Beysenbi, 25 Sәuir 2024
Janalyqtar 2985 0 pikir 19 Nauryz, 2013 saghat 12:17

Halyqpen sanasudy talap etemiz!

 

REFERENDUMNYNG TAGhDYRYN AQORDA ShEShSE DE, ELDING TAGhDYRYN HALYQTYNG ÓZI ShEShUI TIYIS

Byltyrghy jyldyng qyrkýieginen beri әrtekti oppozisiyalyq partiyalar, qoghamdyq úiymdar men ziyaly qauym ókilderi jәne el bolashaghyna beyjay qaramaytyn azamattar Qazaqstanda referendum ótkizu ýshin bastamashyl topqa birikken bolatyn. Sodan beri referendumnyng kýn tәrtibine shygharylatyn mәseleler birneshe mәrte Almatyda jәne Astanada ótken jiyndarda jan-jaqty tal­qylandy. Endi mine, bastamashyl top 16 nauryz kýni Almatyda jalpyrespublikalyq jiyn ótkizdi.

Elimizding on tórt oblysy men Astana, Almaty qalalarynan 512 ókil qatysqan jinalysta referendumgha shygharylatyn súraqtar taghy bir mәrte qarastyryldy. Olar: Qazaqstannyng Keden odaghynan shyghyp, Euraziyalyq odaqtan bas tartuy, barlyq dengeydegi әkimderdi saylau, strategiyalyq manyzdy kәsiporyndardy memleket menshigine qaytaru jәne AES pen yadrolyq otyn bankin salugha qarsylyq. Ár taqyrypqa bayandama jasalghan song aimaqtan kelgen ókilder óz pikirlerimen bólisti. Kópshilik­ting dauys beruimen búl mәseleler referendumgha shygharylatyn bolyp bekitildi.

Biylikting jiyngha keletin adamdardy qorqytyp-ýrkitip, jolgha shyghuyna kedergi keltirgenine qaramastan, úiymdas­tyrushylar qajetti ókil sanyn jinay aldy. Al búl yntaly topqa zanda kórsetilgen kelesi әreketterdi iske asyrugha mýmkindik beredi.

 

REFERENDUMNYNG TAGhDYRYN AQORDA ShEShSE DE, ELDING TAGhDYRYN HALYQTYNG ÓZI ShEShUI TIYIS

Byltyrghy jyldyng qyrkýieginen beri әrtekti oppozisiyalyq partiyalar, qoghamdyq úiymdar men ziyaly qauym ókilderi jәne el bolashaghyna beyjay qaramaytyn azamattar Qazaqstanda referendum ótkizu ýshin bastamashyl topqa birikken bolatyn. Sodan beri referendumnyng kýn tәrtibine shygharylatyn mәseleler birneshe mәrte Almatyda jәne Astanada ótken jiyndarda jan-jaqty tal­qylandy. Endi mine, bastamashyl top 16 nauryz kýni Almatyda jalpyrespublikalyq jiyn ótkizdi.

Elimizding on tórt oblysy men Astana, Almaty qalalarynan 512 ókil qatysqan jinalysta referendumgha shygharylatyn súraqtar taghy bir mәrte qarastyryldy. Olar: Qazaqstannyng Keden odaghynan shyghyp, Euraziyalyq odaqtan bas tartuy, barlyq dengeydegi әkimderdi saylau, strategiyalyq manyzdy kәsiporyndardy memleket menshigine qaytaru jәne AES pen yadrolyq otyn bankin salugha qarsylyq. Ár taqyrypqa bayandama jasalghan song aimaqtan kelgen ókilder óz pikirlerimen bólisti. Kópshilik­ting dauys beruimen búl mәseleler referendumgha shygharylatyn bolyp bekitildi.

Biylikting jiyngha keletin adamdardy qorqytyp-ýrkitip, jolgha shyghuyna kedergi keltirgenine qaramastan, úiymdas­tyrushylar qajetti ókil sanyn jinay aldy. Al búl yntaly topqa zanda kórsetilgen kelesi әreketterdi iske asyrugha mýmkindik beredi.

Jinalysta kópshilikting dauys beruimen referendumnyng bastamashyl toby qúrylyp, ýsh qarar qabyldandy. Endigi kezekte bastamashyl top referendumgha qoyylatyn saualdardy oghan tiyanaqty jauap qaytaryluy ýshin ai­qyn tújyrymdauy tiyis. Ortalyq saylau komissiyasy jinalys pen ókilder tizimin zandy dep tapsa, 200 myng adamnyng qolyn jinaugha rúqsat etip, qol qoyylatyn paraqshalaryn berui kerek.

Desek te, bastamashyl top qazirding ózinde kedergi keltirip jatqan biylikting referendum ótkizuge rúqsat berui ekitalay dep esepteydi. "Rúqsat bergen-bermegenine qaramastan, halyqtan qoldau izdep, ýgit-nasihat júmystaryn ótkizip, osy jiynda talqylanyp, bekitilgen tórt saualgha baylanysty qol jinaymyz" deydi olar.

Gazetting búl sanynda elimizding býgini men bolashaghy ýshin airyqsha manyzdy mәselelerdi kótergen respublikalyq jiynnyng materialdaryn jariyalap otyrmyz. (Biylikting yqpalyndaghy BAQ-tyng birde-biri referendum jiynynda talqylanghan jayttardy kópshilikke qúpiyalap, jariya etpesi anyq).

 

Bolat ÁBILEV, sayasatker:

QATYP QALGhAN SENDI QOZGhAUDYNG JOLY BAR

- Eldegi shynayy ahualdy kórip‑bilip otyrmyz. Qyrkýiek aiynda referendum bastamasyn kóterip, birneshe jinalys ótkiz­gen kezde "adamdardy jinay almaysyndar, jinalys ótkize alularyng da ekitalay, sizderge kedergi keltiredi" dep keri tartqandar boldy. Sonda ne isteui­miz kerek? Biylikting ospadarsyz әreketine kóz júmyp otyra beremiz be? Býkil resurs­tardy, eng ýzdik kәsiporyn­dardy talan‑tarajgha saldy. Baylyghymyz ústaghannyng qolynda, tiste­genning auzynda ketti. Al qazaqqa ne qaldy? Ókinishke qaray, auyzdy qúr shóppen sýrtuge mәjbýr­miz. Jerasty, ýsti baylyghy ózi­miz­ge tiyesili emes. Ony bylay qoyghanda, aspanymyzgha da ózge­bireu­ler iyelik etip otyr. Bayqonyr reseylikterdin, tipti Eyr Astananyng elu payyzy aghylshyndardyng qolynda. Tәubesine týsip, on‑solyna qarap, toqtam jasaudyng ornyna biylik búdan da asyp týsetin soraqy bastamalargha kiristi. Endi әlemdik dengeyge shyghyp, Euraziyalyq odaqqa bas súqpaq. Ekonomikalyq tә­uel­sizdikten aiyrylghanymyz bylay túrsyn, ekonomikamyzdy jútyp jatyr. Búl bastamalardyng jetkizgen jeri osy boldy. Al búl - tәuelsizdikten aiyrylugha әkep soqtyratyn alghashqy qadam. Sonda da qol qusyryp ýnsiz otyra beremiz be? Keyin óz balalarymyz ben nemereleri­miz­ding aldynda ne dep aqtalamyz? "Qolymyzdan kelmeytinin bilgendikten, eshtene istemedik" deymiz be? Áreket etu kerek, halyqtyng kózin ashu qajet. Keden­dik odaq pen Resey jәne Belarusipen integrasiyanyng arty qanday qa­uip‑qaterge aparatynyn týsindi­ru kerek. Biylikting qateligin kózine shúqyp kórsetip, jana qatelikterge boy aldyrmas ýshin búrynghylaryn týzeuimiz qajet.

Biylik barghan sayyn halyqtan alshaqtap bara jatyr. Songhy bastamalaryna kóz jýgirteyikshi. Jórgekpúldy qysqartady da, "kóbirek bala tabyndar" deydi. Osydan keyin "Astanada qolynan is kelmeytin ónkey belsizder otyrghan joq pa" degen oigha qalasyn. Áyelderge qosymsha tólemder qarastyryp, baqytty ghúmyr sýruin qamtamasyz etip, zeynetke erte shyghugha mýmkindik beruding ornyna zeynet jasyn úzartty. Soghan qaraghanda, Aqordada әiel ataulyny jaqtyrmaytyndar otyrghan siyaqty. "Aqsha joq" degen syltaudy algha tartady. Al Últtyq qorda elu milliard dollar aqsha bar emes pe. Osynday qyruar resurs júmsalatyn tetigin tappay qúr beker jatyr. Sondyqtan biz әrbir jaghdayda ýnsiz qalmay "tәuelsiz Qazaqstanda ómir sýrgimiz keledi, búl - bizding qúqyq" deuimiz kerek.

Nazarbaevtyng biylik etui - Qazaqstan tarihyndaghy anyz. Biraq ertengi kýni qanday Qazaqstanda ómir sýretinimiz preziydentke ghana emes, tikeley ózimiz­ge baylanysty. Halyq preziydent "bizdi dúrys jolgha bastaydy" dep odan qanday da bir sheshimdi әreket kýtuge eti ýirengen. Alayda jyldan‑jylgha attaghan sayyn Aqorda men preziy­dentting ózi óreskel qatelikterge boy aldyratynyn kórip otyrmyz. Sol sebepti bolashaghyna beyjay qaramaytyn óz elining patriottary, Qazaqstannyng Keden odaghynan shyghudy qoldaysyzdar ma? Tәuelsiz, erkin jәne әdiletti Qazaqstanda ómir sýrgi­leriniz kele me?

Taghy bir manyzdy mәsele - әkimderdi saylau. Osy kýnge deyin qazaq dalasy, qazaqstandyq әielder on tórt oblys pen eki qalagha layyqty әkim bola alatyn perzentti dýniyege әkel­medi me? Bәlkim, bir ghana adam biylik qylyp, ózge basshylar dý­niye­ge kelmes ýshin jórgekpúl­dy qysqartyp jatqan bolar?

Ákimderdi saylau - búl olardyng halyq aldynda esep berui. Kez kelgen qala, oblys әkimi sonda ghana halyqtyng aldynda ja­uapkershilik arqalaydy. Jana mektepter, auruhanalar, balabaqshalar men joldar salynady. Olay bolsa, barlyq dengey­degi әkimderdi saylaudy qoldaysyzdar ma?

Tarih eshqashan eshteneni úmytpaydy jәne keshirmeydi. Bizding de zamanymyz óter. Kelesi úrpaq "Qazaqstan 90-jyldardyng basynda qanday edi jәne 16 million halyqqa tiyesili baylyq kimning qolyna qalay ótip ketti?" degen súraq qoyar. Biz búl baylyqtyng offshorly kompa­niya­largha ótip ketkenin jaqsy bilemiz. "Qazaqmys", "Qazmyrysh", "ArselorMittal", ENRC, "Halyq banki". Búlardyng әrqaysysy artyqshylyqtardy paydalanyp, salyq tólemeytinin bile­miz. Búl әdiletsizdikti joy kerek. Biz osy kәsiporyndardy halyqqa keri qaytarudy qoldaymyz. Kәsip­oryndar aksiyalarynyng elu bir payyzy memleketke, qalghan qyryq toghyz payyzy halyqqa ýlestirilip berilui kerek. 90-jyldardyng ortasynda jeke­shelendiru nauqany kezinde halyq taqyrgha otyryp, birneshe oligarhtyq top bayydy. Osy tarihy әdiletsizdikti joy qajet. Búl baylyqty býgingi kýni kezinde satylghan baghagha satyp alynuy tiyis dep esepteymiz.

Biz bir adamnyng Nobeli syilyghyn alsam degen arman‑qiyalynyng qúrbanyna ainalghaly otyrmyz. Qazaqstan - yadrolyq qaldyq qoymasy, onsyz da birneshe yadrolyq jarylys jasalghan, ulan­ghan jer. Álemde ózge eki jýz shaqty elding birde‑biri óz jerin­de yadrolyq otyn bankin ornalas­tyrugha niyetti emes. Olay bolsa, bizdiki qay sasqandyq? Qazaqstan yadrolyq otyn bankinen bas tartudy qoldaysyzdar ma?

