Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 4326 0 pikir 19 Nauryz, 2013 saghat 06:05

Dәuren Quat. Búl qaydan shyqqan 60 payyz?

Tәuelsizdik alghan jyldardyng alghashqy ailarynda-aq qazaq tilinde sóilep ketuge erik-jigeri jetpegen qazaq biyligi qyryq syltau tauyp baqqanyn jaqsy bilemiz. Sol qyryq syltaudyng biri «qazaqtyng teng jartysy ana tilinde sóiley almaydy» degenge sayatyn. «Teng jartysy» degen tekening mýiizindey teneuden keyin úyaldy ma, әlde,  qandayda bir statistikalyq mәlimetter yqpal etti me,  biyliktegiler  keyin qazaqtyng qyryq payyzynyng qazaqsha til syndyra almaghanyna «kózimizdi jetkizdi». «Kózimizdi jetkizip» qana qoymay әlgi «shyndyqty» kýndelikti dәleldeumen keledi: resmy jiyndardan bastap úsaq-týiek bas qosulardyng bәri bәz-bayaghy qalypynda, orys tilinde ótedi. Memlekettik dengeydegi sheshimder men mәstek mekemelerde qabyldanatyn búiryqtar men tapsyrmalar da qyp-qyzyl sәbettik kezendegi  «kelbetinen» ózgergen emes. Biraq sonyng ózinde qyryq payyzgha qyrymyz synbay jýr edi, bizding últshyl aqsaqaldarymyz alpys payyzgha auyz salypty. Turasyna kóshsek, qazaqtyng 60 payyzy qazaq tilinen maqúrym kórinedi.  Osy «60 payyzgha» asa nana qoymaytynymyzdy ilgeride, 2008 jyly «Jas qazaq» gazetinde jazghan edik. Ol kezde halyq sanaghyna bir jyl bar-túghyn. Sonda da elimizdegi demografiyalyq derekterge sýiene otyryp, «60 payyzdyn» tym artyqqa siltengenin anghartqanbyz. Alayda, atang qoqy «60 payyz» aldymyzdan shygha beretin boldy. Endeshe, myna tizbege bir ret kóz jýgirtip alyp, әngimemizdi әriqaray jalghayyq:

Tәuelsizdik alghan jyldardyng alghashqy ailarynda-aq qazaq tilinde sóilep ketuge erik-jigeri jetpegen qazaq biyligi qyryq syltau tauyp baqqanyn jaqsy bilemiz. Sol qyryq syltaudyng biri «qazaqtyng teng jartysy ana tilinde sóiley almaydy» degenge sayatyn. «Teng jartysy» degen tekening mýiizindey teneuden keyin úyaldy ma, әlde,  qandayda bir statistikalyq mәlimetter yqpal etti me,  biyliktegiler  keyin qazaqtyng qyryq payyzynyng qazaqsha til syndyra almaghanyna «kózimizdi jetkizdi». «Kózimizdi jetkizip» qana qoymay әlgi «shyndyqty» kýndelikti dәleldeumen keledi: resmy jiyndardan bastap úsaq-týiek bas qosulardyng bәri bәz-bayaghy qalypynda, orys tilinde ótedi. Memlekettik dengeydegi sheshimder men mәstek mekemelerde qabyldanatyn búiryqtar men tapsyrmalar da qyp-qyzyl sәbettik kezendegi  «kelbetinen» ózgergen emes. Biraq sonyng ózinde qyryq payyzgha qyrymyz synbay jýr edi, bizding últshyl aqsaqaldarymyz alpys payyzgha auyz salypty. Turasyna kóshsek, qazaqtyng 60 payyzy qazaq tilinen maqúrym kórinedi.  Osy «60 payyzgha» asa nana qoymaytynymyzdy ilgeride, 2008 jyly «Jas qazaq» gazetinde jazghan edik. Ol kezde halyq sanaghyna bir jyl bar-túghyn. Sonda da elimizdegi demografiyalyq derekterge sýiene otyryp, «60 payyzdyn» tym artyqqa siltengenin anghartqanbyz. Alayda, atang qoqy «60 payyz» aldymyzdan shygha beretin boldy. Endeshe, myna tizbege bir ret kóz jýgirtip alyp, әngimemizdi әriqaray jalghayyq:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Búl - 1 aqpangha deyingi mәlimet. 2013 jyldyng 1 aqpanyna deyin elimizde jalpy jan sany 16 million 911 myng 911 bolypty. Sonyng 9 million 264 myng 946-sy qalada,  7 million 646 myng 965-si auyldy jerlerde ómir sýredi eken.  Qyr qazaghy tútas zәuzatymen ana tilinen ainymaghanyn esepke alsaq, janghy «60 payyzdyn» adymy dәl osy jerde túsalady. Áriyne, 7 million 646 myng 965-ting bәri týgel qazaq emes delik. Auyldy jerlerde dúnghan, úighyr, kәris, orys diasporasy da qara kórsetedi. Alayda atalghan diasporlar tili (onyng ishinde orys tili) auyldaghy qazaq tilimen bәsekelesetin qabiletinen tolyqtay airylugha jaqyndady. Jastary qalalargha, kóbi Reseyge birjola qonys audardy. Mәselenki, orysqoldy qala sanalatyn Qaraghandydan 2010 jyly 29 971 adam, Pavlodardan 15 758  adam, Soltýstik Qazaqstan oblysynan 17 058 adam, Shyghys qazaqstan oblysynan 38 402 adam kóship ketipti. Esesine, Qaraghandygha dәl osy jyly 27 597, Pavlodargha 13 529, Soltýstik Qazaqstan oblysyna 12 992, Shyghys Qazaqstan oblysyna 31 946 qazaq qonystanghan. Qonystanyp, qonyr tirlik bastap jatqannyng bәri   Atajúrtyna oralghan qazaqtar ekeni anyq. Al, olardyng orys tilinde sóileu bylay túrypty, lәm dep týsinbeytini beseneden belgili.

