Latyn әlipbiyine kóshu mәselesi qoghamdy qyzu talqygha týsip jatqany jasyryn emes. Aqyn Múhtar Shahanov bastaghan bir top ziyaly qauym ókilderi "Latyn әlipbiyine kóshu - qazaqty ekige bóledi" degen ýndeu jariyalaghan edi. Ýndeudi qoldaghan azamattyng biri - rejisser Erkin Raqyshev. Al, latyn әlipbiyine kóshudi qoldaytyndardyng biri - aqyn, jurnalist Qazybek Isa.

Tómende Erkin Raqyshevtyng Qazybek Isanyng latyn әlipbii men Ýndeuge qarsy jazylghan maqalasyna oray bergen súhbatymen, Qazybek Isanyng atalghan súhbatqa jazghan qarsy maqalasyn qatar berip otyrmyz.

Redaksiya

 

Latyn әrpine kóshu turaly qoghamda kóptegen pikirler aityluda. Bireuler qoldasa al endi keybireuler búghan týbegeyli qarsy boluda. Sonday qarsy bolushylardyng biri Shahanov bastaghan bir top adamnyng ýndeui. Sol ýndeuge qol qoyghandardyng biri kinorejisser, «Jas úlan» kinostudiyasynyng diyrektory Erkin Raqyshevke ne sebepti qol qoyghanyn tolyghyraq aityp beru ýshin habarlasqan edik. «Qol qoyghanym ras. Sol ýndeude barlyghy aitylghan, basqa alyp qosarym joq», - dep súhbat beruden bas tartty. Kez-kelgen mәselege ózindik kózqarasy men tyng oilaryn jasqanbay aitatyn rejisserden súhbat alu ýshin azdap qulyqqa basyp: «Siz Qazybek Isanyng sol ýndeuge qarsy jazghan maqalasyn oqydynyz ba?», - dedim.   

- Joq. Árkimning óz oi-pikiri bar ghoy, jaza bersin, - dedi ol.

Latyn әlipbiyine kóshu mәselesi qoghamdy qyzu talqygha týsip jatqany jasyryn emes. Aqyn Múhtar Shahanov bastaghan bir top ziyaly qauym ókilderi "Latyn әlipbiyine kóshu - qazaqty ekige bóledi" degen ýndeu jariyalaghan edi. Ýndeudi qoldaghan azamattyng biri - rejisser Erkin Raqyshev. Al, latyn әlipbiyine kóshudi qoldaytyndardyng biri - aqyn, jurnalist Qazybek Isa.

Tómende Erkin Raqyshevtyng Qazybek Isanyng latyn әlipbii men Ýndeuge qarsy jazylghan maqalasyna oray bergen súhbatymen, Qazybek Isanyng atalghan súhbatqa jazghan qarsy maqalasyn qatar berip otyrmyz.

Redaksiya

 

Latyn әrpine kóshu turaly qoghamda kóptegen pikirler aityluda. Bireuler qoldasa al endi keybireuler búghan týbegeyli qarsy boluda. Sonday qarsy bolushylardyng biri Shahanov bastaghan bir top adamnyng ýndeui. Sol ýndeuge qol qoyghandardyng biri kinorejisser, «Jas úlan» kinostudiyasynyng diyrektory Erkin Raqyshevke ne sebepti qol qoyghanyn tolyghyraq aityp beru ýshin habarlasqan edik. «Qol qoyghanym ras. Sol ýndeude barlyghy aitylghan, basqa alyp qosarym joq», - dep súhbat beruden bas tartty. Kez-kelgen mәselege ózindik kózqarasy men tyng oilaryn jasqanbay aitatyn rejisserden súhbat alu ýshin azdap qulyqqa basyp: «Siz Qazybek Isanyng sol ýndeuge qarsy jazghan maqalasyn oqydynyz ba?», - dedim.   

- Joq. Árkimning óz oi-pikiri bar ghoy, jaza bersin, - dedi ol.

Sizding Jogharghy biliminiz joghynan ba: «Álipby bilse de, әlipby mәnisin әlip dep tanymaytyndar jýr», - dep,  sizge qaratyp jazghan siyaqty dep edik: «Raqyshevta nesi bar, jónine jýrmey me?? Jaraydy onda kele ber, sen kelgenshe oqyp shyghayyn», - dep súhbat beruge kelisimin berdi.

- Ereke, osy siz nege latyn әlipbiyine kóshuge qarsysyz?

- Latyn әlipbiyine kóshu bir qaraghanda últtyng bolashaghyna qajet iygilikti is siyaqty bolyp kórinedi. Biraq, jay-japsaryna ýnilip, zerdelep qarasanyz siz de qarsy bolasyz. Eger ýndeudi múqiyat oqyp shyqsanyz onda mynanday sózder jazylghan. «Eger býkil Respublika latyngha kóshudi maqsat tútsa, onda biz búl hatty jazbas ta edik», - degen bolatynbyz. Yaghny biz latyn әlipbiyine býkil elimiz bolyp kóshetin bolsaq, qarsy emespiz. Oghan jalghyz qazaq tili ghana kóshetin bolsa biz qarsymyz. Bar mәsele osynda. Latyn әrpine kóshu orystildiler men orystargha qatysy joq bolghan song olar týsinip, ýndemey otyr. Búl tek qazaqqa qatysty jayt bolyp túr. Kórdiniz be jalghyz qazaq tili ghana kóshpek. Búl elimizding birligine núqsan keltirip, últty ekige bóledi.

- Biraq kópshilik latyn әlipbiyine kóshudi qoldap jatyr ghoy?

- Onda túrghan eshtene joq. Mysaly, Siz jaghdayynyz bar baquatty adamsyz delik. Barlyq tughan tuystarynyzdy jinap, men senderge bir-bir ýiden salyp beremin deseniz, qalay oilaysyz sizdi qolday ma?

-  IYә.

- Dúrys aitasyz. Bәri jýz payyz qoldaydy. Al endi ýidi salayyn dep jatqan kezde sizding ýiding irgetasyn kәdimgi topyraqty sabanmen aralastyryp qúyayyn dep jatqanynyzdy kórgen tuystarynyz qarsy bolady.

Kezinde bayybyna barmay barlyghy iygi is dep qoldap edi. Endi ýiinizding irgetasy laydan qalanatynyn bilgen song barlyghy qarsy bolady. Sebebi, erten-aq ýiiniz qúlap, astynda qalasyz. Sol siyaqty latyn әlipbiyine kóshudi kópshilik qoldap jatyr degende túrghan eshtene joq. Eger sol kópshilik latyn әrpine memleket emes, tek qazaqtar ghana kóshetinin bilse, onyng arty nege alyp keletinin týsinse, qarsy bolatyn edi.

- Qazybek latyn alifaviytinde oqityn el kirillisamen shyghatyn Resey basylymdaryn oqudan qalatyndyqtan olardyng tirajy da kýrt tómendeytinin, ózderin aqtamaytyndyqtan keybireuleri Qazaqstangha taratyluyn toqtatatyndyghy zandylyq deydi. Búl turaly pikiriniz?

- IYә, ol dúrys aitady. El eger kirillisadan shyqsa solay bolady. Al, shyndyghynda el emes, tek qazaq qana ghoy, kirillisadan shyghayyn dep otyrghan. Sondyqtan barlyghy kerisinshe bolady. Qazybek múny bilmey otyrghan joq. Ádeyi bireuding yqpalymen halyqty shatastyru ýshin aityp otyr. Orystar men orystildilerge latyn әlipbiyine kóshu qatysty bolmaghandyqtan olar kirillisada qalady. Bizding elde latyngha kóshu arqyly eki jazu týri payda bolady. Memlekettik til qazaq tili degenmen de, bәri qaghaz jýzinde bolyp, nәtiyjesiz qalyp otyr ghoy. Al, endi memlekettik jazu latyn jәne kirillisa bolghan son, soraqynyng kókesi sonda bolady. Qazaqsha gazetterding sany men tirajy azayady. Onsyzda basymdylyqqa ie orystildi basylymdar kýsheye týsip, qazaq tili damymaydy, kerisinshe joyylady. Sebebi, orystar men orystildiler kirilisa alfaviytimen oryssha oqy beredi. Al, qazaqtargha kirilisa tiym salynyp, ornyna latyn әrpin paydalanu kerek bolady. Mektep oqushylary latyn әrpin ýirener. Biraq, ýlken kisilerge latyn alifaviytin ýirenip, qazaqsha oqyghansha búrynghy kirilisamen oryssha oqyghan әldeqayda tiyimdi bolady. Sondyqtan qazaqtardyng jartysy kirilisa, al,  qalghany latynsha oqugha tura keledi.

- Sonda últ ekige bólinedi dep aitpaqshysyz ba?

- Iya. Qazirding ózinde ekige bólinip jatqan últ tili men dilinen aiyrylady. Endi mysal retinde bir otbasyn memleket dep qarayyq. 4 jannan túratyn otbasynda elimizdegi siyaqty qazaq tilin jartysy biledi de jartysy bilmeydi delik. Ákesi men balasy qazaqsha, anasy men qyzy oryssha sóileydi. Endi, latyn әrpin kirgizetin bolsaq, ol әkesi men balasyna ghana qatysty bolyp, anasy men qyzy: «eto nam ne kasaetisya» deydi. Mektepte oqityn balasy ýirener, al әkesi memleket barlyghyna birdey talap qoymay, qazaqtargha kirillisamen oqugha tiym salghan song latynsha oqyp ýirengenshe, ýirenip qalghan kirillisamen oryssha oqugha mәjbýr bolady. Sóitip, naghyz qazaqsha sóileytin qazaqtardyng ózi ekige bólinedi. Al, eger Ózbekstan, Ázerbayjan siyaqty býkil memleket kóshse latyn әlipbiyine, onda barlyghy kirillisadan ketedi de latyn әlipbiyin uyrenuge mәjbýr bolady. Ókinishke oray olay bolmay túr ghoy.

