«Erden erding nesi ertyq?

Eptestirgen isi artyq!»

Bóltirik sheshen

«Elim, júrtym» deytin jannyng bәrining kәzir kókeyinde jýrgen auyr mәselening biri - ol qazaq arasyndaghy diny ahualdyng syn kótermeytindigi. Halqyna jany ashityn, onyng keleshegine bey-jay qaray almaytyn azamattardyng óz pikirin, úsynysyn, talap-tilegin aituy - zandylyq. Eki ret muftiylerimizding qalyng kópting oiynan shyqpaghandyghy eldin  kónilin kýpti etken jayy bar. Kýdik kóp, degenmen ýmit basym. Kýdikting kóp bolatyny - búl Qúryltaydyng da Qazaqstandaghy songhy jiyrma jyldaghy barlyq memlekettik-qoghamdyq is-sharalar siyaqty kezekti spektaklding biri bolyp shyqqandyghy, muftiylik lauazymgha kimning «saylanatyndyghy» júrttyng bәrine az degende bir ay búryn belgili bolghandyghy. Ras, búghan jana bas mýftiyding esh kinәsi joq, ol endi ózin úsynyp otyrghan «Ýlken ýidegilerge» «men onday kiyeli oryngha shynayy saylau arqyly ghana baramyn, әitpese barmaymyn» dep shart qoya almaydy ghoy...

«Erden erding nesi ertyq?

Eptestirgen isi artyq!»

Bóltirik sheshen

«Elim, júrtym» deytin jannyng bәrining kәzir kókeyinde jýrgen auyr mәselening biri - ol qazaq arasyndaghy diny ahualdyng syn kótermeytindigi. Halqyna jany ashityn, onyng keleshegine bey-jay qaray almaytyn azamattardyng óz pikirin, úsynysyn, talap-tilegin aituy - zandylyq. Eki ret muftiylerimizding qalyng kópting oiynan shyqpaghandyghy eldin  kónilin kýpti etken jayy bar. Kýdik kóp, degenmen ýmit basym. Kýdikting kóp bolatyny - búl Qúryltaydyng da Qazaqstandaghy songhy jiyrma jyldaghy barlyq memlekettik-qoghamdyq is-sharalar siyaqty kezekti spektaklding biri bolyp shyqqandyghy, muftiylik lauazymgha kimning «saylanatyndyghy» júrttyng bәrine az degende bir ay búryn belgili bolghandyghy. Ras, búghan jana bas mýftiyding esh kinәsi joq, ol endi ózin úsynyp otyrghan «Ýlken ýidegilerge» «men onday kiyeli oryngha shynayy saylau arqyly ghana baramyn, әitpese barmaymyn» dep shart qoya almaydy ghoy...

Ýmitting basym bolatynynyng basty sebebi - mýftiyding jas ekendigi. Shetelde kóp jyl oqyp kelgendigi. Qalay bolghanda da bolar is boldy, boyauy sindi. Erjan myrza qúryltayda ózi aitqanday, «moynyna auyr jýkti  artty». Endigi әngime - sol mindetti abyroymen atqaruda. Biz dintanushy adam bolmaghandyqtan óz aldyna sheti-shegi joq tútas bir әlem bolyp tabylatyn  islamnyng diny jaghyna terendemey-aq, mәselening adamilyq, qazaqilyq jaghyn ghana sóz etip kóreyik.

Birden atap óter nәrse, «qansha kóp bilgeninmen kópten artyq bilmeysin», «qúldan da bir qúzyr» deydi qazaq. Demek, әrbir naqty úsynys, pikir saralanyp, elenip, ekshelenip otyrsa ghana halyq pen diny basqarma arasynda tyghyz baylanys ornamaq. Tyghyz baylanys qana ong nәtiyje bermek.

Onyng ýstine, sayasat mәselesi bolsyn, din mәselesi bolsyn, til mәselesi (әlippe) bolsyn, tipti «qay mәsele bolsa da «eshki soysa da qasapshy soysyn» degen sóz bar, búl mәseleni mamandar sheshedi, basqalardyng oghan aralaspaghany abzal» degen pikir әr jerde-aq qylang berip qalady. Bir qaraghanda absolutti dúrys bolyp kórinetin búl oidyng astaryna ýnilsek, onyng ary barghanda jartylay ghana jón ekenin kóremiz. Sebebi, memleket pen qoghamdaghy qolgha alynar kez kelgen bastama, reforma, janalyq, barlyghy da týptep kelgende halyq ýshin. Sheshim negizinen mamandardyn, ghalymdardyng oi-tújyrymy arqyly jasalatyn bolghanymyn, onyng jaqsylyghynyng da jemisin jeytin, jamandyghynyng da azabyn tartatyn eng birinshi kezekte sol qarapayym halyq bolmaq. «Soghys degen asa jauapty mәsele, sondyqtan ony tek әskeriylerding enshisine berip qonggha bolmaydy» degen danalyq sóz dәl osy sebepti shyqqan deuimiz kerek.

