl adamgha núr bolady.

Ekinshisi - ózin-ózi ózgeshelikpen artyq kórsetpek adamdyqtyng núryn, gýlin búzady.

Ýshinshisi - qastyq qylmaq, qor tútpaq, kemitpek. Olar dúshpandyq shaqyrady.

Hәm ózi ózgeshe tútatyn demekting týbi - maqtan. Árbir maqtan bireuden asamyn degen kýnshildik bitiredi de, kýnshildik kýnshildikti qozghaydy. Búl ýsh týrli isting joqtyghy adamnyng kóniline tynyshtyq beredi. Árbir kónil tynyshtyghy  kónilge talap  salady.

Kýlli adam balasyn qor qylatyn ýsh nәrse bar. Sonan qashpaq kerek: әueli - nadandyq, ekinshisi - erinshektik, ýshinshi - zalymdyq dep  bilesin.

Nadandyq - bilim-ghylymnyng joqtyghy, dýniyede eshbir nәrseni olarsyz  bilip  bolmaydy.

Bilimsizdik hayuandyq  bolady.

Erinshektik - kýlli dýniyedegi ónerding dúshpany. Talapsyzdyq, jigersizdik, úyatsyzdyq,  kedeylik - bәri osydan  shyghady.

Zalymdyq - adam balasynyng dúshpany. Adam balasyna dúshpan bolsa, adamnan  bólinedi, bir jyrtqysh hayuan  qisabyna qosylady.

Búlardyng emi, hallaqyna mahabbat, halyq ghalamgha shapqat, qayratty, túrlauly, ghadalәt isining aldy-artyn  bayqarlyq bilimi, ghylymy  bolsyn... Ol bilim, ghylymy qúdagha múqtәdy bolsyn. Ghylym әueli ghalamy ghylymgha múqtәdy bolsyn. Yaghny qúday taghala búl ghalamdy jaratty, erinbedi, kelisimmenen, hikmetpenen kәmәlatty bir jolgha salyp jasady, sizderding isiniz de bir jaqsylyq bina qylyp, arqa sýierlik sheberlikpenen bolsyn. Jәne qúday taghala әrne jaratty, bir týrli paydaly hikmeti bar. Sening de isinnen bir zarar shyghyp ketkendey bolmay, kópke payda bolarlyq bir ýmiti bar is bolsyn. Búlarsyz is is emes.  Bәlki, búlarsyz taghat taghat ta emes.

Belgili, qúday taghala eshbir nәrseni hikmetsiz jaratpady, eshbir nәrsege hikmetsiz tәklif qylmady. Bәrining hikmeti bar, bәrining sebebi bar, bizding ghauam bylay túrsyn, ghylymgha mahabbaty barlargha sebep, paryzdardy bilmekke ijtihad lәzim, sizder әrbir ghamal qylsanyz izgilik dep qylasyz, izgilikke bola qasd etip, niyet etesiz. Niyet onyng paryzynan hisap, payghambarymyz salallahu ghalayhy uәssәllamning hadis shariyfi «innama-l-aghmal, biyn-niyet» degen. Endi niyet ettiniz taharat almaqqa, namaz oqymaqqa, oraza tútpaqqa, búl taghattardy niyetiniz zahirynan qalypsyz ghibadatqa jetpegendigi kemshilik emes pe? Sizding batinynyz taza bolmaghy әueli iman bolyp, búl zahir ghibadatynyz imandy bolghan song ghana, paryz bolghan, sizding zahirynyzdaghy ghibadat -batinynyzdaghy imannyng kólenkesi, hәm sol imannyng núrlanyp túrmaghyna kórik ýshin búiyrylghan. Onyng ýshin ghúlamalar iman ekeu emes, bireu, biraq izgi taghatpenen núrlanady, taghat joq bolsa, kýngirttenedi, bәlki, sónu haupi de bar degen. Eger nadandar ol ghibadattyng ishki syryn eskermey qylsa, sony qylyp jýrip, imany sóner degen.

Mening haupim bar, olar has osy ghibadat eken, qúdanyng bizge búiyrghany, biz osyny qylsaq, músylmandyq kәmil bolady dep oilaydy. Ol ghibadat kýzetshisi edi. Jә, kýzetshi kýzetken nәrsening amandyghyn oilamay, bir ghana oyau túrmaghyn qasd qylsa, ol ne kýzet? Kýzetken nәrsesi qayda ketedi? Maqsat kýzetilgen nәrsening amandyghy, tazalyghy emes pe? Ei, isharattan habarsyzdar, qara! Búl ghibadattan bir ýlkeni - namaz, ol namazdan әueli taharat almaq, onan song namazgha shúrugh qylmaq, ol taharattyng aldy istinja edi. Múny bir berik oilap túr. Ayaghy eki ayaqqa mәsihpenen bitushi edi, búlar hәmmasy bolmasa kóbi isharat edi. Istinjada k...inizdi jua-syz, sizding k...inizding eshkimge keregi joq edi. Onymen sezimdi tazalyqqa iyirgendigindi kәmil yhlasyndy kórsetip, ishimning saflyghynyng sonynda halyq kórer, syrtymdy da pәk etemin hәm kózge kórinbeytin aghzalarymdy da pәk etemin, búl pәktikting ýstinde allagha dúgha aitamyn  dep  әzirlenesiz.

Endi namazdyng aty - salauat, dúgha maghynasynda degen:

Ayaqta, moyynda bolghan mәshlar - ol jumaq emes, ózderi de juuly  dep  kórsetken  isharaty.

Namazdan әueli qúlaq qaqtynyz - eger alla taghalany jogharyda dep, mәkәn isfat etpeseng de, begirek sozu әdepsiz bolyp, kýnә dariyasyna gharyq boldym, yaghny dýnie әuesine gharyq qylmay qolymnan tart, yaghni  qútylarlyq jәrdemderining isharaty*.

Onan song qiyamda túryp qol baghlamaq - qúl qoja aldynda túrmaq - búqara patsha aldynda túrghannan artyq allanyng qadirligine ózining ghajizdyghyna ykrarynyng beriktigin  kórsetken  isharaty.

Qybylagha qaramaq - әriyne, qúday taghalagha eshbir oryn mýmkin emes bolsa da, ziratyn paryz etken oryngha jýzin qaratyp, sondaghy dúghaday qabyldyqqa jaqyn bolar ma eken degen isharaty.

Onan song qira әt, yaghny surahy fatiha oqisyn, múnda biraq sóz úzarady. Ol fatiha sýresining maghynalarynda kóp syr bar.

Ruqýgh bas úrmaq - aldynda qúda hazirge úqsas, ol da isharat.

Sәjdeler - әueli jerden jaralghanyna yqyrary, ekinshisi - jәne jerge qaytpaghyna yqyrary, bas kótermek jәne tirilip, súrau bermegine  yqyrarynyn  isharaty.

Qaghadat ul-ahir - dúghanyng aqyrynda allagha tahiyat, odan tәshәhhud, odan salauat, payghambarymyz sallallahu ghalayhy uәssәllәmge aitpaq ýshin eng aqyrghy sәlemmenen tauysasyz, yaghny alla taghaladan ne tilep dúgha qyldynyz. Ol dúgha qazinasy kýlli músylmandardy ortaqtastyryp, olargha da sәlәmәtshilik tilep  hәm rahmet tilep  bitiresiz.

Jә, búl sózden  ne  ghibrәtlendik?

 

0 pikir