- Qazybek Isa «qol qoyghandardyng qazirgi tehnologiya zamanynyng jetistikterinen habary baryna kýmәn keltirem. Elektrondy núsqadaghy dýniyeler 1 sekundta audarylyp shygha keledi. Osyny bilmegenderine tang qalam. Milliondaghan әdebiy-mәdeniy-ghylymy enbekter iriktelip, elge paydaly dýniyeler basylady» dep jazady. Búghan ne aitasyz?

- Qazybek,   eldi shatastyryp otyr. Ángime qaghazgha basylatyn kitaptar jayly ghoy. Onyng elektrondy núsqasy emes. Qaghazgha basylghan kitap pen elektrondy núsqasynyng arasy jer men kóktey. Qazir aqshanyng joqtyghynan shyghyp jatqan kitaptardyng tirajy 1000 dananyng ar jaq ber jaghynda ghana. Ol degenimiz bir kitaphanagha bireuden qoysang da jetpeydi degen sóz. Al endi sol kitaphanalardyng barlyghy jabylady. Nening kerek, nening kerek emes ekenin iriktep basamyz deydi. Ádiletsiz qoghamda әdildikpen irikteledi degenge kim senedi. Osy 20 jylda para bermey, әdildikpen ótken bir tender bar ma eken? Eger Qazybek irikteytin bolsa aldymen ol Preziydentting enbekterin audaryp basady. Odan keyin ózining kitabyn shygharady. Abay joly odan keyin shygharylady. Osyghan bәs tigemin. Al bir sekundta basyp shygharugha bolady degenine keletin bolsaq Mysaly Abay jolyn latyn әlipbiyimen basyp, 100000 danamen shygharu kerek deyik. Bilesiz be, osyghan qanshama qarjy qajet. Qaghaz alu, kraska alu, jumys qoly, uaqyt búnyng bәrine bir sekund emes birneshe ay kerek. Al júmsalatyn aqshasyn sanau tipten mýmkin emes. Búl bir kitapqa ghana ketetin shyghyn. Al, bizde tek qayta basylatyn kitaptardyng tirajy emes sanynyng ózi millonnan asady. Oghan qarjyny qaydan alamyz? Osynshama baylyqtyng ýstinde otyrsaq ta,  ýkimet aqshanyng jetispeushiliginen zeynetkerlikke shyghatyn әielderding jasyn úlghaytamyz dep jatqan kezde. Bolashaghymyz dep jýrgen student jastar jartylay ash jýrgen kezde, (senbeseniz kez-kelgen jataqhanagha baryp súranyz) halqymyzdyng jartysynyng túrmys dengeyi Afrikanyng eng artta qalghan elderining dengeyinde ekenin eskersek (Jaqynda Darigha Nazarbaeva dәleldep berdi) biz búl kitaptardy eshqashan da latynshagha audaryp baspaymyz. Býkil әlemde kitaptar men gazetter elektrondy núsqada ghana emes, qaghazgha da basylyp shyghyp jatyr. Sebebi, onyng óz artyqshylyghy men óz oqyrmany bar. Qaghazgha basylghan kitapty oqityn adam ony eshqashan kompiuterden oqymaydy. Búl jerde kitaptardyng elektrondy núsqasy emes, búrynnan jazylyp qoyylghan kitaptardy qayta latyn әrpine audaryp, qaghazgha basyp, kitap etip shygharu mәselesi bolyp jatyr.

- Qazybek Isa: «orys kirillisasy qorasynan, otarlyqtan shyghu ýshin kez-kelgen alfavitke ótudi qoldar edim... orystyng kirillisa qorasynan shyghugha qorqatyndar nege negizsiz qaltyray beretinine týsinbeymin», - dep jazypty. Búl turaly ne aita alasyz?

- Birinshiden ótirik kólgirsuding qajeti joq. Latyngha kóshsek otarlaudan ketemiz degen balanyng sózi. Qazybekting ózi jazyp otyr. Lenin aitqan eken: «Uaqyty kelgende býkil Resey latyn әrpine kóshu kerek», - dep. Al, endi biz kóshken song 10-15 jyldan song orystar kóshse onda Qazybek qayter eken. Orystan qútylu ýshin kez-kelgen alfavitke kóshuge әzirmin dep aitpaqshy, endi basqa alifavitke kóshe me? Bos sandyraq. Qazirgi әlemde qalyptasqan jaghdaygha baylanysty biz bir alpauyt memleketke arqa sýiemesek bolmaydy. Putiyn: «Bizding eng ýlken qateligimiz KSRO-nyng tarauy boldy. Biz búl qatelikti týzetuimiz qajet», - dep aitty. Al, Hillary Klinton: «Reseyding kóksegeni búrynghy Kenes odaghyn qayta qalpyna keltiru. Biz búghan eshqashan jol bermeymiz», - deydi. Kórding be Qazybek, qazaq ýshin aidaladaghy AQSh Reseymen soghysugha dayyn. AQSh-tyng qazaqqa jany ashyghannan solay istep otyr dep oilaysyng ba? Joq. Olardyng kóksegeni baylyqqa toly qazaqtyng darhan dalasy. Osynday jaghdayda seni bireu óz erkinmen oiyna kelgendi istetip, latyn әlipbiyine kóshirip qoyady dep oilaysyng ba? Joq.  Myna jaghymyzda Qytay otyr. Ol da ózining josparymen bizding baylyqty iyemdendenip, qalay biylep tóstesem dep otyr. Rubliden ketkendi erlik sanap, endi kirillisadan solay ketu kerek deydi. Au, shyndyghynda biz tәuelsizdikti qalay alghanymyzdy úmytyp qaldyq pa? Tәuelsiz el bolghanymyzgha aldymen Allagha, sodan keyin Elisinge rahmet aituymyz kerek. Ol odaqty taratyp, endi qansha erkindik kerek bolsa alyndar demep pe edi. Sonda da ketkimiz kelmedi ghoy. Odaq tarap bir ózimiz jalghyz qalghan song amalsyzdyn ýsh ay ótkende Tәuelsizdigimizdi әzer jariyalamap pa edik. Biraq, sol tәuelsizdikting ózi shynayy bolmay túr ghoy. Euraziyalyq odaqqa mýshe bolyp jatyrmyz. Ózbek aghayyndar orystyng Euraziyalyq odaghyna kiruding arty nege alyp keletinin týsingendikten olarmen qarym-qatynasyn short ýzdi. Bizde onday ruh joq qoy. Kedendik odaq qúrdyq. Búdan basqa taghy da 173 salada Reseymen birigip júmys istelmek. Yaghny barlyq salada Reseymen qosylu qarqyndy jýrip jatyr. Arty ortaq parlament, ortaq aqsha mәselesine kelip tirelgeli túr. Búnyng tәuelsizdikten aiyrylugha әkelip soghatyny dausyz. Latyngha kóshu de sol salalardyng bir tarmaghy emes dep kim aita alady. Týrki tildes memlekettermen birigemiz dep jalang úrandata beruding qajeti joq. Onda qyrghyz bauyrlardy jaugha tastap qayda barasyn, ala ketpeymiz be olardy da. Mýmkin tosa túrarmyz, olardyng da latyn әrpine kóshkenin. Biz týrikpen týbimiz bir bolghanymen biraq kórshimiz orys eli. Biz odan eshqayda qashyp qútyla almaymyz. Tek olardyng yghynda ketpey, teng dәrejede qarym-qatynas ornatu kerek.

- Qazybek: «Osy latyn әlipbiyine kóshudi býgingi Alash izbasarlary «Aq jol» partiyasy birinshi qoldady», - dep jazady.

- Qoldasa ne bolypty. Preziydent aitqan song qoldamay qayda barady. Biraq qalaysha «Núr Otannyn» aldyna shyghyp ketti eken. Eger Preziydent latyn әlipbiyine kóshuding keregi joq dese, onda da birinshi bolyp qoldaulary mýmkin edi. Elbasy qarsy bolsa, býgingi qoldap jýrgenderding 99 payyzy latyn әlipbiyine kóshuding qajetsizdigi men ziyanyn, tiygizetin zalalyn aityp, dәleldep, jiliktep, jarysa aityp berer edi. Qoghamda preziydentke tabynushylyq, jaltaqtyq, óz oiyn ashyq aitpay jaghympazdanu, sol kisining aitqan pikirining aq-qarasyn ajyratpay, qolday salu bar. Búghan Preziydent emes, ózimiz kinәlimiz. Latyn әrpine kóshu siyaqty últtyng bolashaghyna qatysty mәselelerdi әdiletsizdik jaylaghan qoghamda kóteruge bolmaydy. Sebebi, múnday kezende aqiqat aitylmay búrmalaushylyqqa jol beriledi.

- Nege olay deysiz? Qoghamda bәri sonshama әdiletsiz be?