Al, biz din mәselesi soghystan da auyr, tipti adamzat ataulygha qatysty barlyq mәsele bitkenning ishindegi eng jauaptysy der edik. Óitkeni, búl jerde basqalarmen salystyrghanda birden bayqala qoymaytyn kishkentay, biraq asa manyzdy aiyrmashylyq bar, ol - dinnin, yaghny senim-nanymnyng  adamnyng sanasyna emes, týpsanasyna qatystylyghy, al týpsananyng sanagha ýstemdik qúratyndyghy. Sanadaghy aqyldy týpsanadaghy sezimning biyleytindigi. Sol sebepti de sýiispenshilik sezimi óletinin bilip túrghan adam balasyn keudesimen pulemetting auzyn jabugha, beline bomba baylap ózin-ózi jauynyng ortasyna aparyp jaryp jiberuge jetkizetindigi.

Dәl osy túrghydan alghanda memleket eshuaqytta dinnen bólek bola almaq emes. Memleketting de, qoghamnyng da basty kýshi adam ekeni ras bolsa, onyng diny senim-nanymy da onymen birge ghoy. Adamdy qalaysha onyng nanymynan bólek qarastyrugha bolady? Onyng solay ekenin moyyndaghan elder ózin de, ózgelerdi de janylystyrmaydy, Úlybritaniya sekildi «patshayym (koroleva) -  memleketting ghana emes, aghylshyn shirkeuining (dininin) de resmy jetekshisi bolyp tabylady» dep, ómirding aqiqatyn zang jýzinde rәsimdep qoyady. Batystyng AQSh, Fransiya, Germaniya sekildi basqa úly elderi de sóz jýzinde dәl aghylshyndar tәrizdi ashyq jazbaghanmen, is jýzinde әlgindey ústanymnan qylday tayyp kórgen emes. Ras, sizding óz dininizdi ústanuynyzgha aiqyn qarsylyq joq, tipti jaghday da jasalghan deuge bolady, biraq, sizge meshit ashu nemese basqalay ghibadathana salu kedergisiz jýzege asa qoymaydy. Birinshi orynda - aghylshyn shirkeui (dini), nemese protestant yaky katolik dini. Jәne, búl barynsha әdiletti da adal sayasat, onyng negizinde sol memleketting negizin qúraghan últtyng mýddesin qorghaushylyq jatyr.

Endeshe, biz de óz mýftiyimizding islam dinin, onyng ishinde hanafiya mazhabyn bar jan-tәnin salyp qorghaghanyn kórgimiz keledi. «Bir últ - bir til, bir últ - bir din!» degen adamzattyq asyl qaghidagha say qazaq halqynyng býgingidey dinde altybaqan, alauyz emes, búrynghyday ózining dәstýrli jolyn qayta tabuyna yqpal etushi bolghanyn janymyz qalaydy. Ózge joldyng bәri - últty ólimge aparar jol. Basqany bilmeymiz, osy maqala avtory ýshin elimizdegi islam dinining basshysynyng róli elding basshysynyng rólinen joghary. «Oybay, ekeuin salystyryp ne keregi bar?!» dep shoshynudyng qajeti joq. Búl oy kózi tirisinde-aq «qazaq halqynyng ruhany kósemi» atanghan Ahmet atamyzdyng «til joqta - dil joq, dil joqta - din joq, búl ýsheui joqta - el joq!» degen  sózinen tuyndap otyr. Oshaqtyng ýsh búty sekildi ýsh ústynnyng bireui aqsap jatsa, sonyng saldarynan elding joyylmaghy kýn sanap qiyaldan shyngha ainalyp kele jatsa, din basynyng róli asqaqtamaghanda qaytedi?

Bizding últymyzdyng ókilderi qayshy tiygizbey qaba saqal qoymasa, beti-qolyn túmshalap hijap kiymese músylman bolyp sanalmay qala ma? Nege olar meshitte saptyng sәnin búzyp, Payghambarymyz (s.u.ә.) amanat etip ketkendey iyq tirestirip túrugha mýmkindik bermey, keshirinizder, shaptyrugha ynghaylanghan mal sekildi taltayyp túrulary tiyis? Nege músylman qazaqtyng syrt kórinisi kóz sýisinetindey sypayy, әdemi kórinbey, adamdy jiyirkendiretindey súmpayy boluy kerek? Ózimiz kózin kórgen, sonau «Nekalaydyng zamanynda» bilim alghan ghúlama atalarymyz ainagha qarap, saqaldaryn qayshymen basyp otyrushy edi ghoy? Sonda olar shala músylman bolghan-daghy, býgingi bilimi joq, ýiindegilerge shelpek pisirtpeytin, әruaqtargha iyis shyghartyp, qúran baghyttattpaytyn, әke-sheshesine muzyka tyndatpaytyn, teledidar kórsetkizbeytin jas balalar shynayy músylman bolyp shygha kelgeni me?