Al AES turaly sóz qozghaudyng ózi artyq. Býginde býkil әlem yadrolyq otyn men atom elektr stansalarynan bas tartyp jatyr. Sebebi olar qauipsiz emes. Onda jiyi‑jii ereuilge shyghatyn múnayshylargha jaqyn jer - Aqtauda AES salamyz degeni nesi? Endi halyqqa oq atugha bolmaytynyn týsingen biylik batyr múnayshylardy osynday jolmen túqyrtpaq shyghar. Olay bolsa, AES saludan bas tartasyzdar ma?

Álem tez ózgerip jatyr. Bi­raq Qazaqstan algha baspay, bir orynnan qozghala almay, qatyp qalghan seng tәrizdi. "Biz ózgeris­ter qalaymyz" dep 80-jyldary Soy shyrqaghan әndegidey, biz sol ózgeristerdi ansap jýrmiz. Ol ózgeristerdi 90-jyldary-aq jasau kerek edi. Biraq әli de kesh emes. Býgingi jinalysymyz elde ózgerister qalaytyn, sony talap etetin halyqtyng kóp ekenin kór­setti. Biz referendumnyng ótui ýshin kýresemiz. Sebebi keler úrpaq aldyndaghy jauapkershi­likti jete týsinemiz.

 

Rysbek Sәrsenbayúly:

KEDEN ODAGhY MEN EURAZIYaLYQ ODAQ - QAZAQSTAN TÁUELSIZDIGINE TÓNGEN QATER

Qadirli kýresker qauym!

"Kez bolghan song ker zaman bizding baqqa,

Jau jaraghyn asyryp, mindik atqa.

El bastaytyn erlerge búl bir zor syn

Jana talap, jas úlan, qarap jatpa.

Zaman-ay!"

Alashtyng úly arysy Mir­jaqyp Dulatovtyng "Zar zaman" ólenindegi búl shaqyru býgingi úrpaghyna da yaghniy, sizder men bizge de arnalyp aitylghanday.

"Azamaty alashtyn

Attanatyn kýn tudy.

Túlpar minip, tu ústap

Baptanatyn kýn tudy".

"Ne ýshin attanamyz, ne ýshin tu ústaymyz?" deytin súraqtyng jauaby - bireu. Memleketimizding tәuelsizdigi tәrk etilip, bodandyq qamytynyng qayta kiyilu qaupi tóndi, al ony qorghau - otanymyzdyng әrbir patriotynyng paryzy! Býgingi alqaly jiynymyzda birlesip talqygha salatyn birinshi mәselemiz osy - Tәuelsizdik taghdyry.

Qazaghynyng erkindigi men azattyghy ýshin on jyl boyy at ýstinen týspey, jan-jaqtaghy jauymen qan tógisip, jan berisip shayqasqan Kenesary baba eske týsedi osyndayda. Reseyding otarlauyna jol bermeymin dep ayqasqan has batyrlar 176 jyldan song úrpaghynyng bodandyq búidasyna óz erkimen qayta baylanaryn qaydan bilsin? Azat­kerlik kýressiz qol qusyryp qarap otyrsaq, barymyzdan aiyrylamyz. Býgingi qazaq qauymyna, onyng superhan bol­ghysy keletin basshysyna mynanday saual tastaymyz: "Tәnir syilap qolyna ústat­qan derbestigindi kóp kórgening be? Aty ózgerse de, zaty ózgermegen otarlaushymen qayta odaqtasyp ne opa tappaqsyn? Arzymas ataq, qútaymas danq, bos maqtan, mәn­gilik qalmas taq ýshin eng qasiyettindi satpa, preziydent myrza! Azattyq jolynda mert bolghandardyng aruaghy múny keshirmeydi!". Býgingi biylik basyndaghylar múnday talapty qalay qabyldar eken. Esi kirip, ayylyn jisa jaqsy.

Bәrin bir ózi biylep tóstey­tin, jantyqtary teneuin tappay qinalyp jýrgen el basshysy N.Nazarbaevtyng arqasynda kesirli Kedendik odaqqa kirdik. Odan son, bereke bermes Birtútas ekonomikalyq kenistikke endik. Endigi qalghany - elimizdi esengireter Euraziyalyq odaq. Kedendik odaq sózin atau retinde auyzgha da alghym kelmeydi. Sondyqtan ony qysqartyp KO deymin. KO-ny nelikten kesirli dey­tinimizdi tómendegi derek, dәlelder aiqyndaydy. Qazaqstannyn 39 kedendik beketi jabylyp, syrtqy eldermen aradaghy beketterge Resey-din baqylauy ornatyldy. Sóitip, olardan týsetin ta­bys­tyng 87,9 payyzy orys elining enshisine ainaldy.Qazaqqa tiygeni - 7,3, belarusqa búiyrghany - 4,7 payyz.KO-gha kirgen Qazaqstan budjeti 70 milliard tenge týsimnen qaghyldy. Kimdi bayyttyq, kimdi kedeylendirdik? Aytynyzdarshy. Osy baghyttan tanbasaq,tapshylanghan qazynanyng týbin qazan qyrghanday qyrghyshtay bersek, әielderimiz ben analarymyzdyn, qyzdarymyzdyng zeynetkerlikke shyghu jasyn 63 túrmaq 73-ke jetkizip biraq toqtarmyz! Solay ma?

KO - nyng arqasynda ón­dirisi myqty Belarusi óz tauarlaryn bizge toghytyp jatyr. Damyghan elderge púlday almaghan búiymdary men azyq-týlik ónimderin Resey de bizge tyqpalaydy. Olargha bәsekeleser qauqary joq qazaq kәsipkerleri býk týse bastady. Ayghaylatyp at qoyghan týrli innovasiyalyq-industriyalyq   jobalardyng jolyn jemqorlyq pen jýiesizdik kesip tastaghan. Otandyq orta jәne shaghyn kәsipkerlikke jaghday jasalmady, olardyng mýddesi qorghalmady. KO-gha kirerde ýkimettegiler 16 million ghana halqy bar Qazaqstan ýshin endi Reseyding 143 milliondyq, Belarusitin 9,5 milliondyq, barlyghy 170 milliondyq bazardyng esigi aiqara ashyldy dep jar salghan edi. Qúddy shygharghan tauarlary respublika túrghyndaryn shash etekten qaryq etip, ótkizerge tútynushy tappaghanday. Áyeli jýkti bolmay jatyp, әli tuylmaghan úldaryna atastyrar qalyndyq izdegen әpendining keri búl.

KO-nyng sayasi, ekonomikalyq, әleumettik túrghydan Qa­zaq eline tiygizer zardaptary biy­likke erte eskertildi. Tәuel­sizdigimizdi qorghaugha shaqyryp, ýndeu tastaghan osynda otyrghan otanshyl, últshyl azamattardyng sózine qúlaq týrip, sonynan ere qoyghan el az boldy. KO ózining esigin qaqpaytynday, soryn qaynatpaytynday, alystaghy elestey ele­megensidi. Jiyndargha, mitiyn­gilerge kóp­tep kelmedi. "Habar", "EQ" siyaqtylardyng tәtti ertegisine elitken boyy otyra berdi halayyq. Aqyry ne boldy? Preziydent Nazarbaevtyng jylda jarylqap tastaytynday kó­rinetin jyltyraq joldaulary jariyalanysymen kóterile beretin bagha KO-gha kirgen song tipti uday qymbatshylyqqa úryndyrdy. Múnyng týrtkisi - tauarlargha salynatyn baj salyghyn Reseyding dengeyine kóterip, sonyng degenin is­teushilik. Basqany aitpay-aq qazekenning jaqsy kóretin asy - etting baghasyna qarayyqshy. KO-gha kirgennen keyingi uaqytta siyr etining baghasy 30,4 payyzgha, qoy eti 27,9, al jyl­qy eti 20,5 payyzgha kóterilip ketti.Tis shúqudyng ornyna endi tek týs jorumen bolatyn shygharmyz.

Reseyding su jana kóliginen góri shetelding eskileuin artyq sanaghan ortashalau otandastarymyzdyng qysqa qoly oghan da jetpey qaldy. Baj salyghy onday kólik baghasyn ýsh esege juyq kóterip tastady. KO kimning mýddesin kózdeytinine búl bir mysal. Kókónis, jemis-jiydek, basqa da azyq baghalary boyy kýn sayyn, saghat sa­yyn ósken Ertóstikten qalysar emes. Osymen toqtaydy degen ýmit ýzilgen. KO túrghanda qymbatshylyqtyng kókesin әli kóremiz. Sonyng biri - ózge baghalardy sonynan salpaqtatyp erte ketetin janar-jaghar maygha da kezek kelip qaldy. Ol endi Reseymen tenespek. Bas bermes baghalar jarysy kedeyding kýn kórisin tipti auyrlatyp, әleumeti әlsizderdi túralatyp tastaydy. KO-nyng qúqayy múnymen bitpeydi.

Elektr quaty, temirjol tasymaly, kommunaldyq qyzmet aqysy,tútynu búiymdary, bu men sugha deyin bagha sharyqtady. Deni sau júrtty jyndandyratyn jaghdaygha jetti. Búl qarapayym halyqqa ghana әser etpepti. "Núr Otannyn" bala kósemderining de basyn ainaldyryp jiberse kerek. Tayauda sol partiyanyng Bәibek esimdi bastyghy elge aqyl ýiretti. Sugha aldymen balandy shomyldyr, odan song sol sumen ózing juyn, juyndyny tóge salmay, oghan kirindi sal. Eng sonynda edendi sýrt te, taghy nege paydalanugha bolatynyn oila degen synayda. Baybekting әkesining klastasy, kótermelegen kókesi - Núre­kesi de múnday ýnem­shildik turaly kemengerlik sózin aytpay qalmas. Qaldyqsyz tehnologiyany paydalanyp, innovasiyany ýide de kәdege jaratyp, qiyar men kartoptyng qabyghynan as әzirleudi әdetke ainaldyryndar. Sonda KO-nyng qiyndyghynan onay shyghasyndar dep. Qysqa merzimdik demalysynan oraluyn kýteyik. Odan әri zeynetkerlikke ketip qalmasa...

Elimizde kedeyshilikting den­geyining 60 payyzdan asqanyna KO jaryqtyqtyng qosqan ýlesi mol ekenin erinbegen esepshi eseptey jatar.

Biyliktegiler Euraziyalyq odaqtan - búl ataudy da qysqartyp EO deyikshi sayasat izdemeuge shaqyrady.EO de­geniniz túnyp túrghan sayasat! Tәuelsizdik mәselesi sayasat emey nemene. Preziydent Nazarbaev EO mening iydeyam deuden tanbay jýr. Putin jarmasyp kórip edi, qyzghanyshy qozdy. Dәl osy mәselemen-aq ekeuining de tarihta qalary haq. Birinshisi - óz elin bodandyqqa qaytaryp bergen adam retinde. Ekinshisi - ejelgi imperiyalyq ýstemdi­gin qayta janghyrtqan biyleushi sipatynda. Qazaq basshysynyng nelik­ten Reseyge jaltaqtaytynyn sizder jaqsy bilesizder. Onyng san qily sebepteri jeterlik. Solardyng sanatyna býgingi biyligin saqtau merzimin barynsha úzartudy, basyna kýn tusa barar jerdi oilaghandyqty qosynyz der­siz. Búghan keli­semiz. Bishkekten qashqan eks-qúda Aqaev Mәskeuden oryn tapty. Al onyn artynsha, kóp úzamay zytqan Bәkiyev qayda qazir? Ol baryp Belarussiyany panalady. EO - ertenin oilaghandardyn, yaghny erte me kesh pe eldi teris basqarghandardyng bezgende baratyn orny.

Tayauda N.Nazarbaev "Tәu­el­sizdigimizge qater tón­diretin kez-kelgen bir­les­tikten shyghamyz" dep qaldy. Bekerge aitylmaghan sóz. Otarlyq qorasyna qayyrghan Putinning tegeuirini qatayghandyqtan, bәrining de ózi oilaghanday bolmasyn sezin­gendikten solay dese kerek. Odan búryn, ótken jyldyng songhy ailarynda Týrkiyagha saparynda "200 million týrki birikse, әlemdegi yqpaldy kýshke ainalady" deui tegin be? Ýlken sayasatta múnday donaybattyng qalyng qyrtysyna ýnile qaraydy. Orystyq 170 millionnan da týrkilik 200 milliondyq odaqty qalasa qayda jýripti búryn? Yaghni, " Týrkilik odaq" qúrugha nelikten barmaghan? Onyng bir sebebi - ózi qalyptastyrghan avtoritarlyq memlekettik jýiesinde jatyr. Týrkiya batysshyl, demokratiya ornyqqan, ekonomikasy ilgeri ozghan el. Taz tazdy tandaydy. Resey, Belarus, Qazaqstan - búl jaghynan alghanda әkpeme jezdem saydyng keri.