- Oi, qaraghym,  sen ne, aidan týsting be? Jan-jaghyna kózindi ashyp qarasanshy. Qaysy birin aitasyn? Mysaly jaqynda «Vremya» gazeti bir polkovnikting erlik jasap, asa qauipti qylmyskerlerdi ústaghany turaly jazdy. Ony ýkimet marapattap, orden bermekshi bolady. Endi sol ordendi beretinder odan tórt myng dollar súraydy. Búl bermeydi. Dúrys qoy, ne ýshin berui kerek? Biraq sol orden basqa polisiyagha búiyrypty. Qylmys bolghan jerding shet jaghynda jýrgen. Kórdiniz be? «Ashyqqannan qúnyqqan jaman» demekshi, qylmysqa qarsy kýresetin polkovnikting ózin búl qogham osynday kýige týsirgen song qalghandary turaly ne aitasyn? Al Semey qalasynyng nomeri 2 sotynyng tóraghasy Múqashev Kenjesh pen sot Úzyqanov Saghynbek, «sottardyng jartysy ózin Qúdaymyn dep oilaydy. Al qalghandary soghan senedi» -  demekshi, ózderin Qúdaymyn dep oilaydy. Olargha zan, Preziydent ne? Ol jay adam ghoy. Al búlar Qúday. Ol jayly әngime basqa.

Al endi Alash izbasarlary degenge keletin bolsaq. Búl Alash ardaqtylarynyng atyna kir keltiru. Onday ataqty ózing iyemdenbey, sening istegen is-әreketine qarap halyq beru kerek. Eger men erteng Shәken Aymanovtyng izbasarymyn desem, el ne oilaydy. Áriyne, aqymaq deydi. Sol siyaqty Alash izbasarlarymyz dep aitu ýshin eshkim senderge qúqyq bergen joq. Bir alash dep jýrgen adam bolsa Aq jol partiyasynda ol Hanbiybi Esenqaraqyzy әpkemiz. Jatpay-túrmay solardy dәripteumen, enbekterin óndeumen, úrpaqtarymen aralasyp-qúralasyp jýr. Biraq ol kisining ózi de sol partiyagha mýshe bola túra «Aq joldyqtardyn» jasap jatqan júmystaryn qatty synap, týnile otyryp jazghany bar. Elbasy kәsipkerlerge arnap aitqan bir sózinde: «Kez-kelgenindi jetektep týrmege alyp barugha bolady», - degen edi. Al, parlamentte otyrghan «Aq jol» partiyasynyng mýshelerining barlyghy kәsipkerler. Bir úrysy jaqynda milliondaghan dollardy jymqyryp, shetelge qashyp ketti. Olar: «Biz parlamentke baryp daghdarysqa qarsy kýresemiz», - dep edi. Al, Elbasymyz daghdarysqa qarsy júmsalu kerek bolghan 10 mlrd.dollar joghalyp ketti dep jýr. Sony jymqyrghandar osylar emes pe eken? Qazybek, sen bilmeysing be? Ózderining qara bastarynyng qamy ýshin halyqty qalay aldasang olay alda,  biraq ardaqtylarymyzdyng atyn jamylyp ataq abyroy jinamandar. Bir «Aq jol» partiyasynyng deputaty Tәuelsizdik jolynda jandaryn qúrban etken Alash qayratkerlerining býgingi úrpaqtarynyng hәl-jayyn súrap bardy ma eken? Tәuelsizdik merekesinde әn aitqan sheteldik әrtisterge milliondap aqsha shashqan kezde osy kýnge jetkizgen Alash arystarynyng úrpaqtaryna 20 jylda bir pәter de alyp bere almadyq dep nege aitpaysyndar? Songhy bir jyly Alash ziyalylarynyng úrpaqtaryna syi-siyapat jasalypty. Bilesizder me, ne bergenin. Sheteldikter kiyip tastap ketken, qoldanylghan eski kiyimder. Ne degen masqara! Senderding istep jýrgen is-әreketterindi kórgen jas úrpaq ne oilaydy. Sol ardaqty ziyalylarymyz tiri bolsa, izbasarymyz dep jýrgen senderding parlamentke qalay ótkenderindi bilse, kókelerindi tanytar edi. Alash atyna kir keltirmey, jaylaryna jýrsendershi.

- Qazybek Isa «Aq jol» partiyasynyng tóraghasy Azat Peruashov qana: «Qazaqty әdeyi qynaday qyrghan asharlyq ýshin komunistik partiya jauap berui tiyis», - dep mәlimdedi. Búl tarihy shyndyq» - dep jazady, Búghan ne aitasyz?

- Búl tarihy ekijýzdilik. Aytar bolsa naqtylap aitpay ma? Qay kommunisti aityp otyr, jauap beredi dep, basty kinәli  Stalindi me, biraq onyng sýiegi bayaghyda qurap qaldy ghoy. Zuganovty me, joq әlde Ábdildindi me? Mýmkin Kosarevti aityp otyrghan shyghar. Ol nesimen jauap beredi. Sayasy bedel jinau ýshin búqpantaylap, qorqyp, jaltaqtap, ólip qalghan kommunisterdi jauap beru kerek dep eldi shatastyryp batyrsymaq bolghansha tynysh jýrgeni jaqsy edi. Búl taqyryp turaly eshkim aitpady degeni ótirik. Men «Asharshylyq» derekti filimin týsirgenmin. Kimning ne aitqanyn jaqsy bilemin. Búl turaly naqty shyndyqty tap basyp Mekemtas Myrzahmetov aghamyzdan artyq aitqan eshkim joq. «Qazaqtyng asharshylyqtan qyrylghanyna keshegi Resey ýkimeti kinәli. Sonyng býgingi otyrghan basshylary qazaq últynan keshirim súrau kerek. Eger ary-úyaty bolsa súraydy, bolmasa súramaydy», - degen. Mine, naghyz últyna jany ashyghan adamnyng sózi.

- Qazybek Isa sizge ghana emes, ýndeuge qol qoyghandardyng bәrine, onyng ishinde M.Shahanovtyng ózine de aqyl aitqysy kelgendey peyil tanytypty. Tipti, M.Shahanovtyng aldyna týskisi kelgendey me, qalay?..

- IYә, Qazybekting onday keudemsoq oidyng jeteginde jýrgendigin biz de bayqadyq. Jalpy, onyng túlgha bolugha talpynys jasap jýrgenine biraz boldy. Bir bayqaghanym, ol ózi bireuding atqarghan isin iyemdenip ketuge beyim túratyn jigit eken. Mәselen, «qazaqstandyq últ» iydeyasyna qarsy kýresken, aqyr sonynda ashtyq jariyalaugha deyin baramyn dep jýrip biylikti rayynan qaytarghan M.Shahanov ekenin júrttyng bәri bilse de, Qazybek Isa ózin M.Shahanovtyng qasyna aparyp qoyghysy keledi. Ras, Múhandy kezinde men de, Qazybek te qoldady. Bizden basqa 4 myng adam boldy. Qazybek sol 4 mynnyng bireui ghana. Al ol bolsa M.Shahanov basqaratyn «Jalyn» jurnalynyng újymy búghyp qalghanda biz týgeldey algha shyqtyq dep bósedi. Bile bilsek, M.Shahanovtyng basshylyghymen sol sharany úiymdastyrugha at salysyp jýrgender «Jalyn» jurnalynyng újymy emes pe?! Múhannyng qasyna tek onymen iydeyalas adamdar ghana jinalghan. Ózin qoldamaytyn újymmen Múhang bir kýn de júmys istemeytinin Qazybekting bilmey qaluy mýmkin emes. Solay bola túra ol «Jalyn» jurnaly újymyna topyraq shashugha tyrysyp baghypty. Búl - Múhana shashylghan topyraq.

Sonday-aq, onyng kezinde M.Shahanov kótergen 138-ding hatyna da ózining qatysy bar ekendigin taghy da aitqysy kelgendigin de anghardyq. Ol hattyng qalay dayyndalghandyghynan mening de birshama habarym bar. Hat mәtinin dayyndaudy Múhang әuelgide Qazybekke tapsyrghan bolatyn. Biraq ol hat emes, kóldey ghyp maqala jazyp alyp kelipti. Múhang ony jigitterine tapsyrma berip qaytadan jazdyrdy. Ol hat taghy birneshe qoldan sýzgiden ótti. Eng sonynda Múhannyng ózi bastan ayaq qaytadan qarap shyqty. Jalpy, M.Shahanov bastamasymen dayyndalatyn barlyq hat osylaysha újymdyq talqylaudan keyin baryp halyq nazaryna úsynylady. Shyntuaytyna kelgende, Qazybek Isa 138-ding hatynan ózining bir sóilemin emes, bir sózin tapsa quanar edi. Soghan qaramay, onyng әlgi hatqa avtor bolghysy keletindigi eriksiz kýlki shaqyrady.

-         Ras, Qazybek Isanyng sóilem qúrauynda shorqaqtyq ketip jatsa, ol kәsiby jurnalist emes, mamandyghy boyynsha suretshi ghoy. Biraq, qalay desek te aqyn emes pe?