Baspasózge oqyrman jinau nauqany kezinde qazaq gazetterin basqaryp jýrgen  myrzalardyng ontýstigimizge at basyn jii búratyny bar. Ondaghysy qalyng otyrghan qazaq arasyna sýiengeni, «gazetime jazylsa, osylar jazylady-au» dep dәme etkeni. Odan qala berdi, ayaghy jetkeni batysqa shabady. Ortalyqty sholyp, ontýstik shyghysymyzdaghy júrt ishine de súghynyp qaytady. Óitkeni búl ónirlerde qazaq basym. Qazaqtyng tili basym. Endeshe, qazaghy men qazaq tili qasqayyp túrghan sol ónirlerdegi halyq sanyna qarayyqshy, mine, bir ghana Ontýstik Qazaqstan oblysy 2 678 335 túrghyngha iye. Ontýstikting ózbegi de, ózgesi de qazaqsha aghyp túr. Juyrda Almaty oblysynyng halyqy da 1 million 700 mynnan asty.  Manghystau men Qyzylordada tabighy ósim joghary. Ontaylandyru isining bir ondysy  Semey men Torghay qazaghynyng esebinen  Óskemen men Qostanaydyng kósheleri qazaqqa tolyp qaldy.

Elordamyz Arqa tósinen irge tepken kýnning erteninde qaptaghan qazaqty kórip sol kezdegi Selinogradtyng bir orysy: «Mynansha qazaq osy kýnge deyin qayda jýrgen?» - dep tanqalypty. Álgi aitqanday, Arqanyng arda qazaghy qazir alshang basyp Astanada jýr. Solardyn  arasynan qadirli otandastarymyzdyng birli-jarymyn kóre qalsang ang kórgendey antarylasyn. Qyqasy, 60 payyz degen asyra siltengen artyq statistika. Dúrysy statistika emes, emosiya. Preziydent Nazarbaev bir sózinde elimizdegi jan sany boyynsha qazaqty «65 payyz» dedi. Qazaq 65 payyz bolsa, 35 payzymyz ózge últ ókilderinen qúralady ghoy. Ol 35 payyzdyng qazaqsha bilmeytindigine kim kepil.  Meyli, tipti bilmesin. Endi solardyng qataryna qazaqtyng «ana tilin bilmeytin» 60 payyzyn alyp baryp qossaq ne boldy? Qazaq pen qazaq tili qayda qaldy? Búnday esepting sheshui kimdi bolsada «qazaq tili azshylyqtyng tili, memleket júmysyna qajeti joq til» degen baylamgha jetkizbeydi me? Bylayda  qazaq tilin qaqpaylap jýretin biylikting mynanday «statistikadan» keyin Qúdayy bermeydi me? Ony nege eskermeymiz?  Mening bir Bakude túratyn әzerbayjan tanysym: «Biz, azyrbayjandar, 80 millionbyz» dep soqqan edi. Onysymen qoymay «21 dekabri dýniyejýzi azyrbayjandarynyng tili» dep shirendi. Ne desede dúrys oniki. Syrttaghy әzerbayjandardyn  tili irangha sinip parsylanyp ketse de bәribir ensesin tik alyp  túr. Ruhy biyik. Al biz aldymyzdan shýldirlep shyqqan birer jelókpege