"Euraziyalyq integrasiya ýshinshi jahandyq industriyaldyq tónkeristing qarsanyndaghy bizding ekonomikalyq artyqshylyghymyz. Biz jana tehnologiyalar men ukladtargha birlese sekiris jasaugha niyettimiz. Sóite túryp, Qa­zaqstan da, Resey de, Belarussiya da ózderining últtyq mýddelerimen tәuelsiz memleketter bolyp qala beredi". Qazaqbasshynyng múnday topshylauy kónilge eshbir senim úyalatpaydy. Búl avtoritarlyq biylikke baylanghan osy ýsh elding integrasiyasy ekonomikalyq artyqshylyq bola almaydy. Ekonomikasynyng basym bóligi syrtqa shiykizat shygharumen shektele­tin búl memleketter transúlttyq kompaniyalardyn, damyghan elderding Europalyq odaq sekildi qauymdastyghynyng shiyregine tatymaydy. Olardaghy jana tehnologiyalar ýzdiksiz jetildirilude, ón­diristi ghylymy negizde damytu qarqyny orasan. Sekiris jasaugha niyettengen jaqsy- aq, biraq onyng iske asar, aspasy neghaybyl ghoy. Bastalmay jatyp berekesi qashqan EO-gha kýmәndana qaraghandardy "qyrghy qabaq" kezenindegi týsinikpen ómir sýrip kele jatqandardyng shatasuy» dep aqtalatyn basshynyng arty bos-aq.

Kenester qúramyndaghy on bes respublikanyng shoshay­ghan ýsheuinen basqasynyng bәri putindik-nazarbaevtyq-lukashenkolyq odaqtan aulaq ketti. Nege? Óitkeni olardyng basshylary ózderining mýd­delerine bola últtyng mýd­desin qúrbandyqqa shalmady. Patshalyq, odan song kenestik otarlyqtyng mәskeulik ez­gisinen keyin, onyng janarghan toryna, meyli ol qalay atalsa da, qanday týske boyalsa da ainalyp baryp týskisi kel­medi. Imperiyalyq astamshylyghyn ornatu ýshin eshnәrseden tayynbaytyn Reseyden saqtandy. Ony tәuelsizdikke endi jetken elderin órkendetuding kepili sanamady.

EO KSRO bola almaydy jәne onday birtútas memleket qúrylmaydy. Múny Nazarbaev aitpasa da júrt jaqsy biledi. Ekeuin shatastyryp jýrgen oppozisiya joq. Mәselening mәnisi ashyla bastaghanda, Euraziyalyq parlamentti jasaqtau qajettiligin reseylikter qúl­shyna qauzaghan sәtte, últtyq mýddeni odan biyikte túrghan qúrylymdardyng qúzyryna tәueldi eter tústa qazaq qoghamy taghy shu kóterdi. Mine, sonda ghana biyliktegiler Resey tyqpalap qoymaghan memleket­aralyq parlamentting kólen­kesine ýrke qarady. Sayasy integrasiyagha barmaymyz dep jaltarghany sodan. Múnysy ózin-ózi aldarqatu, bayaghyda týsip qalghan túzaqtyng ishinde shatylyp jatyp, ony moyyndamaghanday keyip tanytu.

Referendum ótkizu jónin­degi bastamashyl top úiymdastyrghan jiynda aitqan piki­rimdi qaytalaghym ke­ledi. Qalay desek te, EO-gha kirgizu arqyly qaytadan bodandyqqa bastaghan preziydent Nazar­baev­tyng ýlken qatelik jiber­genin ashyq aitamyz. Shydamsyzdanyp, shamdansa da, tyndaghysy kelmey tәkapparlansa da. Barsha halyqtyn, memle­ketting taghdyryna, elding tәuel­siz­digine qatysty mә­seleni jeke dara sheshuine onyng qúqy joq! On ret әdiletsiz saylau ót­kizip, 100 payyz dauys alsa da!

El tәuelsizdigin qorghap, batyr babalarymyz qylyshpen qidalassa, býgingi ker zamanda barshamyz júdyryqtay júmylyp, azamattyq arymyzben, shyn peyilimizben kýre­suimiz kerek. Eshteneden qo­ryq­pastan, pendeshilikke salynyp búghyp qalmastan, ol ýshin aqy súramastan. Ata zanymyzdaghy qúqymyzdy paydalanyp, beybit jolmen, tabandy talabymyzben! Ózderiniz ardaqtaghan Altynbekting sózi­men aitqanda: Tәuel­sizdikting taghdyry ýshin tandau jasar sәt keldi. Ózimiz ýshin, balalarymyz ýshin, neme­relerimiz ýshin!

Qadirli kýresker qauym! "Qazaqstannyng Kedendik odaq pen Birynghay ekonomikalyq kenistikten shyghuyn qoldaysyz ba?" degen súraqty Referendumgha shygharudy súraymyn.

 

Marat JANÚZAQOV:

Últtyng zandy menshigin talan‑tarajgha saldy

- Referendumgha shygharylghan manyzdy mәselelerding biri - Qazaqstan halqyna tiyesili baylyqtyng últtyq menshikke qaytaryluy. "Elding strategiyalyq manyzdy kәsiporyndary - "Qazaqmys", "Arselor Mittal Temirtau", "Qazmyrysh", "ENRC" jәne "Halyq bankin" memleket menshigine qaytarudy qúptaysyz ba?" degen súraqty kýn tәrtibine qoydyq.

Búl kompaniyalar 90‑jyldary Qazaqstan halqynan úrlandy. Ony ýptep ketken - preziydent Nazarbaev pen onyng ainalasy.

Eng aldymen osy kәsiporyn­dardyng el ýshin qanday manyzy bar, soghan toqtalsam. Ayta ketetini, búl mәlimetti ashyq aqparat kóz­derinen aldym.

"Qazaqmys" kompaniyasy - búl eldegi eng iri tau‑ken jәne metallurgiyalyq kompaniya. Mys balqytu jóninen әlemde on birinshi oryngha iye. Qazaqstandaghy býkil mystyng 90 payyzyn óndiredi. Mystan bólek altyn, kýmis, myrysh, múnay, tipti elektr energiyasyn óndiredi.

"Qazaqmys" - búl iri ónerkәsip konglomeraty. Onyng 16 jerasty jәne ashyq ken oryndary, 10 bayy­tu fabrikasy men 2 mys balqytu zauyty, birneshe jóndeu zauyty, kómir razrezderi, quatty elektr stansalary bar. "Qazaqmysta" 61 myng adam júmys isteydi.

"ArselorMittal Temirtau" - búl kezinde KSRO‑daghy eng iri metallurgiyalyq kәsiporyn bolghan búrynghy Qaraghandy metallurgiyalyq kombinaty. Býgingi kýni "ArselorMittal Temirtau" - Qazaqstandaghy eng iri tau‑ken metallurgiyalyq ónerkәsip orny. Onyng qúramyna Temirtaudaghy metallurgiyalyq kombinat, Qaraghandy oblysyndaghy segiz kómir shahtasy, Aqmola, Qostanay men Qaraghandy oblystarynda temir rudasyn óndiretin tórt kenish kiredi.

Kompaniya saytynda "metallurgiyalyq kombinattyng jana tarihy 1995 jyldyng qarashasynan bastau alady" delingen. Lakshmy Mittalgha tiyesili "Ispat Interneshnl" kompaniyasy Karmetkombinatty dәl osy kezde satyp alghan bolatyn.

Qazaqstan óndirisining taghy bir inju‑marjany - "Qazmyrysh" kompaniyasy. 1997 jyly Shyghys Qazaqstanda týsti metaldar óndiretin negizgi ýsh zauyt - Óskemen qorghasyn‑myrysh zauyty, Leninogordaghy poliymetall jәne Zyryanovsk qorghasyn kombinattary birikti. "Qazmyrysh kompaniyasynyng negizi osylay qalandy. Qazaqstanda myrysh óndiretin jalghyz óndiris orny búl. Eldegi eng ýzdik myrysh, altyn, qorghasyn ken oryndaryna iyelik etedi. Negizgi menshik iyesi - QR ýkimeti bolghan. Alayda kәsiporyn­dar birikken song "Qazmyrysh" aksiya­larynyng baqylau paketi jeke qolgha ótip ketti. Eldegi eng iri su elektr stansalarynyng biri - Búqtyrma GRES‑i arzan elektr energiyasyn jetkizip túru ýshin "Qazmyryshqa" berildi.

ENRC qúramyna qara metaldar jәne qara metallurgiya óndirisine qajetti ruda shiykizatyn óndiretin "Qazhrom", marganes rudalary men miyneraldar óndiretin Jayrem tau‑ken bayytu kombinaty, Sokolov‑Sarybay tau‑ken bayytu kombinaty jәne "Qazaqstan alumini­yi" kiredi. Sonday‑aq, Aqtóbe elektr stansasy, Pavlodar elektr stansasy, Shyghys kómir razrezi men qúny bir milliard dollargha teng Aqsu elektr stansasy da ENRC‑ke ótken. Osynyng arqasynda "Tabighy resurs­tardyng euraziyalyq korporasiyasy" әlemdegi eng iri ferrohrom ón­dirushisi, temir rudasynyng eng iri tasymaldaushysy bolyp tanyldy.

"Halyq bankin" tanystyryp jatudyng ózi artyq. Búl - elde fiy­lial­dar jelisi eng ýlken ekinshi dengeyli bank. "Halyq banki" KSRO‑nyng jinaqtaushy bankin býkil filialdar jelisi men jyljymaytyn mýlkining múrageri.

1992 jylgha deyin osy kәsip­oryndardyng barlyghy Qazaqstan respublikasynyng menshiginde edi. Búl óndiris oryndary jas tәuelsiz memleketti ayaghynan tik túrghyzatyn manyzdy ekonomikalyq jәne qarjylyq túghyr boldy. Alayda kәsip­oryndardy el men onyng halqynyng damuyna baghyttaudyng ornyna, 90‑jyldardyng ortasynda búlar memleket menshiginen alynyp, jeke qolgha ótip ketti. Memleketke aqylgha qonymdy ótemaqy tólengen joq. Bylaysha aitqanda, búl aktivter úrlandy.

1995 jyly Qarmetkombinattyng menshik iyesi atanghan Lakshmy Mittal onyng atauyn "ArselorMittal Temirtaugha" auystyrdy. Satyp alu kezinde kreditorlar mýddesi ayaqasty etildi. Búl qalay iske asty? Qarmetkombinatqa iyelik etetin qaryzy bar kompaniya emes, is jýzinde býkil mýlik pen ón­dirilgen ónim zansyz jolmen satyldy. Qúny milliardtaghan dollar­gha jetetin nysannyng qúny birneshe ondaghan million dollargha deyin tómendetildi.

Al Ukraina dәl osynday kәsip­orny - "Krivorojstalidi" sarghylt týsti revolusiyadan keyin bes milliard dollargha satty. Kimge deysiz ghoy? Sol bayaghy Mittalgha.

Olay bolsa, Qazaqstanda nelikten Mittalgha jabyq jaghdayda milliard dollar túratyn aktivter tiyn‑tebenge satyldy degen zandy súraq tuady. Mittal ózin jalghyz menshik iyesi etip kórsetedi. Alayda shyn mәninde, ol naghyz menshik iyesi emes. Ol ózining myqty әriptesining atyn jasyryp‑jauyp jýr. Sonday qymbat aktivterdi halyqtan jyryp aludy sol әriptesi ghana úiymdastyra alatyn edi.

Aleksandr Mashkevich, Patoh Shodiyev jәne Alimjan Ibragimov Kazhrom, Jayrem tau‑ken bayytu kombinaty men "Qazaqstan alu­miniyi" kәsipornynyng iyelerine ainaldy. Endi olardy euraziyalyq ýshtik dep ataydy. Búl qalaysha iske asty? Áldebir aktivti satyp alghan olar ýnemi joghary jaqqa ýlesin berip, paydasyn bólisip otyrdy. Aldymen kәsiporyndar aktivterin qúnsyzdandyryp, artynsha jekeshelendirdi. Búl az bolghanday, salyqtar men tarifter tóleuden ýlken jenildikter alyp, miyl­lion dollargha az salyq tóledi.

