Seysenbi, 23 Sәuir 2024
Janalyqtar 3233 0 pikir 19 Nauryz, 2013 saghat 06:58

Almas Ábsadyq. Nauryz meyramy sauyqtyq sipat aldy ma?

Jana jyldy kýtu - әrbir halyqta bar dәstýr. Býgingi qazaq halqy (tek qazaq halqy emes, әlemdegi basqa halyqtar da osynday kórinis) jana jyldy eki ret qarsy alady. Biri - batyssha, 1 qantar. Ekinshisi - shyghyssha,  22 nauryz.

Qantardaghy ghúryp әlemning basym bóligine HÝI ghasyrdaghy Qayta órleu dәuirinen keyin sayasy jәne ekonomikalyq, bilim men ghylym damuynyng alghy shebine ornalasqan  evropalyq batys elderining әlemge jýrgizgen yqpaly men әserinen ornyqqan. Búl jana jyldy jalpaq júrt erekshe kýtip, meyramdatyp, dýrligip qarsy alady. Eng bastysy, kishkene balalar asygha kýtedi. Olargha arnalghan meyramdyq oiyn-sauyq, әzil kesh, әn-kýilerding neshe atasy bar. Al Nauryzdaghy jana jyldy qarsy alu - shyghys elderimen (parsy elderi) ejelden ornaghan qarym-qatynas, auys-týiisting әserinen qalyptasqan últtyq dәstýr.  Qazaqtyn  Nauryzynda syily qonaqty әn-kýimen, mol dastarhanmen kýtu, últtyq dәstýrlerdi saqtau jәne ony janghyrtu syndy ister basym. Kishkene býldirshinderimizdi de osyghan baulyp kelemiz. Batystyq jana jyldy qarsy alugha qaraghanda, Nauryzdaghy jana jyldy qarsy aludyng jalpaq júrtqa ortaq sauyqtyq sipatynyng mәni solghyn, onyng esesine  nasihattyq nyshany basym.

Jana jyldy kýtu - әrbir halyqta bar dәstýr. Býgingi qazaq halqy (tek qazaq halqy emes, әlemdegi basqa halyqtar da osynday kórinis) jana jyldy eki ret qarsy alady. Biri - batyssha, 1 qantar. Ekinshisi - shyghyssha,  22 nauryz.

Qantardaghy ghúryp әlemning basym bóligine HÝI ghasyrdaghy Qayta órleu dәuirinen keyin sayasy jәne ekonomikalyq, bilim men ghylym damuynyng alghy shebine ornalasqan  evropalyq batys elderining әlemge jýrgizgen yqpaly men әserinen ornyqqan. Búl jana jyldy jalpaq júrt erekshe kýtip, meyramdatyp, dýrligip qarsy alady. Eng bastysy, kishkene balalar asygha kýtedi. Olargha arnalghan meyramdyq oiyn-sauyq, әzil kesh, әn-kýilerding neshe atasy bar. Al Nauryzdaghy jana jyldy qarsy alu - shyghys elderimen (parsy elderi) ejelden ornaghan qarym-qatynas, auys-týiisting әserinen qalyptasqan últtyq dәstýr.  Qazaqtyn  Nauryzynda syily qonaqty әn-kýimen, mol dastarhanmen kýtu, últtyq dәstýrlerdi saqtau jәne ony janghyrtu syndy ister basym. Kishkene býldirshinderimizdi de osyghan baulyp kelemiz. Batystyq jana jyldy qarsy alugha qaraghanda, Nauryzdaghy jana jyldy qarsy aludyng jalpaq júrtqa ortaq sauyqtyq sipatynyng mәni solghyn, onyng esesine  nasihattyq nyshany basym.

Batystyq (grigoriyan) kýntizbede tabighattyng mausymdyq ózgerisi men astronomiya zandylyqtary eseptelmegen. Tabighat pen gharysh zandylyghy eskerilgen jana jyl  22 nauryzdan bastalady. Búl kýn men týnning tenelip (12 saghat kýn, 12 saghat týn), 6 ay qystyng (suyq mezgil) 6 ay jazgha (jyly mezgil) auysatyn mezgili. Basqasha aitsaq, tepe-tendik ornaytyn kýn. Qazaqtyng tanymymen aitsaq - Úlystyng úly kýni.