-         IYә, aqyn. Biraq aqyn retinde onyng bir jol ólenin jatqa bilesiz be? Bilmeysiz. Men de bilmeymin. Ózgelerding de bilmeytindigi kýmәnsiz. Qazir osynday «aqyndar» qaptap ketti. Ádebiyetting mәrtebesin tómendetip jýrgen de solar. M.Shahanov aghamyz Qazybekting poeziyasy turaly onyng ózine «sening býkil shygharmalaryndy aqtaryp jýrip «Baqyt degen baqyt jayly oilamau» degen bir jol taptym» degen bolatyn. Shyndyghyna kelgende Múhang әlgi sózdi Qazybekting kónili ýshin aita salghan siyaqty. Bolmasa «Baqyt degen baqyt jayly oilamau» degendi aqiyq aqyn M.Maqataev aitqan ghoy. Búl degen Q.Isanyng poeziyasynda júrt jadynda qalatyn eng bolmasa bir jol óleng joq degen sóz.

 

- Latyn әlipbiyine kóshuding jaqsy jaqtary da bar emes pe? Mysaly, kompiuter qoldanysy jenildeydi, týbi bir týrki tildes memleketterimen qarym-qatynas jaqsara týspey me?

- IYә, onyng jaqsy jaqtary bar ekenin eshkim de joqqa shygharmaydy. Biraq tarazynyng bir shetinde últtyng taghdyry túrghan kezde, múnday mәselelerge at ýsti qaraugha bolmaydy. Bizding elde iske asyrylatyny kez-kelgen iygi jobagha kýdikpen qarau kerek. Sebebi, búghan deyin de talay iygilikti is dep qaraghan jobalar nәtiyjesiz qaldy ghoy. Kezinde Qazaqstandyq últ bolamyz dep biylik eldi bir dýrliktirdi. Shahanov bastaghan bir top ziyaly oghan qarsy shyghyp, ashtyq jariyalamaq boldy. Aqyry ayaghy ne boldy? Ádildigin aitu kerek, «naghyz qatelik - qateligindi týzetpeu» demekshi, biylik qatesin týsinip rayynan qaytty. Latyn әlipbiyine kóshude de sonday qatelikter men týsinispeushilikter bolyp jatqan joq dep kim aita alady?

- Endi ne isteu kerek, qalay oilaysyz?

- Biz qúr maqtanghannan basqa, óz betimizshe bir isti de dúrystap istey almaymyz. Qazaq tili - memlekettik til degen jalghan mәrtebening kýiin keship otyr. Aty bar da zaty joq. Sol siyaqty biz tәuelsiz memleket bolghanmen, últtyq sanamyz tәueldi. Bir jarym ghasyr bodandyqtyng qamytyn kiygen halqymyz kók bórining úrpaghy ekenin úmytyp, qasqyr minezden qoy minezdi bolghan zamanda últtyng taghdyryn sheshetin latyn әrpine kóshuding qajeti joq. Tәuelsizdik alsaq ta, boyymyzdy biylegen qorqynyshtardan aryla almay kelemiz. Kirilisamen 80 jyl jýrdik, taghy da 80 jyl jýreyik. Búl tarih ýshin kóp uaqyt emes. Qazir biz - búqara halyq arasynan últtyng mýddesin, mún-múqtajyn joqtaytyn, halqymyzdy tyghyryqtan alyp shyghatyn, jaghympazdyq pen jemqorlyqtyng keselinen, namyssyzdyq pen jigersizdikten, últymyzdy jonggha baghyttalghan súrqiya sayasattan jarqyn bolashaqqa bastaytyn batyr úldy tabuymyz kerek. Ol Allanyng bergen batyr jýrekti azamatyn, býkil halyq bolyp izdep tauyp, qorghap qoldauymyz qajet. Qazaqtyng baghyna tuatyn úldy biz 50 jyl izdesek te tosuymyz qajet. Sol kezde naghyz tәuelsizdikting tany atar. Ádiletti qogham ornap, aqiqat aitylyp, shyndyq ýstemdik qúrar. Latyn әlipbiyine kóshu kerek bolyp jatsa, on-solymyzdy tanyp alyp, sol kezde kóshsek te kesh emes. Keler úrpaq ol ýshin bizdi jazghyrmas.   

Súhbattasqan - Janna Imanqúlova

Abai.kz

 

 

 

Qazybek Isa. Erkin Raqyshev nege ózin «әlip tanymaytyndar» qataryna qosady?

 

Shyndyghymdy saqtap qalghanyma  Múqtar agham men biz jattap ósken jyrlary sebepker!

Qasiyetti júma kýni  Múqtar Shahanovqa jolygha keteyin dep, ortalyq meshitting janynan ótip bara jatsam, dóngelengen taqiyasy jarasa qalghan Qúdiyar Bilәl júma namazgha kirip bara jatyr eken. Saghatyma qarasam, uaqyty jaqyndap qalypty. Men de kóligimdi «Jalyn» jurnaly ornalasqan  8 qabatty ghimarattyng aldyna qoyyp, jaynamazymdy alyp, meshitke bettedim. Qasiyetti júma namazdy oqyp bola salysymen, «Jalyngha» qayta kelsem, Múqang tauda shipajayda eken de, Qúdiyar әli namazdan oralmapty. Núrjan Oshanbekov pen Erkinbek jýr eken, biraz sóilesip shyghyp kettim.  Jolda Qúdiyargha telefon soghyp edim, meshitten endi shyghyp jatqanyn aitty. Sonymen birge: «Erkin Raqyshevtyng maqalasyn kórding be? Latyndy qoldaghan saghan qarsy jazypty»-dedi. «Kim ol? Qanday Erkin?- Áy, anau kino týsirip jýretin she?-  Onyng latyngha ne qatysy bar? -  Oibay-au, 66-nyng ishinde bar ghoy ol da...»

Maqala shyqqan «Qazaq eli.kz» gazetin taba almaghasyn, onyng bas redaktory, syilas inimiz  Qajymúqan Ghabdollagha habarlasyp edim, Oraldan Almatygha kelip jatyr eken:  «Jolda kele jatqanda Raqyshev degen bireu zvandaghan: «Latyn turaly maqala edi, Almatyda eshkim baspady, sen basa qoyshy» dep qoymaghan son,  tanyspay-aq maqúl degenmin, onyng siz turaly ekenin qaydan bileyin»-dedi.

Sonymen, bas redaktorynyng aldyruymen gazet  te qolymyzgha tiydi.

«Latyngha kóshu keler úrpaq enshisinde» -degen taqyryppen alynghan «súhbattyn» (15 nauryz, 2013 jyl) kirispesin oqyghannan kýlkige kómildik. Qysqasy bylay:  tilshi Raqyshevtan 66-nyng hatyna baylanysty súhbat berudi ótingen-mys. Ol basyn ala qashqan-mys. Ar jaghyn sózbe-sóz keltireyin, kuә bolynyzdar: «Rejisserden súhbat alu ýshin azdap qulyqqa basyp:

-Siz Qazybek Isanyn sol ýndeuge qarsy jazghan maqalasyn oqydynyz ba?,-dedim.

-Joq. Árkimnin óz-oy-pikiri  bar ghoy, jaza bersin.

-Sizdin Jogharghy (tilshi osylay bas әrippen jazghan Q.IY.) biliminiz joghynan ba:  «Álipby bilse de,әlipby mәnisin әlip dep tanymaytyndar jýr»-dep, sizge qaratyp jazghan siyaqty,-dep edik, ol:

-Raqyshevta nesi bar, jónine jýrmey me?? Jaraydy, onda kele ber, sen kelgenshe,  oqyp shyghayyq-dep, súhbat beruge kelisimin berdi.»

O zaman da, bú zaman, jalpy atalghan 66 adamnyng ishindegi «әlip tanymaytyny sensin, sol ýshin súhbat ber» dese, «iyә, әlip tanymaytyny men ekenmin ghoy, súhbat bereyin» -degen adamdy kórdinizder me? Jýre bersen, kóre beresing degen osy!..

Men mysaly ol sózdi jazghanda Erkin Raqyshevtyng ol tizimning ishinde bar ekenin de bilgen joqpyn. Al onyng joghary bilimi joghyn endi myna tilshiden estip otyrmyn. Men ol sózdi  kimge baghyshtaghanymdy ol aghamyzdyn  ózine zvandap aitqanmyn... Erkinning búl «erligi»  ózin -ózi әlip tanymaytyndargha qosudyng «jarqyn ýlgisi» retinde qalatyn shyghar...

Áriyne, tilshi qyz Erkinnen búryn 66-nyng ishindegi biraz adamgha barghan bolu kerek. Olargha da osy әngimesin aitqanda, kez-kelgen ózin-ózi syilaytyn adam: «Álip tanymaytyn menmin be? Sen ne ottap otyrsyn?»-dep tilshini tyrqyrata quyp shyqqany anyq...

 

Jalpy negizsiz aiyptaugha qúrylyp, birdi aityp, birge ketken saghyzday sozypghan súhbattyng ishinde ilip alatyn eki-ýsh súraqqa jauap bersem dep otyrmyn.

 

Birinshiden, «Qazybek bireudin yqpalymen halyqty shatastyru ýshin aityp otyr»-dep soghady Ereken... Búlay tek ózderi bireuding yqpalymen ghana jýrip-túryp,  sóileytin, «nadansyn» dese-nadan bolatyn, «adamsyn»  dese- adam bolatyn  paqyrlar ghana aitady...