Preziydent Nazarbaev ENRC‑ge Qazaqstan ýkimeti kepildik bergen halyqaralyq nesiyelerdi ózi alyp berip jýrdi. Mәselen, 2011 jyly "Samúryq‑Qazyna" qory ENRC ýshin Qytay damu bankinen 1 milliard 900 million dollar kóleminde nesie aldy.

1992 jylgha deyin "Qazaqmys" kәsiporny respublikanyng menshi­ginde bolghan‑dy. Biraq 1992 jәne 2002 jyldardyng aralyghynda iske asqan kelisimsharttardyng nәtiyje­sin­de memleket óz ýlesinen tolyqtay aiyryldy. Búl jemqorlyqqa toly alayaqtyq shemalar arqyly jasaldy. Búl mәmileler Nazarbaev­tyng paydasyna iske asty. "Qazaqmystyn" jekeshendiriluinen budjetke tiyn‑teben ghana týsti. "Qazaqmysty" qúrghan Nazarbaev onyng basshylyghyna ózining senimdi adamy Vladimir Kimdi qoydy.

Nazarbaevtyng jaqyn kenes­shilerining biri Bolat Ótemúratov pen "Glenkor" kompaniyasy Zyryanovsk qorghasyn kombinaty, Leninogor poliymetall kombinaty jәne Óskemen qorghasyn‑myrysh kombinatynyng iyesi bolyp shygha keldi. Búl kәsiporyndar "Qazmyryshqa" birikti.

Óskemen túrghyndary "Qazmyrysh" qorshaghan ainalany lastaytyn iri kәsiporyndardyng biri ekenin jaqsy biledi. Ol atmosferagha kýkirt qyshqylynyng negizgi qúramdasy - kýkirtti andigridti kóp mólsherde tastaydy. Ári múnysy rúqsat etilgen normadan anaghúrlym kóp. Alayda Ótemúratovtyng artynda túrghan "Qazmyryshtyn" naq­ty iyesinen yqqan ýkimet pen ózge de memlekettik organdar qol qusyryp qarap otyr.

Nazarbaevtyng búrynghy kýieubalasy Rahat Áliyev "Qazmyrysh" pen ENRC‑ding songhy benefisiary QR preziydenti ekenin rastaghan.

Nazarbaevtyng ortanshy qyzy men onyng kýieui Timur Qúlybaev "Qazaqstan Halyq bankinin" iyesi atandy. "Halyq bankinin" jekeshen­dirilui alayaqtyng jolmen iske asty. Nazarbaevtyng kýieubalasy eldegi eng iri bankti satyp alugha mýddeli boldy. Alayda memleketke naqty naryqtyq baghasyn tólegisi joq edi. Sóitip, Nazarbaevtyng búiryghy boyynsha memleketting ýlesi joyyl­ghan shema jasaldy.

Qúlybaev bankting 33,3 payyz aksiyasyn 41 million dollargha satyp aldy. Qalghan aksiyalardy su teginge qaltasyna basty. Sóitip, jýzdegen million dollar túratyn bank ýshin bar‑joghy 41 milliondy sanap berdi. Salystyru ýshin aita keteyik. 2006 jyldyng jeltoqsanynda bank ózinin 20,21 payyz aksiyasyn memleketke 748 million dollargha satty.

"Halyq bankine" Nazarbaevtyng qyzymen birge ashyq iyelik etetin Qúlybaev múnay salasynan myndaghan milliard qarjyny jymqyryp, aram aqshany bank arqyly ainalys­qa týsirip jýr. Áytpegende Dinara Shveysariya biyligine Jenevadaghy ýidi satyp alu ýshin tólegen 72 million frankti qaydan alghanyn qalay týsindirer edi? Erli‑zayyp­tylar aqshanyng shyghu tegin bank aksiyalarynan alynatyn diviydendtermen týsindiredi.

Býginde memleket Mashkevich, Kiym, Mittalgha ótip ketken menshikti qayta satyp alugha kiristi. Biraq endi ony naryqtyq baghagha satyp alyp jatyr. Al búl Qazaqstan halqyn aldau jalghasuda degen sóz. Tiyntebenge jekeshelendirilip, ondaghan jyldar boyy milliondaghan salyqtan bosatylghan kәsiporyndardy keri qaytaru ýshin memleket naryqtyq bagha tólep otyr.

Mәselen, Qazaqstan Respublikasy qaytadan "Qazaqmys" kompaniyasynyng aksioneri bolugha bel budy. "Qazaqmystyn" 26,3 payyz aksiyasyn satyp alu ýshin memleket­tik budjetten 4,3 milliard dollar júmsaldy.

Taghy bir mysal. Biylghy jyldyng aqpanynda "Samúryq‑Qazyna" últtyq әl‑auqat qory "Qazmyryshtyn" 29 payyz aksiyasyn 1 milliard 650 million dollargha satyp aldy. Ári búl aqshany memleket shetelden qaryzgha aldy. Endi memleket sheteldik kreditorlardyng aldynda qaryzgha batty. Onyng ýstine, qaryz bergen el Qytay siyaqty.

"Glenkor" kompaniyasynan bas­qasynyng memleketten strategiyalyq manyzy bar iri ónerkәsip oryndaryn satyp alugha mýmkindigi bolghan joq. Al búl nysandardy jekeshe­len­diru jabyq jaghdayda ótti. Onyng sharttary qogham ýshin әli kýnge deyin qúpiya.

Jogharydaghy faktiler Nazar­baev pen onyng jaqyn ainalasy jalpyúlttyq baylyqty óz qalauynsha paydalanatynyn kórsetedi. Osylaysha olar elge orny tolmas ziyan keltirdi. Rejim mýsheleri qara basynyng qamy ýshin múnay, gaz, ózge de resurstardy talan‑tarajgha salyp, sarqyp jýrgeni. Al strategiyalyq manyzdy búl baylyq - últtyng zandy menshigi. Olay bolsa, 90‑jyldary Qazaqstan halqynan úrlanghan "Qazaqmys", "ArselorMittal Temirtau", "Qazmyrysh", ENRC jәne Halyq banki elge qaytaryluy kerek.

 

Múhtar TAYJAN, ekonomist:

- "Kedendik jәne Euraziyalyq odaqtar - Qazaqstan tәuelsizdigine tóngen qauip" atty bayandamamdy dayyndap qoyghan edim. Alayda, meninshe, sizder mening pikirim men aqparatymdy jaqsy bilesizder. Búl ýsh jarym jyldan beri aitylyp keledi. Sondyqtan ony oqymay‑aq qoyayyn dep sheshtim. Aymaqtardan kelgen adamdardy tyndap, sózdi solargha bereyik.

 

Dulat ISABEKOV, jazushy:

HALYQPEN BIRGE BOLMAGhAN JAZUShY - ÓTIRIK JAZUShY

Referendum ótkizu jónindegi jiynnan qorqatyn, ýrketin, jaltaqtaytyn eshtene joq. Desek te, osynyng ózinde jiyngha azamattardy jibermeuge týrli әreketter jasalypty. Búl qalay bolghany sonda? "Mening densaulyghym jaramay túr" dep te jergilikti әkimshilikten rúqsat súrap, dәrigerge qaraluymyz kerek pe sonda? Memlekettin, qoghamnyng tynyshtyghy kerek. Biraq olardyng bәri halyqtyn, últtyng mýddesine aiyrbastalmauy kerek qoy?! Toleranttyq degen jeksúryn sóz - joghary jaqtyng halyqqa "ýndeme" degen sózin bildiretin siyaq­ty. Ýiindi qiratyp, búzyp tastasa da, ýndeme. Aqshandy jinap alyp, qashyp ketip, sen dalada qalsang da, ýndeme. Sotqa jýgin­genin­men, týk shyqpaydy. Sondyqtan bәrine ýndemey qarap otyra beruimiz kerek. Qazirgi jaghdayymyz bayaghy repressiya zamanynan da asyp ketken joq pa? Men ýshin halqymnyng amandyghy, óz jerinde ózi qoja boluy, óz baylyghy ózine búiyruy bәrinen qymbat.

Janaózende halyqty qyryp jat­qanda da ýndemey otyrghandar boldy. "Atqan kim, atqyzghan kim" dep BAQ arqyly súrau salghanymda, keybireuler sony batyrlyqqa balapty. Joq, búl batyrlyq emes. Osy elding azamaty retinde mәse­lening mәnine súrau saldym. Súrau salugha qaqym bar emes pe? Qazir Kanadada túryp jatqan biyshi qyz Álpiyevanyng kýieui: "Men Qazaqstandaghy barlyq jaghdaygha týsinis­tikpen qaraugha tyrysamyn. Biraq bir ghana nәrseni týsine almaymyn. Qazaqstanda qúrylys kompaniyalary ýy salyp berem dep halyqtan aqsha jinap alyp, uәdesin oryndamay, qashyp ketedi eken. Ne ýi, ne aqshany qaytarudy talap etip, kóshege narazylyq sheruine shyqqan júrtty poliyseyleri ústap әketip, qamap tastaytyn kórinedi. Búl qalay sonda?" - depti bir súhbatynda. Osynyng ózi kóp jaytty anghartsa kerek.

Bar-joghy on million qazaghy bar elmiz. Jan-jaqtan tónip túrghan qauip jetkilikti. Batys aimaqtarda separatizm, el ishinde traybalizm órship túr degendey qoghamda iritki salushylar jetedi. Sondyqtan el birligin saqtay otyryp, referendumda kóterilgen tórt taqyrypty qoldaugha shaqyramyn. Halyqqa tiyesili jer baylyqtary men kәsip­oryndardy halyqtyng menshigine qaytarghan Ugo Chaves kóshbasshygha ainaldy. Bizdegi satylyp ketken el baylyqtary halyqqa qaytarylugha tiyis. Ol ýshin halyq bolyp talap qoiyymyz kerek. Referendum ót­kizu turaly bastamany qoldaymyn, men halyqpen birgemin. Al halyqtan bólek jýrgen jazushyny ótirik jazushy der edim.

 

Ámirjan Qosanov:

BIZDING SANAMYZGhA BIR TÓNKERIS KEREK

Qúrmetti jinalysqa qatysushylar!

Referendumshyl qauym!

Keshe ghana men Feysbukte myna ólendi jazyp, eldi osy jiyngha shaqyrugha atsalysyp edim:

Bir el jútyp qoyar ma

eken bir eldi?
Dýrlikti ghoy qazaghymnyng dalasy!
Tәuelsizdik tyghyryqqa tireldi -
Jiyngha kel, әr qazaqtyng balasy!
Kenishtering bastady ma sarqyla?
Shynyrauday bay men kedey arasy!
Sening dausyng kerek býgin halqyna -
Jiyngha kel bar qazaqtyng balasy!

Resmy BAQ "Qazaqstanda oppozisiya joq, ne ol tym enjar, әreketsiz" dep jatady. Osynda sol BAQ ókilderi bolsa, elimizding týkpir-týkpirinen kelgen 500-den astam adam jinalghan osy zaldy týsirip alynyzdar! Bәri kórsin, oppozisiya bar ekenin!

Aghayyn! Biz qyzyq elde ómir sýrip jatyrmyz, bizding kýndelikti ómirimiz Ata zanymyzdyng basty talaptaryna mýldem sәikes kelmeydi.

Konstitusiyanyng birinshi babynyng birinshi tarmaghyn alayyq.

"Qazaqstan Respublikasy ózin demokratiyalyq, zayyrly, qúqyqtyq jәne әleumettik memleket retinde ornyqtyrady, onyng eng qymbat qazynasy - adam jәne adamnyng ómiri, qúqyqtary men bostandyqtary", - dep kórsetilgen.

Taldap kóreyik.

22 jyl boyyna bir adam basqarghan, biyligi auyspaytyn, parlamentine oppozisiya­lyq partiyalar kire almaytyn, biylikke qarsy pikir aitqan kez kelgen adam qughyngha úshyrap, ne belgisiz bireulerding qolynan qaza tabatyn, ne týrmege jabylatyn, tәuelsiz gazetter sot sheshimimen jabylatyn, referendumgha baramyn dep Almatygha jinalghan azamattardy әkimderi men polisiyasy poyyzdan týsirip tastaytyn memleket ózin demokratiyalyq dep atay ala ma?

