Júma, 26 Sәuir 2024
Janalyqtar 2388 0 pikir 18 Nauryz, 2013 saghat 05:23

Múhtarhan Abaghan. «...Oralmandy eshkim de kerek qylmaydy»

Qauymdastyq ókili Botakóz  Uatqangha aitar uәj

 

Jaqynda Halyqaralyq «Qazaqstan-Zaman» gazetin oqyp otyryp «Jat elderdegi 5 million bauyr atajúrtqa oraluy tiyis!» degen maqalagha kózim týsti. Maqala dóngelek ýstel týrinde berilipti. Shetten kelgen qazaq bolmasamda alystaghy aghayyngha alandap jýretin qyzu qandy qazaqtyng biri edim. Elendey oqyp shyqtym. Jaqsy oi-pikirler ortagha salynghan. Dóngelek ýstel «Respublikalyq Otandas-el» qoghamdyq birlestigining bas hatshysy Qayrat Baytolla myrzanyng el basyna ashyna jazghan  ashyq hatymen bastalypty. Býkil oy osy ashyq hat negizinde órbigen eken.

Qauymdastyq ókili Botakóz  Uatqangha aitar uәj

 

Jaqynda Halyqaralyq «Qazaqstan-Zaman» gazetin oqyp otyryp «Jat elderdegi 5 million bauyr atajúrtqa oraluy tiyis!» degen maqalagha kózim týsti. Maqala dóngelek ýstel týrinde berilipti. Shetten kelgen qazaq bolmasamda alystaghy aghayyngha alandap jýretin qyzu qandy qazaqtyng biri edim. Elendey oqyp shyqtym. Jaqsy oi-pikirler ortagha salynghan. Dóngelek ýstel «Respublikalyq Otandas-el» qoghamdyq birlestigining bas hatshysy Qayrat Baytolla myrzanyng el basyna ashyna jazghan  ashyq hatymen bastalypty. Býkil oy osy ashyq hat negizinde órbigen eken.

Jinalysqa qatysushy azamattarymyz ben azamatshalarymyzdyng týrli oi-pikirleri adamdy tolghandyrady. Óreli oy sanamyzdy algha jeteledi. Degenmende Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng ókili Botakóz hanymnyng pikirlerine kónilim tolmady. Kónilim tolghandy qoyyp, tipti oralmandardyng ózine qarsy qoyylghan adam retinde kórindi. Múnysy qalay? Keshe ghana osy bildey mekemeni basqaryp otyrghan Talghat Mamashev - ministrlik ókilderinin, shetelden kelgen qazaqtardyn, jurnalisterding kózinshe jautankóz aghayyngha «Oralmandardy úrghanym bar. Syilasyp jýrmiz be, syilasyp, adam siyaqty jýrinder. Jóni joq esirip, qútyrmandar!» dep dýrse qoya berip edi. Búl - jer betindegi qazaqtyng basyn qosyp, bir shanyraqtyng astyna jinaugha shaqyrghan preziydent Nazarbaevtyng ózi tóraghalyq etetin úiymnyng birinshi orynbasarynyng sózi bolghandyqtan jaghasy bary jaghasyn, jaghasy joghy kenirdegin ústaghan bolatyn. Keyinnen T. Mamashev, oralmandardan keshirim súraghansyp: «negizinde búl sózimdi Rahym, Auyt degen oralman jigitterge qaratyp aityp edim» degeni de bar. Izinshe eline tanylghan belgili jazushy azamat Jәdy Shәkenúlyn da qaralaugha bardy. Mamashevtyng osynday oisyz aitylghan sózderi men qazaq kóshine qamqorsyghan bolyp ýkimet aqshasyn jymqyryp jatqany jayly talay aiqay-shu bolghan-dy. Desede, osy manghaz basshy oryn taghynda әli jalpiyp otyr. Kósh toqtady. Kinәli kim? Halyq әli de bolsa mәselening mәnine jete almay an-tan.

Endi mine, Kóshi-qon komiyteti búrynghy ornyna qayta kelse, toqtaghan kósh jalghana ma dep ýmittene bastaghanda, aldymyzdan Botakóz hanym kóldenendep shyqty. Bir ózi Syrtqy ister, Ishki ister syndy barlyq organnyng jauaptysynday kesek sózderge barypty.