Men óz jýregimnen shyqpasa, ómirimde ózgening yqpalymen eshnәrse aitqan da, jazghan da emespin. Ony «Qazaq ýni» gazetining 13 jyldyq múraghaty  men  t.b. BAQ-targha qarap tekseruge bolady.

«LATYN ÁLIPBIYINE KÓShUGE QARSYLYQ - ÚLTTYQ MÝDDEMIZGE QARSYLYQ! Búny últ-patriottarynyng týsinbeui - qaterli qatelik!»-atty  «Qazaq ýni» gazetining № 7 (19.02.2013.) sanynda http://www.qazaquni.kz/15223.htm shyqqan, eldi shulatyp jatqan saraptau maqala  onshaqty jyldan beri  gazetimizde jazylyp kele jatqan Latyngha ótu mәselesining týiini.

Tar týisikting torynan shygha almaytyndardyng maghan qoyar kinәsi - Elbasy aitqan song biylikting tapsyrmasymen qoldap otyr deydi latyndy. Ou, Elbasynyng naqty kesip aitqany keshe ghana -  2012 jylghy 14 jeltoqsan. Al bizding latyngha ótu turaly jaza bastaghanymyzgha onshaqty jyl boldy. Osydan 6 jyl búryn 2007 jyly «Aq jol» partiyasynyng 2010-2015 jyldargha arnalghan Últtyq tújyrymdamasynda «Latyn әlipbiyine ótuimiz kerek» dep aqqa qara siyamen jazghan bolatynbyz. Ótirik bolsa, keshe sol júmysqa basshylyq jasaghan, býgin 66-nyng ishinde qoly bar belgili qayratker Amangeldi Aytaly aghamyzdan súrap alyndar.

 

Jalpy, mening týsinbeytinim  óz pikirimdi bildirgenim ýshin nege kinәli boluym, kerek?  Baspasózde 66 adam ashyq hat jazyp, óz pikirin bildirip jatsa, (ishinde Erkin sekildi «әlip tanymaytyndar» da bar), barlyghy óz oilaryn aityp jatsa, osy uaqytqa deyin kez kelgen oqighagha óz oiyn aishyq aityp, jazyp jýrgen men nege óz pikirimdi aitpauym kerek? Osyghan kim jauap beredi?

Sonda men ýnemi latyndy qoldap kelip, endi jeme-jemge kelgende óz ústanymyma qarsy shyghyp, yaghni, ózime-ózim satqyndyq jasap: «Men de latyngha qarsymyn»-desem, onda mening kim bolghanym?  Gazetimizding qanday gazet bolghany? Shyndyq - bireu.  Ol sayasatqa, adamgha, oqighagha, aua-rayyna baylanysty ózgerip túrmaydy. Eng birinshi múnday әdildik pen shyndyqqa bizdi otbasymyz, әke-sheshemiz  tәrbiyeledi. Aldymyzdaghy aghalarymyz baulydy. Ásirese, әdildik tuyn týsirmeudi әlemge әigili túlgha Múqtar Shahanov aghamyzdan ýirendik. Endeshe menin, eldi aldamay, 66-gha ótirik aityp, qosyla ketpey, shyndyghymdy saqtap qalghanyma, eng aldymen Múqtar agham jәne ol kisining biz jattap ósken aqiqatqa suarylghan almas jyrlary sebepker!

 

Qazir meni internette «emin-erkin» atqylap jatyr. Kórinbeytin  «dostaryma» rahat boldy. Aty-jónin aitpay, tasadan tas atu- internet әlemining negizgi «qaruy». Erkin Raqyshevqa  rahmet qayta,  shiykisúhbat  bolsada, ashyq  aityp jatqan. www.gu-gu.kz sayty mening maqalamdy orysshagha audaryp basqan eken, zonakz.net saytyndaghy GU-GU blogynda orystildiler meni «halyq jauy» deuge deyin bardy.  Eki kýnde ýsh mynday adam kirip, eki jýzge pikir jazylghan blogta auyzdaryna kelgenderin ottady. Áyteuir latyndy qoldaytyndar da az emes eken, solardyng arqasynda aman  qaldym... Áytpese, internet «ýkimi» boyynsha «atylyp» keter me edik.

Mening latyndy qoldaytynym - orys kirillisasyna qarsylyghym  belgili bolghan son, Múqana da, maghan da qarsylardyng qúdayy berdi. Olar Múqana qarsy úzaq sonar dýmbilez «ólen» jazady da, 5 minut ótpesten astyna: «Búny Qazybek jazghan» dep jazyp qoyady.  Ózderi aqymaq bolghan son, eldi de solay oilaytyn boluy kerek, әitpese, 5 minutta «ólensymaqqa» pikir jazbaq týgili, mazmúnyn týgel oqu da mýmkin emes... Yaghni, aldyn-ala bәri jazylyp, terilip qoyghan, dayyn mәtinder de... Osyny internette dәleldep bergen Mahambet Erghaly bauyryma rahmet. Aty da zaty da Mahambetke tartqan azamat qoy.

 

«Qazybekting latyndy qoldauy - bizdi satyp ketkendik» dep soqqan  keybir kertartpa jantyqtar 66-nyng ishindegi erekshe syilaytyn  aghalarym men mening arama ot tastap jatyr...  Men satqyndyq jasaytynday «ómir boyy latyngha qarsy maydanda birge bolamyn»-dep ant berip, endi eldi satyp, shetelge qashyp ketken  siyaqtymyn olargha... Myna shalasauat súhbatqa da altyn uaqytymdy qiyp, jauap jazyp otyruymnyng bir sebebi de osynda. Qanday tas týisikter desenshi. Eger men orys kirillisasy otarynan shygharghysy kelmey latyngha qarsy bolyp jatqan  orys shovinisterine qosylsam, nemese, 66-ny aldap, óz shyndyghymdy óltirip, solargha qosyla ketsem - mine, búl - men ýshin naghyz satqyndyq bolar edi. Óytkeni, óz shyndyghyn satqandar ózgeni ayamaydy... Al naghyz ekijýzdiler elding kózine bir nәrse aityp, esikten shygha berip, meshitten ótpey jatyp, basqasha sayraytyndar. Olar tolyp jatyr. Olardyng birazynyng 66-nyng ýstinen at aidaghan maqalalary býrkenshik atpen bizding redaksiyagha da kelude...

 

Últy ýshin otqa da, sugha da týsip, san maydanda etigimen su keshken er Alashtyng býgingi  beynesi - últshyldardyng kósemi Múqtar Shahanovqa talay jala jabylyp talay tosqauyldar qoyyldy. Songhy onshaqty jyldan beri Hasen Qoja-Ahmet, taghy basqalardyn  úiymdastyrghan shabuyly, biylikting týrli kedergileri, orystildilerding talay qarsy shyghuy kezinde Múqannyng janynda bolyp, eng birinshi qoldap, ýn qatqan, maqala jazghan keshegi «Jas qazaq ýni», býgingi «Qazaq ýni» gazeti! Múny eshkim joqqa shyghara almaydy. Men últ túlghasy Múqandy  qorghap talay maqala jazghanymda, tipti keshegi saylau kezinde de, ózim «Aq jol» partiyasynda bolsam da, «Ruhaniyattaghy» ruhany serkemizdi qorghap, qarsy shyghushylardy synap,  maqala jazghanymda qoghamdyq kýshter  qatty razy bolghan. Internette pikirleri әli túr. Sol kezde men myna, qazirgi «súhbatshyl» erkinderding qayda bolghanyn bilmeymin, óitkeni kórgen emespin?..

Menin resmy mәlimdeytinim: 66-lyqtardyn da, latyndy qoldaushylardyn da iylegeni - bir terinin púshpaghy - últ mýddesi. Tek eki tarap  bir mәselege  eki jaghynan kelip otyr. Onyn qaysysy dúrys bolatynyn uaqyt kórsetedi...

Ekinshiden, osy uaqytqa deyin latyngha qarsy bolyp, orys kirillisasynyng otarynan shyqpaugha ýndegen reseylik sayasatkerlerge, jirinovskiylerge, «LAD» slaviyan qozghalysy men «Soiz kazakov Stepnogo kraya» degen úiymdardyng shovinistik әreketterine  qarsy shyghyp kelgen basym, endi otarshyldyqtan airylghysy kelmeytin sol shovinisterge ózim  qosylyp, solardyng soyylyn soghyp, men de latyngha qarsy shyghuym kerek pe?!.

Qysqasyn aitqanda, latyngha qarsy shyghyp,  orys kirillisasy otarynan shygharghysy kelmeytin orys shovinisterine qosyluym kerek pe, әlde latyndy qoldap, ruhany tәuelsizdikke úmtylghan óz elimnin últtyq kýshterin qoldauym kerek pe? Osyghan 66-nyn ishinde kim jauap bere alady?!.

Kim maghan latynnyng paydasynan góri ziyanyn dәleldep bere alady?  Aldyn ala aitarym, eshqanday ekonomikalyq ta, sayasy de, mәdeny de, ruhany da negizi joq jalang jalagha  qúrylghan qazaqqa qarsy  qanaghatjýkeshevtik «qaghidalargha»  sýiengen  bos baybalamnyng qajeti joq!..

Búdan artyq ejeley týsindire beruding keregi joq shyghar, Ereke?