Ya oqugha, ya ýy alugha, ya qúda týsuge, toy jasaugha aqshasy joq, sol aqshany tabatyn júmysy joq, sol sebepti әrtýrli kýmәndi diny sektalardyng qúryghyna týsip, óz elinde ekstremist ne terrorist jastary kóbeyip bara jatqan memleket ózin zayyrly dep atay ala ma?

Sottary eki jaqtyng qaysysy parany kóbirek berse, sonyng soyylyn soghatyn, prokurory men polisiyasy azamattardyng qúqyghyn qorghaudyng ornyna, qorlaytyn, kerek desen, zorlaytyn, arnayy qyzmeti shpiondardy tabudyng ornyna sayasy oppozisiyany andyp, әrtýrli arandatu úiymdastyratyn, eng bastysy, beybit múnayshylargha tapa-tal týste oq jaudyratyn memleket ózin qúqyqtyq dep atay ala ma?

Basqasyn aitpaghanda, 2,5 millionday adamy "óz kýnin ózi kórip jýrgen", auylda tolayym bir otbasy bir atasynyng zeynetaqysyna qarap otyrghan, aldymen әr adamgha ýy salu ýshin 10 sotyq jer beremiz dep, keyin ol uәdesinde túrmaytyn, analardyng dekrettik jәrdemaqysyn ayausyz qysqartatyn, әielderding zeynet jasyn er adamdardikimen tenestirip, 63 jasqa jetkizgisi keletin memleket ózin әleumettik emes-au, erkek kindikpin dep aita ala ma?

Nege biylik ýnemdeudi ózinen bastamay, analar men kelinshekterden bastaydy?! Qazirgi sheneunikter armiyasyn eki ese qysqartsa, eshnәrse qúlap qalmaydy! Qoghamdaghy aua tazarar edi. Qarapayym adamdar, әsirese, shaghyn jәne orta biznes ensesin bir kóterer edi. Tiyisinshe, jemqorlyq ta sol sәtte eki ese azayar edi. EKSPO-2017-ge júmsalatyn 1,6 milliard dollardy әleumettik salagha júmsasa, eshbir el de renjimes edi Qazaqstan kórme ótkizbedi dep!

Endi osynyng bәrin ózgertip, kýndelikti ómirimizdi Konstitusiya talaptaryna sәikes etu ýshin ne isteu kerek?

Búghan deyin biz, 16 miyl­lion halyq, tek qana joghary jaqtaghy biylikting aitqanymen jýrip kelemiz.

Ol ózine ghana ynghayly zandar qabyldaydy. Olardyng mәnisine kóp bara bermeymiz.

Saylau jariyalap, ózine jayly, qoy auzynan shóp almas parlament jabdyqtap alady. Biz taghy da ýndemeymiz.

Mening býgingi úsynysym mynaday: sózge moratoriy jariyalau kerek! Naqty da býkil el bolyp qolgha alatyn is kerek!

Alghashqy isting aty - referendum!

Endi osy jinalystan keyin biz sol iske kóship, 200 myng qol jinauymyz kerek.

Shynymen de kýn tәrtibine qoyylyp otyrghan 4 mәsele de ushyghyp túr. Olardy halyq ózi qolgha alyp sheshpese, býgingi biylik eshqashan sheshpeydi. Nege deysiz be? Aytayyn.

Birinshi súraqtaghy Keden odaghy men Euraziyalyq odaq - tek qana Aqordanyng geosayasy jobasy emes. Ol shyntuaytyna kelgende, Kremliding Aqordagha kórsetken әlimjettigi!

Bir ghana súraq: eger de Putin myrzagha: "Resey ózinen barlyq jaghynan - halqynyng sany, ekonomikalyq әleueti - 10 ese zor elmen "terezesi ten" odaqqa kiriniz" dese, ol ne ister edi? Bizding basshylar siyaqty alaqaylap, ózinen ýlken alpauyttyng qúshaghyna óz erkimen kirip keter me edi? Qaydam...

2050 jyldy aitu moda bop ketti ghoy. Kóz aldymyzgha elesteteyikshi. Euraziyalyq odaq gýrildep túr delik. Astanasy Mәskeude. Ortaq Parlament barshagha ortaq zandar qabyldap jatyr. Ortaq til qanday ekenin aitpay-aq qoyayyn... Sonda sizding nemereniz: "Ata, bizding Qazaqstan Tәuelsizdikten qashan, kimning kesirinen aiyryldy? Sol kezde ata, sen qayda boldyn? Ne bitirdin?" dese she? Ózimizdiki bolmaghandyqtan kirip ketetin jerdi de taba almay qalarmyz. Ne dep jauap beremiz bәrimiz sol sәtte?

Keshegi memleket iyeliginde bolghan shiykizat sektoryndaghy irgeli kәsiporyndardy qútty ornyna qaytaru turaly ekinshi súraq ta manyzdy. Ári ol Qazaqstannyng halqyna tiyesili jer astyndaghy Mendeleev tablisasyndaghy barlyq elementterdi shetelge satyp, shylqyp bayyp jatqan sheteldik-symaq qojayyndardyng shamyna tiyedi. Olar Aqordamen tonnyng ishki bauynday jaqyn, kindiktes, bite qaynasqan! Sondyqtan da olar búl mәseleni halyqtyq talqylaugha shygharugha ýzildi-kesildi qarsy! Al búl iydeya jýzege assa, budjetimiz tolyghyp, qordalanyp qalghan qanshama әleumettik mәsele sheshiler edi!

Biz ózi qyzyq júrtpyz, qaltamyzdaghy әmiyanymyzdan myng tenge úrlansa, aiqay-shu shygharamyz. Al kýn sayyn qúbyr arqyly, temirjol vagondary men sisternalarmen múnay men gaz, alluminiy men hrom, myrysh pen mys shetelge jónkip, әr qazaqstandyqqa tiyesili milliardtaghan dollar basqa qaltagha týsip jatsa, týk bolmaghanday, qynq etpeymiz?!

Bir nәrse aiqyn - ekonomikada, sonyng ishinde qazba baylyghymyzdy satudan týsken paydany júmsauda әdilettik ornatpay, biz әleumettik әdilettikti ornata almaymyz! Al әleumettik әdilettiksiz - halyqtyn, әsirese auyldyng bolashaghy búldyr!

Ákimderdi saylau turaly ýshinshi súraq tek qana biylikting halyq baqylauynda boluyn qamtamasyz etpeydi. Osy kýnde qay sheneuniktik qyzmet qansha túratynyn elding bәri biledi. Eng bolmaghanda әkimdik qyzmetti satyp alu dogharylar edi.

Meninshe, bizde satylmaytyn eki-aq qyzmet bar. Birinshisi - elbasylyq, óitkeni onyng iyesi ornynan әzirshe ketkisi joq, әri ol parany kimge beresiz? Ekinshisi - oppozisiyalyq partiyanyng basshysy bolu. Óitkeni oppozisiyalyq jetekshi bolsan, qudalaugha úshyraysyn, sottalasyn, týrmege jabylasyn. Qaydaghy para...

Atomdyq elektr stansasy men yadrolyq otyn banki turaly tórtinshi súraq - elimizding qauipsizdigi men halqymyzdyng ómiri men densaulyghyna tikeley qatysty! Bir nәrse aiqyn - Qazaqstannyng búl mәselede kýlli adamzat aldynda ary taza! Basqa elder shalmaghan atomdyq qúrbandyqty ol shaldy. Shalghanda myqtap túryp shaldy! Nege bizding biylik qazaqtyng maqal-mәtelderin jadyna saqtamaydy? Mәselen, «auzy kýigen ýrip ishedi» degen sózdi. Semeyde, Bayqonyrda, basqa da qúpiya poligondarda auzy kýigen qazaq endi ne istemek?! Onsyz da jany da, tәni de jaraly, qayghy jamylghan Aqtauda salamyz deydi. Qauipsiz deydi. Olay bolsa, nege sol atom stansasyn Astanada, Aqordanyng aldyndaghy ýlken alanda salmaydy?! Sheneunikter tonyp qalsa, arakidik kirip shyghyp, jylynyp alar edi ghoy.

Bizding sanamyzgha bir tónkeris kerek! Onyng mәni mynada: әrbir qazaqstandyq basyndaghy kýndelikti әleumettik qiyndyqty, әdiletsizdikti, qoghamdaghy kemshilikterdi elde 20 jyl boyyna ornyqqan sayasy jýiemen, naqty biylik basynda otyrghan adamdarmen baylanystyrmay, ýlken sayasatqa dýiim júrtty tartpay, eshnәrsege qol jetkize almaymyz! Bizdegi orynsyz "shýkirshil, tәubashyl" psihologiyadan qútylmay, eshnәrse ózgermeydi! Referendum - sonyng myqty mýmkindigi! Ol ýshin aldymen әrkim óz sanasynda óz referendumyn ótkizip aluy tiyis.

Referendum iydeyasy barlyq demokratiyalyq kýshterdi biriktirdi. Demokratiyalyq kýshterge birlik qajet! Býgingi jinalystyng atynan osynda otyrghan barlyq úiymdardyng basshylaryna, jeke túlghalargha "birge bolyndar, ydyramandar!" degen amanat tapsyrayyq!

Qúrmetti dostar! Áriptester!

Qazir qos Koreya - Ontýstik pen Soltýstik - turaly әngime kóp. Bir últ, ortaq tariyh. Biraq taghdyrlary әrqily. Biri - erkin ekonomika men demokratiyalyq jolmen saylanatyn biylikting arqasynda, gýldenip, ozyq elder qatarynda. Ekinshisi - auyspaytyn biylik pen totalitarizmning temir shymyldyghynyng ar jaghynda ólmesting kýnin kórip jatyr.

Qarap otyrsaq, Qazaqstanda da halyq pen biylik, týbiri bir bolghanmen, eki týrli tirlik keship jatyr.

Eki Koreyany ataqty 38 paralleli bólip jatsa, bizdi halyq pen biylikti 1995 jylghy Konstitusiya eki jaqty etip tastaghan!

Referendum siyaqty asa manyzdy sayasy qadamdar ghana osy sayasy parallelidi joya alady. Óz basym referendumnyng basty maqsaty osy dep bilemin!

Referendum - halyqtyng sayasy erkining eng sharyqtau shyny, eng asqaq kórinisi! Onyng mәrtebesi, kerek deseniz, preziydent ne parlament saylauynan da joghary. Osyny týsingen biylik qaytkenmen de onyng jýzege asuyna kedergi jasap jatyr.

Árbir qazaqstandyq ózine mynaday súraq qoysa ghoy: nege Shveysariya "Olimpiadalyq oiyndar ótkizu ýshin memleketting qarjylyq qorynan 300 million shveysar frankin (320 million dollar) bólumen kelisesiz be?"degen saual tónireginde jalpyúlttyq referendum ótkizedi? Kóz aldynyzgha Qazaqstanda osy ispettes referendum ótkenin elestetip kórinizshi. Mәselen, "1,6 milliard dollar "EKSPO-2017" kórmesin ótkizuge júmsaluymen Siz kelisesiz be?" degen súraq tónireginde.

Aytpaqshy, shveysarlyqtardyng 54 payyzy referendumnyng saualyna "Joq" dep jauap berip, nәtiyjesinde asa dәuletti Shveysariya Olimpiadany ótkizbeytin boldy. Óitkeni halyqtyng úigharymy solay boldy! "Netken masqara! Halyqaralyq dengeyde eshqanday bedeli joq eken búl eldin! Biz bolsaq, Shveysariyadan da myqtymyz!" dep Syrtqy ister ministrligi men "Habar" ulap-shulamaghanyna men әli de tanmyn.

Osy referendumnyng bir ereksheligi bar. Búryn da referendum bastamalary bolghan. Oghan jeke sayasy partiyalar múryndyq bolyp edi. Endigi jerde búl iygi bastamanyng basynda aluan týrli pikirli azamattyq qogham túr. Búl da óte-móte baghaly jetistik!