Nauryz qazaqtyng dýniyetanymen oraylasatyn da, sharuasyna (mal men eginshilik) da ynghayly naghyz jana jyl - osy. Kezinde ol osy belgisi ýshin de meyram bolyp ornyqty.  Biraq batystyq jana jyldyng jogharyda atalghan kemshilikteri bar dep oghan moyynúsynbay, naghyz jana jyldy birynghay ornata qoy qazirgi jahandanu dәuirinde qiyn is. Qiynmen qasarysyp әure-sarangha týskenshe, sol jana jyldy jalpaq júrttyng meyramyna ainaldyra bilgen tәjiriybeni iygerip, shyghystyq jana jyldy qarsy aludy jalpaq júrttyng ortaq meyramyna ainaldyrugha kýsh salu - әlde qayda paydaly is. Biz de Nauryzda qarsy alarda dýrligemiz. Biraq bizdiki basqasha... Oqu oryndary últtyq sipatqa baghyttalghan merekelerdi (últyq kiyim, últtyq dәstýrlerdi sahnalau, aitys t.b.) úiymdastyra bastaydy. Jergilikti әkimshilikter jalpaq júrt bolyp toylanatyn merekege týrli baghdarlama jasap, bayqaular jariyalaydy. Biraq onyng bәri kezekti esep beruge baghyttalghan is-sharalar jamylghysynda qalatynday әser bar.

Onyng belgisi mynadan bayqalady: Qazirgi tanda Nauryz meyramyn qarsy alu qystyng yzghary ketpegen dalagha qazaqqy kiyiz ýy tigu, últtyq kiyimmen (әsirese, boyjetken qyzdar men jas jigitter) tonyp-ýsip (býiregine salqyn, tabanyna yzghar ótkizip, dalada  әn-jyr aitam dep tamaghyna suyq tiygizip) syily qonaqty kýtu, shyghys halyqtarynyng әn-jyryn aitu syndy istermen ghana shektelude. Bizdinshe, Nauryzdy qazaqtyng kóshpeli dәuirinen jetken kiyiz ýidi samsatyp tigip, dalada qarsy alu mindetti emes. Kiyiz ýy tikpesek, ol meyramnyng mazmúny qashyp, sәni ketip qalmas. Búl kórinis qazaq arasyndaghy Nauryz meyramynyng iydeologiyalyq astary kónergen sipatta qalghany, keshegi imperiya búghauynan qútylghan kezde úmytylghan últtyq dәstýrdi qayta jandandyrugha úmtylghan kezendegi әreketterding shenberinde qalyp qoyyp, zamangha say janghyrmaghanyn bayqatady.  Onyng ýstine, Qazaqstannyng soltýstik aimaghynda Nauryz aiynyng sonyna, yaghny sәuirge deyin («Sәuir bolmay-tәuir bolmas» degen sóz tabighattyng minezinen tuyndaghan) kóktem kele qoymaydy. Soltýstikke tәn tabighattyng minezi jappay syrtqa shyghugha úmtylatyn júrttyng meyramdyq kónil-kýiine mazasyzdyq keltiredi. Nauryzdy yzgharly suyqta dalada qarsy alu shart emes. Júrtshylyqtyng mazasyn almaytyn  jyly jaylarda ashana, meyramhana, mәdeniyet ýiinde de meyramdata beruge bolady. Onyng ýstine Nauryzgha tigilgen kiyiz ýide as-taghamnyng jyly júmsaqtaryn dayyndap el aghalary men sheneunikterdi kýtu de meyramnyng mazmúnyn ashpaytyn, kerisinshe, odan jiyrendire týsetin kórinis. Shyntuaytyna kelgende, Úlystyng úly kýni bireui bastyqpyn, biri sheneulikpin dep shirenbey, ony ortaq meyram dep qabyldauy qajet. Demek,  mәsele meyramnyng sauyqtyq sipaty men mazmúnynda túr. Sauyq-sayrangha lauazymdyq salmaqty aralastyrsaq, ol meyram emes, qarapayym, kýndelikti qyzmet kýni bolyp qala bereri anyq.