Biz bayaghydan latyndy qoldap kele jatqanymyzdy dәleldeu ýshin taghy da osydan ýsh jyl búryn, 2010 jyly gazetimizge shyqqan bir maqalany (Elbasy aitqan keshegi 14 jeltoqsannan keyin emes...) eske sala keteyin. Mәdeniyet ministri  Múqtar Qúl-Múhammed  sol kezde «erte me, kesh pe, latyngha ótuimiz kerek» dep edi, shovinistik kýshter óre týregeldi. Qymbat Qalauovanyng  "Orystar ruhany Tәuelsizdigimizge qarsy shyqty" atty búl maqalasy sol kezde tek bizding gazette emes, «Abay.kz»-den bastap kóptegen sayttarda jariyalanghan bolatyn...

Endigi súraq kirillisadaghy dýniyelerdi latyngha audaru mәselesining qiyndyghy jóninde.  Búl jerde men atalmysh maqalada tolyq jauap bergenmin. Kitap jóninde aitylyp otyrghan son, audaru mәselesi qúry audarylyp qana qoymay, kitap bolyp shyghu prosesine deyin jalghasatynyn bilu ýshin kóp sauattyng qajeti joq. Búl jerde Erkin maqalany tolyq oqysa boldy, jauap tabady. Al onyng ózin «әlip tanymaytyndargha» qosqan tilshi kelgenshe asyghys-ýsigis, shala-sharpy oqyghany kórinip túr. Degenmen, qysqa keltire keteyin: «Al ziyalylar ayaq astynan oilay qalghan ózderine tәn emes mәsele - qarjy mәselesine, týrli qiyndyqtargha keletin bolsaq, 42 әripti kirillisa men 34 әripti latyn alfaviytinin shyghyndaryna kelsek, qarapayym arifmetikalyq amaldardy týsinbegen kýnnin ózinde latyn alfaviytinin әldeqayda ekonomikalyq tiyimdiligin kez-kelgen sauatty ekonomisten aqysyz-aq súrap alugha bolady...  Onsyz da  kirillisamen basyluy tiyis dýniyeler endi latyn әlipbiyinde shyqsa, onyn shyghyny kirillisagha qaraghanda azdau bolatyny anyq.Al bolashaq úrpaqtar ýshin, últtyn ruhany tәuelsizdigi qanday qarjy shyghyny bolsa da, (múnayy aghyp jatqan elde kóldenen kól-dariya shyghyndar bolmay jatqanday), әriyne, qiyndyqtar da bolady, qanday auyrtpalyq pen qatelikter bolsa da, qúrban etuge bolady.»

Óitkeni ol kitaptar latyn bolsyn, kirill bolsyn, bәribir qayta basylady. Yaghni, shyghyn shyghatyny onsyz da belgili. Búl jerde tótenshe shyghyn - latyn әrpine audaru mәselesi. Biz osy mәseleni aitqan bolatynbyz ol jerde.

Erkinning maqalany tolyq oqymaghany mynadan-aq biluge bolady. Ol «Eger Qazybek irikteytin bolsa, ol  Preziydentting enbekterin audaryp basady.odan keyin ózining kitabyn shygharady»-dep esedi Ereken. Al mening maqalamda mynaday sózder bar: «Búl alandau da týsinikti jayt. Birinshiden, milliondaghan әdebiy-mәdeniy-ghylymy enbekterdin ishindegi asyly men jasyghy iriktelip, elge paydaly dýniyeler irikteledi. Onyn ishinde audarugha jatatyn asyl shygharmalardyn aldynghy qatarynda Múqtar Shahanov pen Múzafar Álimbaev bastaghan daryndardyn, Mekemtas pen Aytaly bastaghan ghalymdardyn kitaptary túratyny anyq,»-dep aiqyn jazylghan.

«Latyn alfaviytine ótudi alghashqylardyng biri bolyp, «Aq jol» partiyasy kótergen» degen mening «Aq joldyn» 2010-2015 jyldargha arnalghan Últtyq tújyrymdamasyn tilge tiyek etkenime týk týsinbese de, Erkin shala býlinip: «Preziydent aitqasyn qoldamay qayda barady?» deydi. Al endi oghan Preziydentting 2012 jyly 14 jeltoqsanda aitqany, al «Aq joldyn» tújyrymdamasy odan búryn- 2007 jyly jasalghanyn, búlardyng arasyn qarapayym arifmetikalyq eseppen  eseptegende baqanday 5 jyl bolatynyn Erkinge tilshi qyzdyng ózi týsindirmese, mening qúlqym joq...

Taghy bir adamnyng kýlkisi keltiretini, ne súrasa da, «eki qos uys - bir kilә» degendey, sony jobalap sogha  beretin Ereken: «Elbasymyz daghdarysqa qarsy júmsalu kerek bolghan 10 mlrd. dollar joghalyp ketti dep jýr? Qazybek, sen bilmeysing be?» -dep jiberedi. Oi-doyt shirkin, desenshi?  Aytpaqshy 66 -nyng ishinde «ayryqsha « statusy bar Erekendi syilap, moyynday salayyn, eshkimge aita qoymas: «iyә, men alyp edim 10 mlrd. dollardy...» Mynaday kenkeles súraqtardan keyin «búlar súhbatty qay jerde jasaghan?»-degen kýdik tuady eken adamda...

Alashtyng 95 jyldyghyna  «Aq joldyn» qatysy joq dep te soghady ol.  "Aq jol" Alash mәselesin kóterip jýrgeli qashan? Aldymen qazan aiynda Alashtyng 95 jyldyghyn atap ótu jayly ýkimet basshysyna deputattyq saual joldandy. Al qarashanyng 22-sinde "Aq jol" respublikalyq ghylymiy-praktikalyq-teoriyalyq konferensiya ótkizdi. Onda Dihan Qamzabek, Ómirzaq Aytbayúly, Amangeldi Aytaly,Amantay Shәrip,Qayrat Saq,Ábdijәlel Bәkir sekildi akademik ghalymdar, Azat Peruashev bastaghan 3 deputat, ,Hanbiybi Esenqaraqyzy, osy joldardyng avtory, t.b.  qalamgerler bastaghan 16 bayandama jasaldy. Olardyng jartysynan astamy "Jas qazaq ýni" gazetinde jariyalandy, endi tútas kitap bolyp shyqqaly jatyr. Búl turaly biraz BAQ pen sayttar da jazdy. Qayrat Saqtyng bayandamasy týgel "Qazaq" gazetine arnaldy. Keshe qantarda parlamentte «Aq joldyn» deputaty Almas Túrtaevtyng deputattyq saualy boyynsha Alash qozghalysynyng 100 jyldyghyn atap ótu ýshin jalpymemlekettik jәne aimaqtyq keshendi baghdarlamalar dayarlau isi men HH ghasyrdyng 20-50-shi jyldarynda jýrgizilgen sayasy repressiya materialdaryna  qol jetkizu mәselesi kóterildi. Barlyq oblystar men qalalarda «Aq jol» Alashtyng 95-jyldyghyn atap ótti. Yaghni, respublika boyynsha Alashty atap ótken tek «Aq jol» partiyasy ghana. Al 22 jeltoqsanda Almatyda Halyqaralyq Biznes Akademiyasynda ótken, Alashtyng 95 jyldyghyny qarsanynda birneshe BAQ bas redaktorlary men ziyalylar partiya qataryna qabyldanghan, alashtanushy ghalym Mәmbet Qoygeldi bayandama jasaghan jiyngha  qanshama uaqyt internet pen baspasózde habarlandyru berilse de, osy Erkining týgili 66-nyng ishinen eshkim bolghan joq? Sonda búlar Astanagha barmay-aq qoysyn, Almatydaghy Alashqa arnalghan jiyngha barmasa, kimge barady? Taghy da Alash turaly auyz ashpaqshy bolady...

«Qazybek Isasyz» súraghy joq tilshining taghy bir dýmbilez súraghyna: «Qazybek Isa ózin M.Shahanovtyng qasyna baryp qoyghysy keledi»-dep dýbara jauap beredi Erkin. Negizi , bireudi jazyqsyz kinәlap, ol turaly «kestim-pisti» pikir aitu - Alla aldynda kýnәharlyq  bolatynyn eskertemin. Men maqalamda Múqandy qay jerde keltirsem, sol jerde onyng últ kósemi retinde enbegin keltiru ýshin jazdym. Ony maqalany oqyghan barlyghy (jat pighyldy jantyqtardan basqa) aityp, jazyp jatyr.  Maqalany bireuding óseginsiz óz betimen oqyghan kez-kelgen adamnyng kózi jetedi búghan. Al keybir jerde, mýmkin, qyzbalyqpen (Múqana tartqan shygharmyn...) artyq ketken jerimiz bolsa, aiyp moynymyzda. Biraq sayttarda da, kóldeneng kisilerding ózi de «maqalannan Múqandy erekshe syilaytynyng kórinip túr» -dep aityp, jazuda. («Qara shaldyng qadirin biletin sary bala sary maydan qyl suyrghanday etip jazghan eken...») Múqana rahmet, terennen oilaytyn kenendigine salyp, kendik kórsetip otyrghanyna. Áytpese, aidaladaghy Erkin emes, ol kisi  bizdi synap birnәrse jazyp jatsa, jauap qaytarar shamamyz bar ma?..

«138-din hatyna» orysshyl oppozisiya qol qoidan qashty...