Sonymen birge men býgingi jinalysta biz bir jeke qarar qabydauymyz qajet dep oilaymyn. Onda biz qazir týrmede otyrghan ózimizding demokratiyalyq qozghalystaghy әriptesterimiz Aron Atabekke, Vladimir Kozlovqa, sonymen birge Janaózen múnayshylaryna qoldau kórsetuge tiyispiz!

«Úiyqtap jatqan arystandy oyatpa» degen sóz bar. Býginde halyq - úiqydaghy arystan! Aqorda myna jaytty týsinui kerek: osy referendumdy ótkizbey, halyqtyng narazylyghyn taghy da tughyzyp jatsa, kelesi referendumnyng taqyryby onyng ózine tikeley qatysty bolyp ketui әbden mýmkin!

Aghayyn!

Onsyz da bay men kedey bop bólingen qazaqty qazir bireuler BAQ arqyly rugha bólip, jiktep tastaghysy keledi! Tipti keybir resey basylymdary "Qazaqstan bólshekteneyin dep jatyr!" dep sýiinshi súrauda.

Osyghan oray mening aitarym:

«Jeti atang - ruyn,
Júrtyng ýshin malyndy ber!
Alty Alash - tuyn,
Últyng ýshin janyndy ber!

Sol janyndy beruding bir formasy - osy referendum­gha belsendi atsalysyp, Tәuelsizdik ýshin kýreste óz ornyndy anyqtap, bir kirpish bolyp, ketigin tauyp, qalanu!

Olay bolsa, iske sәt!

 

Zәuresh BATTALOVA, "Qazaqstandaghy parlamentarizmdi damytu qorynyn" preziydenti:

BIYLIK NEDEN QORYQSA, SONY ISKE ASYRAYYQ

- Qazaqstan 1995 jyly jana Konstitusiya qabyldaghan kezde "eki jyl ishinde jergilikti ózin‑ózi basqaru turaly zang qabyldanady degen mindetti jýktegen. 2001 jyly Almatydaghy sirkte ótken jiynda Qazaqstannyng demokratiyalyq tandauy qozghalysynyng jetekshileri barlyq dengeydegi әkimder saylauyn el damuyndaghy manyzdy bes mәselening biri retinde belgilegen edi. Nazarbaev 23 jyl boyy biylik etken uaqyttyng ishinde búl súraq talay mәrte kóterilgen. Tәjiriy­be jýzindegi saylaular ótti. Alayda múnyng bәri kózboyau ýshin jasalghan sayasy oiyn bolyp shyqty. Nege? Sebebi biylik ózin‑ózi basqaru arqyly Qazaqstan halqy barlyq dengeyde qalay ómir sýretinin óz betinshe sheshetinin jaqsy biledi. Sonday‑aq, әleumettik qamsyzdandyru, bilim alu, densaulyq saqtau qalaysha damuy tiyis ekenin de júrttyng ózi belgileui kerek. Al әkimder halyq qalauyn oryndaumen ghana ainalysuy tiyis. Alayda býginde barlyq dengey­degi әkimderdi bir ghana adam taghayyndaydy. Onyng ózinde әkim­derding portfeli aitarlyqtay auqymdy emes. Ákim bolyp taghayyndalatyn adamdar tizimi kóp ózgermeydi. Qaysybireuleri key­keyde portfeliderin kóte­rip, ministrlikterge auysyp, ýkimet qabyrghasyn shandatyp jýr. Qysqasy, mәsele ushyqty demeseniz, ilgeri qadam basqan emes.

Janaózen oqighasy - әleu­mettik‑ekonomikalyq mәseleler sheshpegenning saldary. Ákimder memleketting aqsha toly astauynan alshaqtamas ýshin ortalyqqa dóngelek ýstel, konferensiya tәrizdi jiyndar ótkizip eng qajetsiz mәlimet jetkizip, naghyz aqparatty jasyryp‑jauyp әl­ek. Ákimder aldaghy uaqytta Aq­orda siyaqty "EKSPO" degendey qúr aighay men úrangha toly jobalarmen ainalyssa, onda halyq esh uaqytta baquatty túrmys keshpeydi. Sondyqtan әkimder saylanuy tiyis.

Býginde әkimder jemqorlyqqa shatylghan. Ortalyqtan aimaqqa bólinetin budjetting az bóligin әkimder qaltasyna basady. Esep bergende zaldy mú­ghalim, dәriger sekildi ózine qarsy shygha almaytyn budjettik mekeme qyzmetkerlerimen lyq toltyrady. Jýz payyzgha derlik "Núr Otan" mýshelerinen qúral­ghan mәslihat deputattary әkimge esh qayran qyla almaydy. Mem­lekettik jergilikti ózin‑ózi basqaru turaly zanynda "mәslihattar әkimge senimsizdik bildire alady" dep jazylghanyna qaramastan, búl bap osy kýnge deyin birde‑bir ret iske asqan emes. Nege? Sebebi mәslihat deputattary da esh uaqytta halyqtyng mún‑múqtajyn bilip, sheshuge dayyn emes. "Núrotandyq" deputattar halyqqa betin qaratyp, mún‑múqtajyn bilgen emes, bilmeydi de. Sondyqtan әkimder saylanuy kerek. Referendumnyng aldynda preziydent auyl әkimderi saylanady degendi ait­ty. Búl da kezekti úpay jinau, kózboyau. Biylik әkimderdi saylaudan, halyqqa esep beruden qorqatynynyng kórsetkishi búl. Eger halyq birneshe jyl boyy әkimning budjet qarjysyn qarpyp, týk bitirmey otyrghanyna kózi jetse, senimsizdik bildiredi. Sonda әkimder ortalyqqa emes, halyqqa baghynady. Eger biz halyqtyng әl‑auqaty jaqsarsyn desek, biylik qorqatyn isti jasauymyz kerek. Ákimderdi saylaudan qorqa ma, onda әkimderdi saylayyq.

Kezinde Ghalymjan Jaqiyanov bastaghan sayasatkerler osy mәseleni kótergen kezde biylik bizge kýle qaraghan. Al qazir әkimderdi saylau barlyq sayasy baghdarlamalargha, onyng ishinde "Núr Otannyn" baghdarlamasyna da endi. Biraq endi sozbalaqqa salyp, әbden siyr­qúiym­shaqtap әlek. Endi әkim­derdi saylaudyng "Santa‑Barbarasy" ayaqtalatyn kez jetti. Onyng nýktesin referendumda qoyamyz. Halyq әkim­derdi tikeley saylaudy qoldaydy. Referendum osyny dәleldep bermek. Sonda ghana jer­gilikti basshylar júrtqa baghynady. El onyng aldyna manyzdy mindetterdi qoyady. Ákim qolynan týk kelmese, ony jauapqa tarta alamyz.

Eger әkimderdi saylamasaq, miniy‑preziydentter qazyna qarjysyn qaltagha basyp, shetel asyp jýre bermek. Áytpegen kýnde taghayyndalatyn әkimder túrghyndardyng mún‑múqtajyna, әleumettik mәselelerge kóz júmyp, qantógis pen óz halqyna oq atugha jol bere bermek. Artynsha viyse‑premier tәrizdi joghary qyzmetterge qonjiyady. Osy bassyzdyqty toqtatuymyz kerek.

Búl mәseleni osy zalda ghana qoldap qoymay, aimaqtarda ýgit‑nasihat júmystaryn jýr­gizip, bir jyldan keyin saylau ótkizip, ózimizge esep beretin әkimderdi saylaymyz dep ýmit­tenemin. Elimizding bolashaghyn halyqtyng ózi sheshui kerek. Sondyqtan referendumgha shygharylatyn ózge mәselelerge de ýn qosynyzdar. Biz memleketti basqarugha qúqylymyz. Olay bolsa, búl qúqyqty qolgha alatyn kez jetti.

 

Ghabbas QABYShÚLY, jazushy, satiriyk:

NAZARBAEV KUVEYT HALQY SEKILDI ShALQYP ÓMIR SÝRETINIMIZGE SENDIRIP EDI...

Halyqpen pikirlesu- halyq biyliginin, yaghny demokratiyanyng nyshany desek, býgingi mәji­listing kýn­tәrtibindegi bir mәsele - әkimderdi saylau demokratiyanyng talaby. Jә, tәuel­sizdik aldyq, qarbalasty qiyn kezeng boldy, ondayda uaqytty sozbay, әkimderdi taghayyndau kerek etildi delik. Dúrys. Alayda, etek-jenimizdi jighan son, halyqqa qyzmet etuge mindetti әkimderdi halyqtyng ózi saylap aluyna erik beru, demokratiyany jaqtau qajet edi. Joq, biylik basyndaghylar, preziydent Nazarbaevtan bastap, halyqtyng demokratiyalyq ýr­disterge, onyng ishinde әkimderdi saylaugha әli "dayyn emesin" jyrlay bastady. Ghalymjan Jaqiyanov úiytqy bolghan "Qazaqstannyng demokratiyalyq tandauy" qoghamdyq qozghalysy kózdegen mәselelerdin de biri әkimderdi saylau - ómir talaby ekenin nyqtau bolghany esteri­nizde shyghar. Halyq saylamaghan әkimder­ding kóbi halyqqa qyzmet etip jýrgen joq, taghayyndaytyn qojayyndarynyn qoltyghynan shyghyp qalmaudy oilaumen әlek bolyp jýr. Demek, joghary-tómendi әkimderdi halyqtyng ózi saylap aluy kerek! Osyny tabandap talap eteyik!

Qazaqstangha tәuelsizdik búiyrghanyna ýshinshi jyl bol­ghanda preziydent Nazarbaevtyn: Biz erten-aq ekinshi Kuveytke ainalamyz, degeni de esteri­nizde shyghar. Dúrys aitty. Elding kiris-shyghys esebin dereu anyqtap bergen mamandar tobynyng tújyrymyna sýiendi. Bi­raq kerisinshe boldy: Nazarbaev pen ony toby "ekinshi Kuveytte" jýr de, qarapayym halyq toqsan sayyn tómpesh­teytin túr­mys qymbatshylyghynyng tauqy­metin tartyp otyr. Qashangha deyin?!   Osy túrghyda da biy­likke myqtap talap qo­yyp, myqty qimyl jasanyzdar!

 

Gýljan ERGhALIYEVA, tәuelsiz jurnalist:

BIZGE KIM QYLYShYMEN KELSE, SOL QYLYShYNAN ÓZI MERT BOLADY

- Osy jiynnan habar taratushy BAQ arqyly sózimdi V.Putin myrzagha arnasam deymin. Resey Federasiyasynyng preziy­denti Vladimir Vladimirovich, men Qazaqstannyng azamaty, tәuelsiz jurnalist Gýljan Erghaliyeva jәne býgingi jiyngha Qazaqstannyng týkpir-týkpirinen jinalghan qauym elimizde japyhalyqtyq referendum ótkizuge sheshim qabyldadyq. Referendumnyng kýntәrtibine biz eng manyzdy tórt súraqty qoy­dyq. Biz keshegi Kenes zamanynda ósken úrpaqpyz. Resey mem­leketin qúrmet­tey­miz. Alayda bizder memleke­ti­mizding egemendi, tәuelsiz el bolghanyn qalaymyz. Kremli men Aqordada jasalyp jatqan sizderding sayasy úsynystarynyzdy qúrmetteymiz. Biraq bizge eshqanday Kedendik odaqtyng qajeti joq. Reseylikter ýshin búl odaqtyng tiyimdi jaghy kóp shyghar. Al bizder, qazaqstandyqtar ýshin eshqanday paydasy joq, kerisinshe, memleketi­mizdi jipsiz baylaghan odaq boldy. Sebebi bizding ekonomikamyz da, zanymyz da Kedendik odaqqa dayyn emes. Osy odaqqa mýshe bolghan sәtten bastap elimizde qymbatshylyq jaylap, kýn ótken sayyn halyqtyng әleumettik jaghdayy tómendep barady. Sondyqtan bizdi dúrys týsinuge shaqyra otyryp, Aqordagha osynday tiyimsiz kenester bermeudi súraymyz. Óitkeni bizdegi sheneunik­ter óte әlsiz, jaltaq. Sizderding kenes­shiler men sheneunikterding mýdde­sine qaray qúraq úshudan basqany bilmeydi. Sondyqtan bizder óz taghdyrymyzdy ózimiz sheshkimiz ke­ledi.