Aytpaqshy, sol atalarymyzdyng kózi tirisinde bizding boyjetken әpkelerimiz basyna ýkili taqiya, ýstine qynama bel qamzol kiishi edi. Tamaghy men qoly bileziginen joghary jarqyrap ashyq jýretin. Nege? Óitkeni, ol qyz bala, jigitterding kózi onyng iytelgining tamaghynday býlkildegen әppaq tamaghyna, («Aqqu moyyn, aq tamaq, qara qasty, kórip eng onday súlu búdan búryn!?» Abay), «júp-júmyr jas balanyng bilegindey әppaq» (Aqyn Sara) qolyna, qúmyrsqa beline, arshyn tósine týsui tiyis, qyz qyzyqtyruy, kelbetimen bolmasa da symday symbatymen, solqyldaghan shybyqtay bәdenimen bozbalany ózine tartuy tiyis.

Degenmen, dana qazaq, jany naghyz tuabitti demokrat qazaq bәrin oilastyrghan -  túrmysqa shyqqan qyzdyng kiyimi kýrt ózgeretin. Endi qamzol qynama bel bolmaydy, tike týsedi. Qyzdyng basyna jelek salynady. Sóitip, әppaq tamaq, qypsha bel syrt kózden jasyrylady. Ne ýshin búnyng bәri? Sebebi, ol endi bireuding basybayly әieli, ózge jigitterdi búrynghyday ózine tartugha bolmaydy, olay etu әdepsizdik, kórgensizdik, arandatushylyq bolyp shyghady. Sәbiyli bolghannan keyin jelekting ornyna kiymeshek kiyiledi. («Jelegi týspegen jas kelinshek» degen sóz sodan aitylghan). Kiymeshek onyng mәrtebesi jogharylaghanyn, jay әielden ana qataryna kóterilgenin bildiredi. Ári kiymeshek balany emizuge ynghayly, kelinshekting kókiregin jauyp túrady. (Búdan 15 jylday búrynghy bir kórinis әli kóz aldymda. Auyldaghy moldanyng ýiine minәii sebeppen bara qaldym. Kelin shay әkeldi. Bir kezde kishkentay balasy jylap edi, orystyng ishinde ósken kelin  balasyn aldyna alyp, torsyqtay әppaq emshegin shyghardy da, bizge qarama-qarsy otyrghan kýii, týk bolmaghanday shәy qúyyn jalghastyra berdi. Eluden endi asqan moldekeng shәy jinalghansha basyn jerden kótere alghan joq... «Tәrbie kórmegen!» dep qazaq osyndaylardy aitady).

Bizding mýftiyimiz osynyng bәrine bәtua shyghara alatyn, qamyrdan qyl suyrghanday etip, elding basyn biriktire alatyn túlgha boluy kerek dep oilaymyz biz. Áriyne, eng aldymen, sol dinnin, diny basqarmanyng ainalasyndaghy әrtýrli baghyttaghy toptardyng ózining basyn bir arnagha toghystara almasa, bizding bolashaghymyz búlynghyr.  Jalpy, din adam ýshin be, adam din ýshin be? Bizdinshe, birinshisi. Sebebi, Alla-Taalanyng jaratqan on segiz myng ghalamynyng ishindegi eng abzaly - adam balasy. Din, onyng ishinde islam dini adam balasyn biriktiruge júmys isteydi. Ol sonda ghana - din. Irituge júmys isteu - әzәzilding joly. Biz, әsirese býgingi tanda, qay nәrse qazaqtyng basyn qúraugha, sýttey úiytugha júmys isteydi, sol nәrsege ghana qyzmet etuimiz kerek. «Zachem nam doroga, esly ona ne vedet k hramu?» degen úlaghatty sóz bar.