Aytpaqshy, maqalada sóz bolghan 138-ding hatynan da «sayasat» izdepti «tynshylar.» Aqyr, qoymaydy ekensinder, bәrin basynan aitayyn. 138-ding haty oqighasy Múqannyng últ aldyndaghy bedelining arqasynda dýrildep ketti. Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi dayyndaghan Memlekettik tilding baghdarlamasy boyynsha 2013 jyldan bastap, barlyq resmy oryndar memlekettik tilde júmys isteui kerek bolatyn. Sol internetke shyghyp ketip, orystildiler oibaylaghan son, ministrlik ózderining ýkimettik  jobalarynan bas tartty. Búghan kýiip ketken men Múqana: «mynau, ne masqara! Biz de әreket etip, ashyq hat jazayyq»-dep edim: «Men qazir sharshap jýrmin, ózing dayyndap әkele ghoy, sodan song talqylarmyz» dedi. Men bar týitkildi mәselelerdi barynsha qamtyp jazyp bardym. Eng birinshi ol hatty «kólemdi, qysqartu kerek»  dedi, Múqan. Men qysqarttym. Eki-ýsh kýnnen song  «Jalyngha» býkil últshyl ziyalylar jinalghanda «anau joq, mynau joq» dep, aldynda alyp tastalghandardy qayta qosugha tura keldi...

Múqang ózi búrynnan qozghap kele jatqan qadau-qadau mәselelerdi qosty. Úsynystar da aitylyp, qosyldy. Jalpy, hatty Múqang maghan «jónde» dep, 4-5 ret qaytardy. Biraq bәrinde de maghan berdi. Óitkeni «Jalyndaghy» hat talqylau barysy jayly aitypty ghoy «súhbatshylar» dúrys, biraq olar birnәrseni úmytypty. Qanshama hat  talqylanghanmen, ol  alynyp, basqa bireuge berilgen emes, sol jauapty túlgha qossa da, qysqartsa da, ayaghyna deyin alyp shyghady. Al ashyq hattan «Qazybek ózining bir sóilemin de tappaydy, ol týgel qayta jazyldy» degeni taghy da kýnәharlyq ótirik. Men múny aitar ma edim, aitpas pa edim, Erekene jauap beruge tura kelip túr. Men ol hatty eng alghash «Jalyngha» bara jatyp, jolda Ghylym akademiyasynda Memlekettik til turaly zang jobasyn jasap jatqan Dos Kóshim bastaghan últ ziyalylaryna soqqanmyn. Sol kezden alghashqy jobagha alghashqy qoldar  qoyyla bastady. Erekenning «ókinishine» oray sol núsqa mende saqtauly túr. Ony songhy baspasózde jariyalanghan núsqamen salystyrsan, 70 payyzgha juyghy saqtalghan. Óitkeni búl hatta kóterilgen kóp mәseleler onyng aldynda «Jas qazaq ýni» gazetine shyghyp jýrgen mening maqalalarymda bar  bolatyn. Mine, múnday da jankeshti ótirikshi  bolady eken ghoy...

Eldi dýrildetken eng bastysy múndaghy talaydan aitylyp kele jatqan mәseleler emes, qabyrghasynan qoyylghan «orys tili turaly Atazannyng 7 baby-2 tarmaghyn alyp tastau» edi. Mine, osy kimning kim ekenin bildiretin «detektor»  «oppozisiyamyn» dep keudesin qaqqanda bos dýnkilden basqa týk shyqpaytyn talaydyng bet perdesin ashyp berdi. Olar turaly men keyin «Jas qazaq ýni» gazetinde jazyp, ol «Abay.kz» bastaghan birtalay sayttarda jariyalandy.  Mitingide sóilegen sózimde de aittym attaryn atap... Negizi, әriyne, bar kýsh Múqana týsti. Ol kisi kabiynetinde otyryp alyp, talay sayasatkerge telefon soghyp, qol qoyghyzdy. Sol qarsanda «Jalynda» ótken ýlken jiynda men Múqannyng «Memlekettik til» qozghalysy boyynsha tóragha orynbasary, Núrjan jauapty hatshy bolyp saylanghan bolatynbyz. Sondyqtan  Núrjan men maghan da az salmaq týsken joq. Kýnde tanertengisin «kimder qol qoydy, kimder qoymady» dep jinalatynbyz. Ásirese, «Jalyngha» barghanda Múqang óz kabiynetinde, Núrjan óz kabiynetinde telefon qúlaqtaryna otyryp alyp, aiqaylap jatatyn. Qúdiyar da, Erkinbek te, sol redaksiyadaghy qyzdar da kýndiz-týni shapqylap jýrdi.  Sol kezde qansha jýrgende biz býgingi  «әlip tanymaytyn» «qayratker» Erkin Raqyshevty kórgen joqpyz. Shamasy, qol qoygha zorgha kelip, Núrjan qaghazdy dayyndap, men tizimnen aty-jónin kórsetken son, barmaghyn batyryp ketken bolar...

Ekinshiden, birden aitayyn, 138-ding hatyn «men jazdym» dep, men esh jerde keude qaqqan emespin. «Qazybek Isa jazyp, bizge alyp keldi» dep,eng birinshi Biybigýl Tólegenovanyng baspasóz mәslihatynda  «Gýljan.org» saytyna súhbat bergen «Memlekettik til» qoghamdyq qozghalysynyng jauapty hatshysy Núrjan Oshanbekov aityp berdi. Ol  orystildi talay saytta,  www.zakon.kz  saytynda da әli saqtauly túr. Núrjan da búl mәlimetti «Shahanov biylikting tapsyrmasyn oryndap otyr» degen negizsiz aiyptaugha qarsy dәlel retinde aitty. Sodan song maghan da kóptegen sayt pen BAQ shyghyp, súray bastaghasyn, mende sheginer jer qalmay, shyndyqty aityp berdim. Mysaly, qyrkýiekting ortasynda men Qasym Amanjolovtyng jýz jyldyghynan Qaraghandydan kele salysymen Stan.tv saytynan kelgen jurnalist Qasym Amanjol sol «Jalyn» jurnalyna izdep kelip,  jinalys ótetin zalda súhbat aldy. Mening de maqsatym «Shahanov biylikting tapsyrmasyn oryndap otyr» degen jalghan jeleumen qazaq tilin qoldau  ýshin orys tili turaly Atazannyng 7 baby 2 tarmaghyn alyp tastaugha  qol qongdan qashqan orysshyl oppozisiyanyng kertartpa kýshterine dәleldi soqqy beru boldy... Búryn «últshylmyn» dep, Múqanmen bәsekeleskisi kelip jýretinderding kóbisining betperdeleri ashylyp, tayqyp shygha keldi. Sol kezde «Shahanov biylikting tapsyrmasyn oryndauda, sol ýshin qol qoymaymyn» degendermen talay aiqaylastyq. Keyin solardyn:  «Men ol hatty kórgen joqpyn, әitpese, qol qoyar edim»- degenin estigende kýiip kettim. «Sayasat degen búlar ýshin ótirik aitu eken ghoy» dep oilaysyn.

Aytpaqshy, «súhbattyn» kirispesindegi  sekildi ayaghynda da «kýlkili» jәitti úmytpapty olar... Sózbe-sóz keltireyin: «Qazybek Isanyn sóylem qúrauynda shorqaqtyq ketip jatsa, ol kәsiby jurnalist emes, mamandyghy boyynsha suretshi ghoy. Biraq qalay desek te, aqyn emes pe?- deydi ghoy tilshisymaq  Erekennen. Bireu «әlip tanymasang da» auzyna qarap otyrsa, bóspey jyn úryp pa, zulay jóneledi búl paqyr. Aqyndar jayly «dәris» oqidy tipti... Shahanovtyng «Jalynda» mening 50 jyldyghyma shapan japqanda aitqan: «Men Ábdilda Tәjibaevqa «sizding bar kitaptarynyzdy aqtaryp,  eki-aq jol» taptym»-dep edim, ol kisi renjip qaldy.Sonda «oybau-au, basqa aqyndardan onday eki jol da tappadym» -dep kónilin aulap kettim. Sol sekildi Qazybekting kitabynan: «Baqyt degen - baqyt jayly oilamau»-degen joldy taptym» -degen bolatyn. Sony Erkin «Shahanov әlgi sózdi  Qazybekting kóniline qarap aita salghan siyaqty»-dep, Múqannyng syrtynan ton pishedi. «Baydyng asyn bayghús qyzghanady» degen bar edi, bireuding bireuge aitqan baghasyn qyzghanghan múnday ishmerezderdi birinshi ret kóruim.   «Bolmasa, «Baqyt degen- baqyt jayly oilamau»-dep aqiyq aqyn M.Maqataev aitqan ghoy» dep, odan soraqysyn shygharyp,  ardaqty aqynnyng әruaghyn «sasyq sayasatyna» «kuәlikke» aralastyryp jiberedi.  Negizi, әngimege ózek bolyp otyrghan mening ólenimning búl eki joly jayly eng alghash Shymkentte, keyin Almatydaghy jyr keshimde Dulat Isabekov aitqan bolatyn:
«Osy biz kitap oqymaydy dep oqyr­­­mandy kinәlaymyz. Al zalgha syi­may ketken osynshama oqyrmany bar Qazy­bek shynynda da baqytty aqyn. Baqyt demekshi BAQYT degen sózge bәrimiz de, talay úlylarymyz da teneu izdep tau­sylghanbyz. Árqay­sysymyz әr neni aityp jýrgende Qazybek:
Baqytsyzdar kóp oilaydy Baqytyn,
Baqyt degen - BAQYT jayly oila­mau!...», -
dep, bir-aq auyz sózben bar­ly­­ghy­myzdyn auzymyzdy japty. Bú­ny poeziyadaghy janalyq dep oilay­myn»-degen edi. Búny barlyq gazetter men sayttar jazdy. Sonda ol eki joldyng «Maqataevtiki» ekenin Dulat Isabekov te, Múqtar Shahanov ta, men de  bilmeydi ekenbiz de, «әlip tanymaytyn», erinbegen erikkenning kez kelgeni týsire alatyn dýmbilez kino týsirgenge mәz «rejisser» Erkin biledi eken. Men mysaly, Múqaghalidy qansha jyldan beri oqyp kele jatyp, taghy da aqtaryp, múnday jol kórgen emespin. Maqsatyna jetu ýshin eshnәrseden tayynbaytyn búnday halturshik kinoshnikterden bәrin kýtuge bolady. Ayauly aqynnyng әruaghynan qorqu degendi mýlde úmytqan ghoy deymin búlar... Eng bolmasa, biletin, sóz tanityn basynda sanylauy barlardan súrap almay ma? Aytpaqshy, osy «halturshik kinoshniyk» degen sózdi  teksere salayyn dep, «Google izdeu» degenge salyp jiberip edim, Erkin Raqyshevtyng aty samsap shygha keldi... Sóitsem, búl oghan búrynnan tanylghan «at» eken ghoy... Sóz sonynda «Qazaqfilim» studiyasynyng bas redaktory, belgili jazushy jәne kinosynshy Didar Amantaydyng qanatty sózge ainalyp ketken sózin keltirsem deymin. «Qazir qazaq kinosynda  eki problema bar. Onyng birinshisi - Ermek Túrsynovtyng «Kelin» filimi, ekinshisi - Erkin Raqyshev. Raqyshevting kinolary - qazaqqa jaghylghan jala dep esepteymin. Ermekting problemasy bilimining kóptiginde. Erkin Raqyshevtyng problemasy - bilimnen júrdaylyghynda".