Vladimir Vladimirovich, Resey integrasiyalyq mәselede myqty memleket sanalmaydy. Reseyde de halqy totalitarly rejimning qúrbandaryna ainaluda. Ol jaqta da oppozisiya ókilderin týrmege qamau, sóz bostandyghyna shekteu qoi siyaqty qiytúrqy әreketter jasalady. Sondyqtan múnday elmen Qazaqstannyng integrasiya qúrghanyn qalamaymyz. Bizding de órke­niyetti elderding qatarynda bolghymyz keledi. Biraq N.Nazarbaevtyng Aqtauda AES salu turaly bas­tamasyna qarsymyz. Sebebi Qazaqstan búghan deyin de yadrolyq poligonnyng azabyn tartqan. Al sol synaqty qazaq dalasynda jýrgizgen mәskeulik biylik edi. Ókinishke qaray, halyqqa jasal­ghan osy qiyanaty ýshin resey­likter bizden keshirim de súraghan joq. Resey elin qúrmetteymiz. Áytse de, AES saluda ol elding kómegine jýginudi qalamaymyz. Orystyng úly batyry A.Nevskiyding "Bizge kim qylyshymen kelse, sol qylyshynan ózi mert bolady" degen sózin býgin sizge aitqym keledi. Qazaq halqynyng da qaqysy men qúqyghy baryn jәne elin, jerin qorghaytyn batyrlary da baryn eskertudi jón sanaymyn.

 

Aluash Ongharova, Manghystau oblysy:

«BALANNYNG QALTASYNA ESIRTKI SALAMYZ» DEP QORQYTTY

- Ýstime kók tudy jamylyp, basyma aq jaulyq salyp shyqqanyma qarap, "baqsy ma, balger me?" dep oilap túrghan shygharsyzdar. Iyghyma jamylyp shyqqan kók tu shyn mәninde tәuelsiz el­diki bolmaghan son, halqy jazyqsyz oqqa úsha berip, qan jylap jýretin mem­le­kettiki bolghandyqtan tugha qannyng belgisi retinde qara boyau jaghyp qoydym. Moynymdaghy aq oramal jeltoqsanda tógilgen jazyqsyz azamattardyng arynyng belgisi.

Tәuelsiz el atanghan shaqta "óz qolymyz óz auzymyzgha jet­ti, eli­miz erkindigin aldy, endi biz tek ana tilimizde sói­ley­­tin boldyq, kók tuymyz biyik­te jel­bireydi" dep shattanyp edim. Biraq 22 jyl ótti, әli sol bayaghy bodandyq qúrsauynda kelemiz.

2010 jyly «Nazarbaev, keti­niz, ornynyzdy bosatynyz!» dep basymdaghy aq jaulyghymdy jerge tastap edim. Sol kezde ol qyz­metinen óz erkimen ketkende, dәl qazirgi­dey abyroysyzdyqqa úrynbas edi. Alayda jaulyqtyng jerge týskenine preziydent qynbady. Halyqty oiynshyqqa ainaldyryp, tek ótirigine ilandyrugha kýsh salyp keledi.

Referendum ótkizu jiynyna qatysugha Manghystau oblysynan keletin adamdardyng shoghyry qalyng edi. Baskeser biylik­ting sholaq belsendileri kýni-týni qysym kórsetip, qorqytyp joldaryn bógedi. "Tym qúrysa óz balamdy erteyin" degenim­de, balama: "Barsang baryp qatys, qaltana esirtki salyp týrmege tyghyp jiberemiz" dep qorqytty polisiya qyzmet­kerleri.

Aqtauda salynugha tiyis bolghan, "qajettilikten tuyndaghan" AES-ting reaktory biletinderding aituynsha, isten shyqqan qúrylghy eken. Onyng jaramaytynyn Vladimir Shkolinik biledi eken de, eldi basqaryp otyrghan Nazarbaev bilmeydi eken. Qúday onyng betin aulaq qylsyn, erteng reaktor jarylatyn bolsa, Ortalyq Aziyagha qater tónbey me?

 

Temirhan MEDETBEK, aqyn:

KÓKPARGhA TÝSKEN QAYRAN ELIM!

- Býgingi jiyngha ne ýshin jinaldyq? Qazaq eli tәuelsiz el bolsa da, qauip pen qater ýstinde ómir sýrip keledi. Tәuelsizdik taghdyry bir ghana qylgha ilinip túr. Halqymyz qúl men qútangha ainalyp bara jatyr. Minbede etteri ezilip, sýiekteri syrqyrap, jandary shyrqyrap sóilegen azamattardyng kótergen mәselesi óte oryndy. Qazaqstan býginde talan-tarajgha, kókpargha týsken el boldy. Baylyqty ózge el, basqa últ iyemdenip aldy.

 

Marianna GURINA, qogham belsendisi:

ÚRPAGhYMYZ MÝGEDEKTER ARBASYNA TANYLMASYN!

Birshama uaqyt búryn 19 jastaghy bir baladan hat aldym. Hat ólenmen jazylypty. Sol jerde anasynan bala nelikten búlay kemtar tuylghany turaly súraytyny bar. Sonda anasy oghan "sen perishte bolsang da, saghan jany ashymaytyn, sening meken etken jerinde yadrolyq synaqtar jasalatyn memlekette tuyldyn" dep jauap beredi. Semey ónirinde tuylghan osy Nikita siyaqty kemtar balalar óte kóp. Bizder qayyrymdylyq retinde osynday 500 balagha mýgedekterding arbasyn syigha tarttyq. Sondaghy olardyng ata-atasynyng jylaghanyn kórseniz. Jýrip-túrugha jaramaytyn balasyn arqalaghan qanshama analar sol kýni alghystaryn aityp edi. Búl jerge men bizding balalarymyzdy mýgedekter arbasynda endi eshkim sýiret­pesin degen maqsatpen keldim. Men búl jiyngha bolashaqta nemere-shóberemning densaulyghyna ziyan tiygizetin eshqanday yadrolyq synaq pen elimizde AES salynyp, yadrolyq otyn banki ornalastyrylmasyn degen niyetpen qatysyp otyrmyn.

Semey poligonynyng qasireti kýni býginge deyin azayghan joq. Áli qansha uaqytqa radiasiyalyq zardaptyng jalghasatynyn eshkim bil­meydi. Nikita siyaqty balalar әli qansha ghasyr boyy tuylatyny belgisiz. AES salu, yadrolyq otyn bankin saqtau turaly mәseleni kóteru- ertenimizge óz qolymyzben balta shabu. Býgingi búl kóterilip otyrghan mәseleler ýshin ertengi úrpaq densaulyghymen jauap beretinin úmytpayyq. Jýzdegen órkeniyetti elder bas tartyp otyrghan AES-ti Qazaqstanda salmaq bolyp jantalasuda. Shvesiyada әli jobasy qaghaz jýzinde ghana jasalghan AES Chernobyli apatynan keyin týbe­gey­li týrde shetke ysy­ryldy. Chernobyli apaty әlemge AES-ting qan­day qauipti eke­nin dә­leldep ber­di. Damyghan memleket sanalatyn Japoniyanyng halqy qazir kýn sayyn AES-ti jabu turaly narazylyq tanytyp, kóshege shyghuda. Al bizder әzirge tynysh qana qarap otyrmyz. Búlay bolmaydy. Qazaqstandyqtar AES salugha qarsylyqtaryn bildiruge tiyis.

Áli kýnge deyin dәrigerler men mamandar Semey poligonynyng adam densaulyghyna tiygizgen zardaptaryn dóp basyp, tauyp aita almaydy. Qazir elimizde yadrolyq otyn bankin saqtau turaly sóz qozghaghanda, búl jobanyng kommersiyalyq jaghynan tiyimdi ekeni birge aitylady. Eger búl joba memleketimiz ýshin sonshalyqty tiyimdi bolsa, nege onda Resey, Germaniya, Avstraliya, Amerika sekildi alpauyt elder búl jobadan bas tartyp otyr? Nege Qazaqstan ýshin sonda búl bank paydaly bolmaq? Áldekimning Nobeli syilyghyn alghany ýshin jerimizde yadrolyq otyn bankin saqtau tiyimdi bolmaq pa sonda? Osy referendumda barsha qazaqstandyqtar AES salu men yadrolyq otyn bankin saqtaugha ýzildi-kesildi qarsylyqtaryn tanytuy kerek dep sanaymyn. Sondyqtan osy súraqty referendumnyng basty súraqtarynyng qataryna engizudi súraymyn.

 

Músaghaly DUAMBEKOV, ekolog:

BIRIKSEK, BÁRINE QOL JETKIZEMIZ

- Astanada 2017 jyly EKSPO kórmesin ótkizemiz dep shala býlinip jatyrmyz. Kórmeni ótkizuge júmsalatyn qarajat әrqaysymyzdyng esebimizden alynady. Múnday shashyludyng bizge qajeti joq. Referendum jiynynda әr aimaqtan kelgen ókilder kesimdi oi, tolghaqty mәsele kóterdi. Aldaghy kýnde osynday mәselelerdi qamtyp taghy da referendum ótkizeyik. Múnday jiyndy jylyna bir-aq ret ótkizuge rúqsat degen zanda jazylmaghan. Úiymdastyra alsaq, ay sayyn da ótkizuge bolady. Sondyqtan kelesi referendumdy Astanada úiymdastyryp, ózge de mәseleni kóteruge kýsh saludy úsynamyn.

"Bolar elding balasy birin-biri batyr der" degen naqyl beker aitylmaghan. Biz basymyz birikkende ghana kýshtimiz. Irgemizdi setinetpeuimiz qajet, sonda ghana ýnimiz bir jerden shyghyp, biylikti ózimizben sanastyra alamyz.

 

Sәrsen Shәkibaev, Aqtóbe oblysy:

MÚNAY MEN GAZDYNG 97 PAYYZY - QYTAYDIKI, QALGhANY - QAZAQTIKI

- Aqtóbe oblysynda óndiriletin múnaydyng 95 payyzyna, gazdyng 97 payyzyna qazaq emes, qytaylar iyelik etip otyr. Qytaylyq kompaniyada júmysqa jegiletin qazaqtyng ailyghy qytaydan bes ese az. Al júmysy óte auyr. Aqtóbe jerinen óndiriletin hromnyn 5 payyzy ghana qazaqqa tiyesili bolsa, qalghan 95 payyzy qazaqtyng baylyghyn soryp milliarder atanghan evrey Mashkevichtiki. Osynday bola túra, hrom zauytynyng mandayshasyna «Qazhrom» dep jazyp qoyghan. Ol qazaqtiki emes, sondyqtan aty da «Mashhrom». Hromtaudyng kómirbayytu kombinatyn, hrom óndiretin zauytty bәrin biz iyemdene almay jýrgende Mashkevich iyelenip aldy.

 

Lúqpan AHMEDIYaROV, jurnalist:

PREZIYDENTTING ARQASYNDA...

- Batys Qazaqstan oblysynan referendumgha qatysugha 30-gha tarta adam keldik. Zaldyng tolyp otyrghany kónilindi ósirse, jinalghandardyng arasynda jastardyng tym azdyghy qynjyltady. Jastardyng mol bolghany óte manyzdy. Óitkeni býgingi kýn tәrtibine qoyylghan tórt mәsele de jastardyng keleshegi ýshin, elimizding bolashaghy ýshin manyzy joghary.

Nazarbaev - uaqyty ótken sheneunik. Bizding bolashaghymyz onyng esimimen baylanysty bolmauy kerek. Osy kýnge deyingi orasan zor jetistik­terimizdi Nazarbaevtyng arqasy dep    qabyldaugha mәj­býrlep keldi. Biz óz jo­lymyzdy aiqyndauymyz qa­jet. Qanmen kelgen azattyqty, qiyndyqpen qol jetkizgen tәuel­sizdigimizding qasiyet, kiyesin jastarymyz tereng sezinui tiyis.

 

Qúspanghaly Erjanov, Atyrau oblysy:

Almatygha әzer jettik

- Atyraudan referendumgha qatysugha, býgingi biylikting aldyna qoy­ghan manyzdy tórt súraqty qúptaytynyn aitpaqqa 44 adam jol­gha jinalghan edik. Biraq onyng 25-i ghana Almatygha jetti. Qalghanyn jergilikti biylik qorqytyp, ýrkitip jibermedi. Poyyzgha minerde de qarsylyqqa tap bolyp, Almatygha әzer jetik. Biraq olardyng qiytúrqy sayasaty bizding saghymyzdy syndyra alghan joq. Kerisinshe, poyyzdaghy jolaushylar bizden estip, referendumgha qatysugha yqylas bildirdi, elding keleshegi ýshin qamyghatynyn    aityp qana qoyghan joq, uәdeni búzbay bizben birge jiyngha qatysty.