Atalghan dóngelek ýstelde Botakóz: «Qytaydyng Ýrimji qalasyndaghy Qazaqstannyng vizalyq tәrtip bólimi qazaqtargha kezeksiz viza ashudy jolgha qoysa degenge aitarym, búl mәsele boyynsha Ýkimetke 10 ret hat jazdyq, sonyng nәtiyjesinde onyng basshysy 4 ret auysty. Sonyng ózinde nebary 3-aq adam qyzmet etedi. Aptasyna milliard qytay men býkil qazaqqa olardyng shamasy jetpeydi. Jay vizalyq pasporttyq júmys dep ashylghan. Búl - bizding Ýkimetting dәrmensizdigi. Ýrimjide ózining konsuldyghyn asha almay otyr. Shanhay, Guanchjouda konsuldyq bar, biraq onda qazaq joq» degen pikir bildiripti. Bir qaraghanda kelisuge bolady. Degenmende Botakóz búl arada ózining N.Nazarbaev tóraghalyghyndaghy qúzyrly organ atynan sóilep otyrghanyn mýldep úmytyp, jeke bastyq oy ghana bildirgen eken. Ári ózi júmys atqaryp otyrghan úiymnyng jәne QR ýkimetining dәrmensizdigin ashyq moyyndaghan. Al osynday dәrmensizdik túrghan jerde joghary-tómenge kópir bolatyn qauqarsyz qauymdastyqtyng qansha qajeti bar, qantarylghan qazaq kóshi qalay qozghalady?! Tipti ózderining 10 retki hatymen elishilik qyzmetkerin auystyrghanyn aitypty. Sózi jogharyda jelge, tómende selge ketip otyrghan úiymnyng «múnday erekshe qúqyghyn» kim berdi? Tipti solay bolghan kýnde de baqanday 20 jylda 10 hat jazdyq degeni úyat emes pe! El taghdyrynyng kýrmeui kýrdeli týiinderi sheshilgenshe kýnde qonyraulatsa da az emes qoy. Al osynday iri mәselelermen Mamashev qaysy qúzyrly organnyng bosaghasyn tozdyrypty? Jeke bastyq әureden qashyp ernining úshymen Botakózge jazghyzghan hat qansha qandasymyzdyng taghdyryn sheshe alady?

Sodan keyingi ótinish-talaptargha oray B.Uatqan: «6-16 jasqa deyingi, oqu jasyndaghy balalardy ata-anasyna tirkeudi qalpyna keltirse degenge Qytaydyng ishki isine Qazaqstan kirise almaydy. Ol sol jaqtyng tәrtibimen jýredi. Ony Qytaydaghy qazaqtar ózderi sheshui kerek» dep kesimdi jauap beredi. Shyn mәninde búl mәsele jayynda kezinde QR tarapynan qytaydyng Syrtqy isterine qarata ótinish bolyp, olardyn: «ketemin degen qazaqtyng jolyndaghy barlyq kedergiler alynyp tastalady» degen sózin de aqparat qúraldary arqyly estigenbiz. Al myna hanym Syrtqy ister ministri ornyna jauap beredi. Osyghan jalghas jauaptaryn ol taghy: «Qytaydaghy qandastarymyzdyng balalary mektepterde qoghamdyq pәnderdi qazaq tilinde oqysa, al jaratylystyq pәnderdi qytay tilinde oqytsa da bola beredi. Qazaqstan tarapynan «sender balalardy qazaqsha oqytyndar» dep aitugha qúqyghy joq. Eki el arasynda «ishki sayasatyna qol súqpaydy» degen halyqaralyq kelisim bar. Múny da sondaghy qazaqtar kóterui qajet» dep ózi «әtpush» dep, ózi «ber tәnirin» aitady.

Qazaqstan men Qytay arasynda qandastardy kóshirip alugha qatysty memleketaralyq kelisim-sharttyng joqtyghyn bәrimiz de jaqsy bilemiz. Degenmende, ýkimetaralyq, ministrler aralyq, beyresmy kezdesulerde sheshilip jatatyn mәseleler qanshama. Endeshe, «oybay, qytaygha olay dep aitugha bolmaydy, bylay dep aitugha bolmaydy» deytindey Botagóz hanymgha qanshylyqty qúqyqtar berilip edi. «Jer betindegi qazaqtyng jalghyz ghana otany bar. Ol - Qazaqstan!» dep Elbasymyz talay aityp edi ghoy. Jalghyz otanynan jautandap meyir kýtken qazaqqa «óz mәselendi ózing shesh!» deytindey biz kimbiz!? Eger olardyng mәselesin qytay tarapy sheship berse, bizge jýginip nesi bar? Búl tipti Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy ókilining auzynan shyghatyn sóz emes qoy!