renjip, qazaq jastaryn ana tilinen maqúrym ete salamyz. Ras, bizde orystildiler kóp siyaqty kórinedi. Sebebi belsendi. Belsendi әm Qazaqstanda «kórpesi ashyq» kópshilik mәdeniyetin qalyptastyrushy ortagha ainalghandyqtan da olar kózge jii týsedi. Telearnalar men sarjaghal basylym betterin bermeydi. Aqjaghaly úlyqtarymyz qatysatyn úlanasyr jiyndarda da sapyldap sóilep, sanqyldap pәle qylady. Óitkeni biz  sóz etip otyrghan  belsendi buynnyng boyynan әli komsomoldyq ruhtyng buy kete qoyghan joq. Kóshedegilerining týri anau. Qay qiyrdan shalynsa da, әiteuir, qalyng qol, qarang orman sekildi qapatap kórinedi. Biraq, búl shyndyq emes. Alayda qazaq tili men mәdeniyeti salatanat qúryp ýlgergen  qoghamdy qazaq biyligi de, ózderin elita sanaytyn qauym da kórgisi kelmeydi. Áytkenmende, «tang atpaymyn dese de kýn qoymaydy». Qazaqtyng quysyryp kele jatqanyn býgin bәri bilip otyr. Tek soghan ózimiz kedergi bolmasaq iygi edi. Áne, qyrghyzdar orys tilin «resmy mәrtebesinen» op-onay týsire saldy. Qyrghyzgha sol ýshin orys ne istey alady? Shulaydy-shúrqyraydy, jylaydy, jer tepkileydi, kijinedi, qoyady. Óitkeni qyrghyzdyng sharuasy - ol aldymen qyrghyzdyng sharuasy. «Syrtqy sayasattan sebep izdeuding qajeti joq, búl elding ishki múqtajdyghynan tughan qalypty shara. Qazir orys tilin bilmeytin auyl túrghyndarynyng arasynda oppozisiyanyng bedeli ósip barady. Sondyqtan olar últtyq mýddeni batyl kótere bastady. Qayda qarasanyzda «Qazir qyrghyzdy orystildiler men «jattilde sóileytin» sayasatkerler basqaryp otyr» degen pikirdi estiysiz. Biylik ýshin búl qauipti qúbylys. Sondyqtan ýkimet oppozisiyadan búl bastamany tartyp alyp, birinshi bolyp elektorattyng kónilin tabugha talpynyp jatyr» - deydi  sayasattanushy qyrghyz azamaty Mars Sariyev.

Alatoonyng ar jaghyndaghy aiyrqalpaqty aghayynymyz osynday jigerli qadam jasap jatqanda biz «Qazaqtyng 60 payyzy qazaqsha bilmeydi» dep kýmәndi әngime aitqannan góri kóptigimizdi, alapat kýshke ainalghanymyzdy, últtyq múrat tilekterimizding janaryp, óse týskenin joghary jaqqa eskertip jýrgenimiz jón. «Kóp qorqytady, tereng batyrady» degenning aqiqatyna sonda jetetin bolamyz.

Abai.kz

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1582
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2281
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3616