"Aqyn retinde onyng bir jol ólenin jatqa bilesiz be? bilmeysiz. men de bilmeymin. ózgelerding de bilmeytini kýmәnsiz,"-dep ottaydy poeziya jayly  "dәris" oqyghysh dәldýrish kinoshniyk. Gazetting osy nomerindegi (№10-11  18.03.2013.)  9 bettegi "Sol kýnderdi qúday-au, qaytar maghan" atty elden kelgen maqalany oqy, Erkin. Onda 5 jasar baladan 70-tegi shalgha deyin mening jyrlarymdy jatqa oqyghany jazylghan. Sen ekeuing bilmegen sauatsyzdyqtaryna "ózgeler de bilmeydi" dep, halyqty qaralamaghyn. Biraq, dengeyinning jetken jeri sol bolsa, qaytemiz?

Shahanovqa «reviziya» jasaghysh  sabazdar «Qazybek Isanyn sóylem qúrauynda shorqaqtyq ketip jatsa» deydi bas-kóz joq, eshbir dәlel keltirmey. Osy uaqytqa deyin 50 jylda mening ólenderim bolsyn, maqalalarym bolsyn, birde bir ret «sóylem qúrauynda shorqaqtyq bar» degendi estip kórmeppin. Basy keshegi Ghafu Qayyrbekovterden bastap, býgingi Múqandar bar, synshy-zertteushileri bar,talay tarlannan tek joghary bagha alyp jýrgen, 2008 jyly 28 aqynnyng ishinen «Tәtti shól» jyr kitabym ýshin Halyqaralyq Alash syilyghyn jenip alghan (4 aqyn aldy - ótken jylghyday 48 emes) mening shygharmashylyghymdy kenetten ózining «әlip tanymaytynyn» moyyndap, jahangha jar salyp otyrghan Erkin «kinoshniyk» pen shalasauat tilshi «synamaq « bolady. Búlbúldy synaghan januar turaly Krylovtyng mysaly eriksiz eske týsedi eken... Búghan kýlesing be, jylaysyng ba? Búghan jauap beru kerek pe, joq pa? Men ýshin mysaly, sonshalyqty tómen týsip, jauap beru -qorlyq dep bilemin.

«Últtyn taghdyryn sheshetin latyn әrpine kóshudin qajeti joq. Kirillisamen 80 jyl jýrdik, taghy da 80 jyl jýreyik» dep «qorytyndylaydy» Erekeng súhbatyn. 80 jyldaghy dýniyelerdi audaryp shygharu  qiyn dep otyrghan edi, endi 160 jyldaghy dýniyelerdi audaryp shygharu «onay» bolady eken de...Qazir әrbir jyldyng kóterer salmaghy zor ekenin ol qaydan úqsyn? Ne bolsa da, keyingi úrpaq kórsin, ózi sol orysqa qúldyghynan janylmay, kinosymaghyn týsirip jýre bermekshi eken ghoy sabazyn. Últ taghdyry, әlipby mәselesi turaly osylay jauapsyz ottay salatyndargha sóz berilse, jetisken ekenbiz...

Búl súhbatshylar  búl shatpaqtaryn eng bolmasa, sóz tanityn, qalam ústaytyn bireuge kórsetip aludy da bilmegen ghoy. Múnday ózining masqarasyn ózi shygharghan súhbatty Erkinge jau bolmasa, kez-kelgen tanys jurnalist jóndep berer edi... Saghyzyn shaynaghan  mәnsiz, dәmsiz, dәlelsiz  súhbattan Erkinning shyn mәnindegi "әlip tanymaytyny" aiqyn kórinip túr. Meyli ghoy, shaynay bersin, biraq  oqyghan adam bosqa ketken altyn uaqytyna ókinedi de. «Qúldy bәrekeldi óltiredi»-degendey jantalasqandary kórinip-aq  túr. «Jaraysyndar» dep, arqadan qaghyp qalghanda, shashalyp qalsa da, shaynandap otyra beretin súrqylaryna qarap, qaraday qarnyng ashady...

Aytpaqshy, eng masqarasy, búlar bylay dep «janalyq» ashady?

«Qazir biz - búqara halyq arasynan últtyng mýddesin, mún-múqtajyn joqtaytyn, halqymyzdy tyghyryqtan alyp shyghatyn, jaghympazdyq pen jemqorlyqtyng keselinen, namyssyzdyq pen jigersizdikten, últymyzdy jonggha baghyttalghan súrqiya sayasattan jarqyn bolashaqqa bastaytyn batyr úldy tabuymyz kerek. Ol Allanyng bergen batyr jýrekti azamatyn býkil halyq bolyp izdep tauyp, qorghap, qoldauymyz qajet. Qazaqtyng baghyna tuatyn úldy biz 50 jyl izdesek te, tosuymyz qajet» dep «tolghaydy»

Ou, «últtyng mýddesin, mún-múqtajyn joqtaytyn, últymyzdy joygha baghyttalghan súrqiya sayasattan jarqyn bolashaqqa bastaytyn batyr úlymyz - úly Múqtar Shahanov bar emes pe? Qazybekke tiyisemin dep otyryp, qyzdy-qyzdymen Múqandy nege esepten erte shygharyp tastaghan búlar? Qasynda jýrip, talaydan bayqaghanymyz, jetpiske jetkenimen jiger-quaty eludegi bizden artyq bolmasa, kem emes. Keshegi jetpis jyldyq qamaldy alghash búzghan Jeltoqsanyng bolsyn, memlekettik tildi saqtap qalu bolsyn, Nauryzdy oraltyp, 1989 jylghy Kremlidegi Gorbachev bastaghan Kompartiyanyng OK Sayasy Burosyn sazgha  otyrghyzyp ketu bar, búdan artyq qanday batyrlyq, qanday qaharmandyq kerek? Biz mysaly, latyn jayly pikirimiz bólek bolghanmen, últshyldardyng kósemi Múqtar Shahanov dep kele jatyrmyz, odan tanbaymyz. Ontýstikte ótken 70 jyldyghyna arnalghan jyrymda men ózim  ústaz sanaytyn Múqannyng «bir ózin  bir partiyagha» bosqa tenegen joqpyn. 2012 jyly jeltoqsanda QazÚU-de ótken 70 jyldyq toyynda Múqtar Shahanovqa «Qazaq ýni» gazetining 2012 jylghy «Jyl adamy» nominasiyasyn jenip alghanyn habarlay túryp, aitqan sózim bar, sony taghy da qaytalayyn: «Últshyldar kósemi Múqtar Shahanovtyng últ mýddesin úlyqtatyp, memlekettik tildi tórge shygharmay, «ana dýniyege attanugha»  haqysy joq!»

Sol sózim - sóz!

Qazybek ISA,

www.qazaquni.kz

P.S. Aytpaqshy, tilshi Janna Imanqúlovagha rahmet! Latyngha qarsy «66-nyn ishinde «әlip tanymaytyndar» kimder» dep keybireuler mazamdy alyp jýr edi, kim ekenin tauyp bergenin ýshin alghys aitamyn. Eldin bәri  endi biletin boldy «әlip tanymaytyndardyn» kimder ekenin...  Taghy da tabylyp jatqandar bolsa, súhbat ala ber...

 

Abai.kz