Demek, basymyz birikpey jatsa, oghan din-islam kinәli emes, onyng ishindegi «hramgha» aparatyn óz jolymyzdy, últymyzgha tәn óz ornymyzdy taba almay jýrgen ózimiz kinәlimiz. Aqyndar aitqanday: «Kinәmiz taudan ýlken, kishkene emes». Eng birinshi kinәmiz - 1992 jyly 15 qantardaghy (oypyrmay, qayda asyqtyq, qanday jau qudy bizdi desenizshi!) diny senim jayly qabyldaghan alghashqy zanymyz. Onyng obal-saubyn sol kezde barlyq shaytany sekta, aghymdargha esik-terezemizdi aiqara ashyp tastaghan dýmbilez zandy qabyldaghan jandar kóterer... Biraq, býgingi zanymyz da jetisip túrghan joq - búnda da «missionerlik qyzmet» degen 7 tarmaqtan túratyn tútas bap bar. Al, dәl qasymyzdaghy alyp Reseyding zanynda onday bap túrmaq «missioner» degen sóz joq. Missioner degen kim? Birinshiden - din taratushy. Al, biz din taratatynday dinsiz halyq pa edik? Joq, kerisinshe, islam jerimizge jeterden jýzdegen jyldar búryn-aq kókte Jaratushynyng bireu ghana ekenin týisingen, soghan ghana tabynghan halyqpyz ghoy. Ekinshiden, missioner, basty maghynasy da osy  - «ýstem shirkeu basqa dindegiler arasynda óz dinin naihattau ýshin jiberetin adam». (http://sozdik.kz/ru/hash/73b036dbf/). Demek, ertengi bolashaghymyzdyng tamyryna balta shabatyn búnday shala zannyng qabyldanuy býgingi jýrgen bәrimizding kinәmiz. Birimizding kinәmiz ýlkendeu, ekinshimizdiki - kishileu... Endi bәrimiz bolyp jabylyp, sol siyaqty qatelerdi jóndeuimiz, etek-jenimizdi jiiymyz, jyrtyq-tesigimizdi býtindeuimiz qajet. Birinshi kezekte Diny basqarmanyn, onyng tizginin ústaghan bas mýftiyding belsendiligi qajet.

Sheshimin kýter isting kóptigi sonday, bәrin birdey tizip shyghudyng ózi onay emes. Bir sayasattanushy baurymyz býkil týrki әlemining basyn biriktirer «Alashiya jamaghatyn» qúruymyz qajet» dese, bir dintanushymyz «bәrinen búryn jamaghatshyldyqpen kýresu qajet!» deydi. Birinshi azamatty aiyptau qiyn, óitkeni biz ýide otyryp әlemning qamyn jeytin kópshil halyqpyz, ol әdet bizding qanymyzda bar. Degenmen, eng aldymen din mәselesinde óz ýiimizdi jónge salyp alayyqshy. Sony retke keltirip almay túryp, «әlemdik dinderding basyn birikterimiz» degen siyaqty syrt júrt kýlip jýrgen jalghan ataq, arzon abyroygha qyzyghushylyq degen jaman daghdydan arylayyqshy. Óz elimizde temirdey berik, biri bәri ýshin, bәri biri ýshin otqa týsuge dayyn tatu jamaghat qúryp alayyq, әne, sonda qalghan júrt ýlgi-ónegemizdi ýirenu ýshin bizge ózderi-aq keledi. Ózimiz duanamyz, kimge pir bolghandaymyz?..

Al, búnday nәtiyjege biz qay uaqytta jetemiz? Imam ataulylarymyz pendeleshilikke salynatyn  bizderge jany da, ary da, qoly da tazalyqtyng ýlgisi boludan jarty sýiem taymaytyn kezde. Olar tek tereng bilimdi ghana emes, bilimin ornymen qoldana alatyn, aitysta - ot tildi, oraq auyzdy sheshen, iste - almas qylyshtay ótkir kósem bolghan kezde. Onday imamdardy qaydan tabamyz? Imamdar adal bәseke, ashyq bayqau-sayystarda shyndalyp, shynayy saylau arqyly iriktelgen kezde.  Osynday kil saydyng tasynday, «sen túr, men atayyn», oilaghany ózining mansaby emes últynyng bolashaghy, әr qaysysy jýzge, myngha tatityn imamdardy ainalasyna jiigha mýftiylerimiz «erteng ornymdy alyp qoyady» dep qoryqpaytyn, kerisinshe soghan qúshtar, qúmbyl bolghan kezde. Qúrdymgha ketkeli túrghan Amerikany kezinde qútqaryp qalghan Franklin Ruzvelit aitqanday: «Men eldegi eng aqyldy jigit emespin, biraq, elding eng aqyldy, isker, bilimdi degen jigitterin janyma jinaugha mening aqyl, jigerim jetedi» deytin dәrejedegi Túlgha bolghan kezde.

Jәne. «Memleket isinde úsaq-týiek bolmaydy» depti Lenin degen bir danyshpan. Dinde onyng manyzy tipti joghary. Eng aqyry, tanerteng azan shaqyratyn azanshynyng dausy músylman túrmaq dinsiz kәpirding ózin, músylmannyng ata jauynyng ózin әsem әuezdi ýnimen eriksiz qúlaq qoyyp tyndattyratyn, onyng jan-dýniyesin baurap alatyn, «úiqysy qúrsyn, myna dauysty tynday týseyinshi!» deytindey bolghan kezde...

Abai.kz