B.Uatqan odan ary: «Qytaydyng Shynjang ólkesi Ýrimji qalasynan «Qazaqstan mәdeniyet ortalyghy» qúrylsa. Ol jaqta Shynjang til, mәdeniyet, ghylymy ortalyghy bar. Tek onyng basshylary Qytay partiyasy basshylarynyng tapsyrmasyn oryndap otyrghandyqtan, ózderi eshtene sheshe almaydy» degen eki úshty jauap beredi.

Halyqaralyq «Kenesary qoghamdyq qorynyn» júmystaryna baylanysta shettegi aghayynmen jii baylanysamyn. Biraq qytaydaghy aghayyndar arasynan, Ýrimji qalasynan Dýniyejýzi Qazaqtary qauymdastyghynyng mәdeniyet ortalyghyn taba almadym. Anda-sanda birer azamatty toygha shaqyryp, toydyryp: «siz bizding sondaghy ókilimizsiz» dep shapan jauyp, qolynan kóp is istelgeni jayynda anyqtamalar alyp qaytarady eken. Hatta aitylghan «Qazaqstan mәdeniyet ortalyghyn» Botagóz mýlde qate týsingeni kórinip-aq túr.  Al Europadaghy qazaqtargha habarlassam olardyng da ókpesi qara qazanday: «Mamashev ornynda әli otyr ma, ony nege alyp tastamaysyzdar?» dep ózime súraq qoyady. Al ondaghy «mәdeniyet ortalyghy» degenderge de esh is tyndyrmasa da óz aitqandaryn oryndaytyn «maqúlbaylardy» qoyypty. Qauymdastytqqa eng kerektisi olardyng qolynan mórlenip beriletin әrtýrli anyqtamalar eken. Anyghyn aitqanda, atalghan úiymnyng ýkimetten tenderler arqyly alghan aqshasyn jabu jәne «әrtýrli gazet-jurnal, kitap aldyq» degizip, asyryp jalghannan jazylghan anyqtamalar. Olar jinalyp «Qauymdastyq enbegi» retinde Aqparat jәne Mәdeniyet mistrligine úsynylady eken.

Osy arada aita ketu kerek, Qauymdastyqtyng negizgi mindeti - shetelderde túratyn qazaqtarmen mәdeniy-ruhani, oqu-bilim jәne iskerlik biznes salasynda baylanys jasau. Kýndelikti júmysynda Qazaqstan Respublikasynyng sheteldermen mәdeniy-ruhani, oqu-bilim jәne ekonomikalyq salada jasalghan kelisim-sharttardy, basqa da halyqaralyq qújattar men aktilerdi basshylyqqa ala otyryp, syrtta jýrgen qandastarymyzdyng kýndelikti tynys-tirshiligining barlyq salalaryna qatysty irili-úsaqty mәselelerding bәrimen túraqty shúghyldanugha tiyis.  Sonday-aq Respublikadan tysqary, shetelderde jýrgen qazaq diasporasymen jan-jaqty baylanys ornatu, mәdeny jәne bilim beru mәseleleri jóninen jәrdemdesu de Qauymdastyq qyzmetining bir salasy bolyp esepteledi. Tarihy otanyna kóship kelgen oralmandargha әleumettik qamqorlyq jasap, qayyrymdylyq sharalaryn úiymdastyru, shetelderdegi qazaqtardyng mәdeny ortalyqtarymen tyghyz baylanys ornatyp, birlesken baghdarlamalardy jýzege asyru olardyng jarghysynda kórsetilgen aiqyn mindetteri. Ári Qazaqstan Respublikasynyng  jәne shetelderding memlekettik mekemelerimen, qoghamdyq úiymdarymen, mәdeniy-ghylymy ortalyqtarymen baylanys jasaugha qúqyly.