Nauryz meyramyna diny mazmúnmen astarlanghan mifologiyalyq keyipker Qydyr (Qadyr) atany kýtu, ony meyramgha qonaq etu siyaqty sauyq isteri ornyqpaghan. Týnning (beynelep aitsaq, qara kýshterdin) kýnge (aq niyetti kýshke) jol beretin sakralidy uaqytty kýtu de (21 nauryzdan 22 nauryzgha qaraghan týn) sanamyzgha sinbegen. Rәmizdik sipatqa toly nauryz kójeni de tolyq mәninde úlyqtay almay kelemiz. Ony kez-kelgen adam asa qiyndyqsyz dayynday alatyn shaghyn paketter týrinde jappay shygharu da jolgha qoyylmaghan. Ony qolgha alatyn kәsipkerlerding de qarasy bayqalmaydy.

Jana jylgha aman-esen jetkendikti bildiretin, sonday-aq kýibeng tirshilikte oryn alghan ókpe-renishting joyylghanyn, jaqsylyqtyng boy alghanyn yrymdaytyn tós qaghystyru saltyn da osy kýning rәmizine engizi almadyq. Búl salt elimizding batysynda jaqsy saqtalghan. Onda kórisu 14 nauryzdan, yaghny eskishe ay sanaudan bastalady. Eng bastysy balalardyng oi-sanasyna quanysh syilatatyn kýidi ornatu da ornyqpady. Kishkentay býldirshinge  (qay meyramdy bolmasyn asygha kýtetin solar) Nauryz meyramyna tәn syilyqtar da, tәtti taghamda týrlerin de shyghara almay jýrmiz. Eger tereng bayyptap qaraytyn bolsaq, týn men kýn, mezgil (qys-jaz) uaqyttary teneletin osy bir sәtke asa qatty kónil bólinse, talay taghylymdy simvolikalyq týrde mazmúndaugha bolady. Mysalgha, yqylym zamannan adam balasynyng ansap kele jatqany adamzat qoghamynda týrli qúqyqtargha tendik ornatu isi emes pe edi? Tabighat zandary tenelgen uaqytta ýnemi tendik pen ýilesimdilikke úmtylatyn qoghamdyq qúndylyqtardyng rәmizi etip yrymdau, jaqsylyqty kýtu, solardy sauyqtyq sipatqa ainaldyru - iydeologiyalyq qanqagha ózi súranyp túrghan astar emes pe?

Meyramdy halyq ózi jasamasa, oghan bireu kelip jasap bermeydi. Meyramdy sauyq ete bilu,  sәndi qylu da - óner. Qazaqstanda túratyn halyqtyng basym kópshiligi qazaq halqy. Sondyqtan Qazaqstandaghy Nauryz meyramyn jalpaq júrtqa ortaq ete bilu - qazaq halqyna syn. Áriyne, qazirgi zamanda aqysyn bersen, bәrin istep beredi. Biraq ol ónerdi  isteushi ózining qalauyn da, degen de qosyp, qoyyrtpaq jasaydy. Sodan kelip  ókpeleymiz: bizdi qúrtty, dәstýrdi ayaqqa basty, pәlen-týgen dep. Al Nauryzdy naqyshyna keltirip halyqtyq meyram-sauyq etu tek óz qolymyzda. Búghan qazaq mәdeniyetin uyzynan jerindirmey damytugha ýles qosyp jýrgen óner qayratkerleri, újymdary (kino, teatr salalaryndaghy), BAQ qúraldary, әdebiyet salasynyng ókilderi atsalysuy qajet-aq. Nauryzdy toylau  aldymen biyik ónerding dengeyinde shyndalasa, qalyng júrt ony jalghastyryp alyp keter edi. Býgingi sauyqtyq kórinisterding barlyghy kezinde ónerding qatal tezinen ótip, keyin baryp jalpylyq sipat alghany kәmil. Sondyqtan Nauryz meyramyna jalpy halyqtyq sipat berude bizding oilanatyn isimiz kóp, atqaratyn sharuamyz shash-etekten. Osyny ortaq iske balap oilanayyq, aghayyn.

Abai.kz

0 pikir