Dayyndaghandar: Elnúr Baqytqyzy, Meruert Husainova, Quanysh Bajaq.

 

 

Qazaqstan Respublikasynda Respublikalyq referendum ótkizu turaly bastama kóteruge arnalghan jinalystyn

QARARY

Biz, elding týkpir-týkpirinen kelip jinalysqa qatysushylar, qogham ómirine qatysty ózekti mәselelerdi sheshetin respublikalyq referendum ótkizu bastamasyn tolyghymen qoldaymyz.

Qazaq elining әrbir azamaty memlekettik sayasattyng basym baghyttaryn anyqtau isine yqpal etuge mýmkindik alatyn uaqyt jetti!

Referendum ótkizu ýshin kóterilgen mәseleler Qazaqstan qoghamynda oryn alghan qiyndyqtardy tap basyp, kórsetip berdi. Osy mәselelerding dú­rys sheshimi Qazaqstannyng memlekettik tәuel­sizdigin, elimizding egemendigin saqtap qalady. Eger de bәrimiz birigip, osy qiyndyqtardy jene bilsek, biz barlyq qazaqstandyqtardyng túrmysyn jaqsartyp, ómirin kórkeyte alamyz.

Aldymen Qazaqstannyng Kedendik odaq pen Birynghay ekonomikalyq kenistik qúrsauynan shyghuy eng basty negizgi jәne ózekti mәselelerding biri. Kedendik odaqqa mýshelik Qazaqstan halqyna da, ekonomikasyna da, otandyq bizneske de eshqanday paydasyn tiygizgen joq. Búl súraq memlekettik mýddemizding negizderine әser etedi jәne ony býkil halyq bolyp talqylauy qajet.

Sonday-aq, biz bir kezderi sheteldik investorlardyng qolyna ótip ketken "Qazaqmys", "Mittal Stiyl", "Qazmyrysh", "ENRC" siyaqty alyp kәsip­oryndardy memleket menshigine sol kezdegi satyp alghan baghasymen qaytaru turaly úsynysty tolyghymen qoldaymyz. Búl tizimge búrynghy memlekettik "Halyq bank" te kiredi. Al satyp alghan baghasymen qaytaru turaly úsynys - dúrys, әdil jәne naryqtyq jaghynan tiyimdi sheshim.

Qazaqstandaghy barlyq dengeydegi әkimderdi halyq ózi saylaugha mýmkindigi de, qabileti de jetedi dep sanaymyz. Ýkimetting auyldyq okrugtardyng әkimderin jergilikti mәslihat saylauy tiyis degen úsynysy jartykesh jәne ol qazirgi uaqyt talabyna say kel­mey­di. Sondyqtan barlyq dengeydegi әkimderdi tek ashyq jәne jariya týrde saylau arqyly ghana biz sheneunikterding qyzmetine baqylau ornata alamyz, әri halyqtyng biylikke degen senimin qayta ornyqtyra alamyz!

Sonymen qatar biz Qazaqstan jerinde Atom elektr stansasyn salugha jәne yadrolyq otyn bankin ornalastyrugha ýzildi-kesildi qarsymyz. Semey yadrolyq poligony men basqa da qúpiya synaq alandary el tarihynda yadrolyq tәjiriybening qasterli de óshpes izin qaldyryp ketkeni bәrimizge belgili. Endi Qazaqstandy yadrosyz, naghyz taza, gýldengen elge ainaldyratyn kez keldi! Qazaqstan azamattarynyng densaulyghyna eshbir ziyan kelmey, keleshek úrpaghymyzdyng jany taza, deni sau boluy kerek!

Zang talaptaryna sәikes, respublikamyzdyng әr oblysynan, Astana jәne Almaty qalalarynan bas­tamashylar tobyna bes-besten ókil endi. Jinalys­qa qatysushylar búl topqa Respublikalyq referendum ótkizuge dayyndyq júmystaryn zangha sәi­kes úiymdastyru isin odan әri qaray jalghastyrudy jýkteydi.

Keng baytaq Qazaqstannyng týkpir-týkpirinen osy jinalysqa qatysu ýshin arnayy kelgen bizder jinalysta kóterilgen mәseleler әbden oryndy ekenin, ol mәselelerge qazaqstandyq azamattardyn basym kópshiligi nemqúraydy qaramaytynyn jәne olar halyqty mazalaytyn súraqtardy sheshuge belsendi týrde aralasugha niyetti ekenin atap aitqymyz keledi. Qazaqstandyqtar óz taghdyryn ózderi sheshkisi keledi jәne sheshe alady da! Jәne onday mýmkindikti bizge osy referendum ghana bere alady!

Sonday-aq osy referendum ótkizuge dayyndyq kezinde elimizding aldynghy qatarly kýshteri birigip, Qazaqstannyng jalpy demokratiyalyq damuyna ózindik ýlesin qosty. Jinalysqa qatysushylar úiymdastyru komiytetine óz júmysyn osylaysha jalghastyra berudi, demokratiyalyq kýshterdi, úiymdardy odan әri biriktirip, әsirese, jastardy óz qataryna kóbirek tartudy úsynady.

Qazaqstannyng demokratiyalyq kýshterining eldegi ózekti mәseleler jóninde referendum ótkizude tәjiriybesi jeterliktey. Búdan búryn kóterilgen bas­tamalargha biylik óz tarapynan qarsylyq kórse­tip baqqany belgili, óitkeni biylik óz sayasaty men baghytyn ózgertuge qúlyqsyz. Sondyqtan da biz Qazaqs­tan biyligin azamattardyng konstitusiyalyq qúqyna, referendum úiymdastyru men ony ótkizu bastamasyna esh kedergi keltirmeuge shaqyramyz!

Sonymen qatar biz elding taghdyryna, halyqtyng túrmys-tirshiligine nemqúraydy qaray almaytyn әrbir azamatty bizding qatarymyzgha qosylugha, bizding bastamamyzdy qoldap, elding sayasy ómirindegi manyzdy sharagha - Respublikalyq referendum ót­kizuge belsene qatysugha shaqyramyz!

Qarar Respublikalyq referendum ótkizu turaly bastama kóteruge arnalghan jinalysta qabyldandy.

Almaty, 16 nauryz, 2013 jyl.

 

Qazaqstan Respublikasynda respublikalyq Referendum ótkizu turaly bastama kóteruge arnalghan jinalystyng

QARARY

Birikken últtar úiymyna,

Atomdyq energetika jónindegi halyqaralyq Agenttikke, Europalyq parlamentke,

Germaniya, Norvegiya, BAÁ, Kuveyt memleketterining basshylaryna jobanyng donorlary retinde, BÚÚ Qauipsizdik Kenesining mýshe elderi - AQSh, Resey Federasiyasyna jәne Qytay Halyq Respublikasyna

Atomdyq energetika jónindegi halyqaralyq agenttik Qazaqstan Respublikasynyng Ýkimetimen Óskemen qalasynda yadrolyq otyn bankining (tómen bayytylghan uran) qúrylysy jóninde kelissóz jýrgizude. Atalghan bankting qúrylysy jónindegi úsynys alghash ret Germaniya jәne AQSh memleketterimen jasalyp, birqatar donor memleketterden qoldau tapty, olar - AQSh, Norvegiya, BAÁ jәne Kuveyt. Qazaqstan múnday bankti ornalastyru jónindegi úsynysqa ýn qatqan jalghyz memleket bolyp shyqty. Biraq elimizde qoghamdyq taldau, halyq arasynda auqymdy talqylau júmystary ótkizilgen joq. Orhuss konvensiyasyna sәikes qogham úsynylyp otyrghan bankting negizgi parametrleri turaly habarsyz, dәlirek ait­qanda:

- Yadrolyq otyn bankinde ne jәne qanday mólsherde saqtalady?

- Bankting qúqyqtyq negizi qanday bolmaq jәne qanday qúzyretke baghynady?

- Qanday qaruly kýshter ony qorghamaq (BÚÚ, NATO, ODKB әskerleri jәne basqalar)?

- Ýshinshi elderden Qazaqstangha yadrolyq otynnyng ornyna yadrolyq qaldyqtar әkelinbeytini jóninde qanday kepildikter bar?

- Qazaqstan halqy atalghan bankting júmysynan qanday payda kóredi?

Osy jәne basqa súraqtardy azamattyq qogham san ret ýkimetke jәne MAGATE-ge joldap, jauabyn әli kýnge deyin ala almay otyr. 2013 jyldyng 16 nauryzynda Almaty qalasynda oppozisiyalyq demokratiyalyq kýshterding Respublikalyq Referendum ótkizu bastamasy jónindegi jinalysynda basty súraqtardyng biri retinde bankti ornalastyru mәselesi qarastyryldy. Kez kelgen demokratiyalyq memlekette halyq kelisimin alu ýshin múnday referendum qarapa­yym ýrdis bolyp tabylady. Qazaqstannyng Ata zanynda búl ýrdis jazylghan, biraq qiyndatylyp әri shiyelenistirilgen týrde keltirilgen. Qazaqstannyng tarihynda oppozisiyanyng kóptegen talpynystaryna qaramastan, birde-bir referendum ótkizilgen emes. Tek qana 1995 jyly N.Á. Nazarbaevtyng ókilettiligin úzartu jónindegi referendum ótti. Býginde plebissit ótkizuge eshbir mýmkindik joq. Sebebi, oppozisiya kóshbasshylary qudalanyp týrmege jabyluda (Algha partiyasy), tәuelsiz BAQ (Respublika, Stan.tv, guljan.org) sot sheshimimen jabyldy, al referendum bastamasy jónindegi jinalysqa qatysushylargha biylik qorqytyp, qysym kórsetude.

Yadrolyq otyn bankin ornalastyru iydeyasy Qazaqstan Respublikasynyng ýkimetinen emes, BÚÚ qúrylymdyq bólimi MAGATE tarapynan úsynylyp, halyqaralyq dәrejege ie bolghandyghynan referendum ótkizu bank ornalastyryluynyng negizigi talaby bolyp tabylady. Halyqaralyq qoghamdastyq Qazaqstan ýkimetinen referendumnyng ótkiziluin talap etip, onyng ótkiziluine baqylau jasauy tiyis. Referendum ashyqtyghyna, zandylyghyna jәne demokratiyalylyghyna BÚÚ-nyng jәne Europarlamentting halyqaralyq missiyalary kónil bólip, halyqtyng erik bildiruin qamtamasyz ete alady. Qazaqstan ýkimeti ózine alghan mindetterdi әrdayym oryndamauyna oray BÚÚ-nyng Qauipsizdik Kenesi osy referendum ótkizudi Qazaqstangha mindetteu jónindegi qararyn shygharugha tiyis. Sebebi, bolashaqta halyqaralyq qúzyretke baghynatyn, terroristik shabuyldar men yadrolyq lastanu qateri mýmkin nysan BÚÚ-nyng Qauipsizdik kenesine kiretin Resey Federasiyasynyng jәne Qytay Halyq Respublikasynyng territoriyasyna jaqyn manda ornalaspaq.

Biz yadrolyq otyn bankin ornalastyru jónindegi Jalpyúlttyq referendum ótkizilmeyinshe, BÚÚ jәne MAGATE-den Qazaqstan ýkimetimen eshbir kelisimsharttargha qol qoymauyn qatang týrde talap etemiz.

Referendum ótkizuden bas tartqan jaghdayda búl mәselege baylanysty Qazaqstan júrtshylyghy, oppozisiyalyq demokratiyalyq kýshteri MAGATE men Qazaqstan Respublikasy arasyndaghy yadrolyq otyn bankin (tómen bayytylghan uran) ornalastyru kelisimshartyn zansyz sanap, ony aldaghy uaqytta tolyqtay kýshin joydyrugha nemese birjaqty týrde bas tartqyzugha әreket ete beretin bolady.

Qarar Respublikalyq referendum ótkizu turaly bastama kóteruge arnalghan jinalysta qabyldandy.

Almaty, 16 nauryz, 2013 jyl

"Jas Alash" gazeti

0 pikir