Olar osynyng bәrin jaqsy biledi. Jogharghy jaqqa da: «biz anany tyndyryp jatyrmyz, mynany tyndyryp jytyrmyz» dep jalghan mәlimetter beredi eken. 2000 danamen shyghardyq degen kitaptarynyng ózi ne bәri 500 danamen shyghatyndyghyn sonda júmys atqarghan azamattar BAQ-ta ashyq jazghan edi. Al Mamashev myrzanyng súhbattan qashyp, jinalysqa Botagóz hanymdy jibere saluynan kóp nәrseni angharghandaymyz.

Botagóz hanym endigi jauaptarynda taghy da «sheshendik» tanytyp, bylay deydi: «Qazaqta «Shymshyq soysa, qasapshysy soysyn» degen ataly sóz bar, Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng birinshi orynbasary sózsiz elge oralghan jas, tәjiriybeli, batyl, ziyaly azamattardan boluy kerek dep bilemiz degenge aitarym, mening oiymsha, oralmandy eshkim de kerek qylmaydy. Sózi ótetin, ózin tyndata alatyn, ony qoldaytyn bedeldi jergilikti azamat otyrghan dúrys. Oralmandar ashyp alghan birlestikter kóp. Biz tenderge qatyssaq, ony bizge bermeydi. Oralman ony alyp jýre almaydy» deui tipti úyat.

Negizinde búl talap-tilekterdi qoyshy «oralman» dep oralman ókilinen shyqqan azamattar men azamatshalardy menzeydi. Al Botagóz keshegi kýni ózining de sol qauymnyng ókili ekenin mýldem úmytypty. B.Uathannyng oiynsha oralman atalghan qandastarymyzdyng qolynan eshteme kelmeydi, jergilikti oryn, organdar da olardy kózge ilmeydi eken. Bizding «bar qazaq - bir qazaq» úghymymyz qayda qaldy. Óz tórkinin ózi jamandaghan qyzday hanymnyn, hanym emes-au, shetten oralghan sherli qazaqty jamandaghan Qauymdastyq ókilining myna sózin týsinsem búiyrmasyn! Býgingi kýni keshegi sol oralman qauymynyng shekpeninen shyqqan qanshama ghylym doktory, kandidaty, aqyn-jazushy, basqada óner júldyzdary men joghary mamandyq iyeleri últ ýshin úlaghatty enbekter etip jatyr. Alystaghy aghayynnyng oraluy bizding zattyq, ruhany kýiimizge qatarynan mol qazyna bolyp qosylghan joq pa?! Búl arada atalghan hanym bir qaraghanda, oralmandy kinәlaymyn dep ózi otyrghan mekemening oralmangha degen kózqarasyn ashyq bildirip otyr. Ári biylikting oralmandardy adam qúrly kórmeytinin de ashyq kórsetip alghan. Tipti T. Mamashevqa «shang juytqysy» kelmey, «osy ornynda otyra berse, mende jyly ornymdy suytpasam» degen pendeshilik te qylang beredi. Jogharydaghyday kelensizdikterden keyin, osynday qúzyrly mekeme basqaruyndaghy - alystan oralmaqshy nemese oralghan aghayynnyng jaghdayy ne bolady degendi oilasanyz, kóniliniz búzylady.

Elbasy senip júmys tapsyrghan, alystaghy aghayynmen ruhany baylanysty terendetip, memlekettik mekemlerge tikeley yqpal etedi degen qúzyrly organnyng jylan jylghy janalyghy mine osynday.

Qazaq balasy qayda jýrsede ózining otanynan - bizden medeu, ýmit kýtedi. Al biz sol ýmitti aqtay alyp jatyrmyz ba? Janyma kelgen qandas bauyrym qabyrghasy qayysyp, alysta jylap qalghan agha-bauyrynyng auyr taghdyryn aityp múnayyp otyrsa, mening kenirdegimnen qalay as ótedi!

Aghayyn, ainalayyn qazaghym, alysta jatqan bauyrlargha meyirli bolayyqshy! Búl mening emes, qanynda qazaqy qasiyet saqtalghan barlyq qandastarymyzdyng ótinishi!

 

Múhtarhan Abaghan

«Kenesary han» qoghamdyq

qorynyng diyrektory,

qogham  qayratkeri

Abai.kz

0 pikir