Tanjaryq Joldyúly - 110 jyl

 

Býgin qazaq әdebiyetining kórnekti ókili, әigili aqyn Tanjaryq Joldyúlynyng tughanyna - 110 jyl. Bar ghúmyryn Alashtyng azattyghy ýshin arnaghan Tanjaryqtyng esimi qazaq tarihynan óshpes oryn alary sózsiz. Ol - býgingi tәuelsiz Qazaqstannyng irge tasyn qalap ketken Alashordanyng Qytay jerindegi tikeley ókili boldy. Alash iydeyasynyng taratushysy, joqtaushysy atandy. Sonyng saldarynan sol kezdegi Qytay ókimetining ayausyz ezgisine úshyrap, bar-joghy 44 jasynda bú dýniydemen qoshtasty esil Er!

Tómende Erbol Alshynbaydyng Tanjaryq Joldyúly turaly maqalasyn úsynyp otyrmyz.

 

...Bógelmey jazyp ólem, sen oqyp ól,

Tartamyn aqyr jaza sonyng ýshin...

Búl aqyn Tanjaryqtyng týrmede jazghan jyr­lary tynshy-tergeushiler tintui ke­zinde qoldy bolyp, ózi sol ýshin tergelip, ólim­shi bolyp tayaq jep, jan azaby men tәn azabyn qatar tartyp jatqanda, «Endi óleng jazbay-aq qoyynyzshy, agha!» dep ja­ny ashyghan týrmeles inisine aitqan sózi. Aqynnyng auzyna búl sózdi Tәniri sal­ghan shyghar, ol shynymen de «jazyp óldi».

 

Tanjaryq Joldyúly - 110 jyl

 

Býgin qazaq әdebiyetining kórnekti ókili, әigili aqyn Tanjaryq Joldyúlynyng tughanyna - 110 jyl. Bar ghúmyryn Alashtyng azattyghy ýshin arnaghan Tanjaryqtyng esimi qazaq tarihynan óshpes oryn alary sózsiz. Ol - býgingi tәuelsiz Qazaqstannyng irge tasyn qalap ketken Alashordanyng Qytay jerindegi tikeley ókili boldy. Alash iydeyasynyng taratushysy, joqtaushysy atandy. Sonyng saldarynan sol kezdegi Qytay ókimetining ayausyz ezgisine úshyrap, bar-joghy 44 jasynda bú dýniydemen qoshtasty esil Er!

Tómende Erbol Alshynbaydyng Tanjaryq Joldyúly turaly maqalasyn úsynyp otyrmyz.

 

...Bógelmey jazyp ólem, sen oqyp ól,

Tartamyn aqyr jaza sonyng ýshin...

Búl aqyn Tanjaryqtyng týrmede jazghan jyr­lary tynshy-tergeushiler tintui ke­zinde qoldy bolyp, ózi sol ýshin tergelip, ólim­shi bolyp tayaq jep, jan azaby men tәn azabyn qatar tartyp jatqanda, «Endi óleng jazbay-aq qoyynyzshy, agha!» dep ja­ny ashyghan týrmeles inisine aitqan sózi. Aqynnyng auzyna búl sózdi Tәniri sal­ghan shyghar, ol shynymen de «jazyp óldi».

 

Tanjaryq Joldyúly poeziyasy­nyng 80 payyzy týrmede jazyldy. Al, onyng ter­geushiler men tynshylar tarapynan joyyl­ghany qanshama?! Bizge jetkeni - tas týrmening týnegin jaryp shyq­qan jaryq sәule syndy. Mir­ja­qyp, Maghjan sekildi aghalarynyng orys týrmesining beton qabyrghalary tún­shyqtyryp, alty Alashyna jetpey qal­ghan «Abaqtydaghy dauysy», tergeude kórgen jan tózgisiz azaby, Tanjaryq aqyn jyrynda janghyryp túrghanday әser qaldyrady.

...Dóngelek bir taqtay bar qalyng shapqan,

Betine qanmen syrlap, boyau jaqqan.

Jalanash qúiryq qoyyp otyr, - deydi,

Qaratyp úshyn órge shege qaqqan.

 

Kómirge otyrghyzyp úsaq shaghyp,

Qan degen may qúiryqtan suday aghyp.

Ýrpine shy jýgirtip bozdatqanda,

Shybyn jan shyghyp ketpey túrsyn naghyp?!

 

Adamnyng jany ketip denesinen,

Qúiryqty alsang júlyp shegesinen.

Tәnirge dauysyng jetip zarlanasyn,

Tyrnaqtyng iyne súqsa kóbesinen.

Búl aqynnyng «Týrme hali» deytin úzaq tolghauynan ýzindi. Oqudyng ózi ki­si jýregine salmaq týsirer osy tәn men jan azaby súltan bop tughan Alash arystarynyng basynan baghy aughanda, týrme «sadisterinen» kórgen qinauy. Olardy osylay atamasqa sharang joq. Adam balasyn qinaudan lәzzәt alatyn «sadister» bolmasa, esi dúrys jan iyesi múnshalyq hayuandyqqa bara almas edi. Shyghys Týrkistan ziyalylaryn ke­lisim boyynsha, Kenes-Qytay chekiys­te­ri birge tergegenin, al Tanjaryq Jol­dyúlyn «Gospodin Tandjarik kak jizni?» dep «shegir kózin syq­siy­ta­tyn» orys tergeushisi Polinov súraqqa tart­qanyn eskersek, orys týrmesi men qytay týrmesindegi tergeu-azaptau tәsilderining úqsas bolghany óz-ózinen týsinikti. Qúpiya qoymalarda saqtalyp qalghan Alash arystarynyng atylar al­dyndaghy fotolary da biraz jaygha qa­nyqtyrghanday. Osy qasiretti jyrlardan jany men tәni qatar shyrqy­ra­ghan ayauly aqynnyng jýrek lýpili men sausaq tabyn sezgendey bolasyn.

«Týrme әdebiyeti» dep atalatyn ja­na terminmen indete zertteytin joq­shysyn kýtip jatqan Tanjaryq aqyn poeziyasy, Búqara Tyshqanbaev, Tileu­jan Saqalov, Orazanbay Egeubaev, Túr­lybek Mәmeseyit syndy azuly da alym­dy jazushy-ghalymdar zerttep, zer­delegenine qaramastan, jana zaman­nyng kózimen ýniludi qajet etedi, arhiv qoymalaryndaghy әli ashylmay otyr­ghan biraz qúpiya jaygha da týnning shetin týrgendey tam-túmdap sәule týsiredi. Bú­ryn zamannyng qúrsauymen aitylmay kókeyde túnshyghyp qalghan zarly shyn­dyq  jaryqqa shyghar kýnin an­say­dy. Belgili bilimdar Serik Ne­giy­mov­ting payymymen aitsaq, «Alash iydeya­syn - Álihan, Ahmetterding bas­tamasyn jal­ghastyrghan sayasy jauynger», búl ta­rap­taghy ózining әdil baghasyn әli al­ghan joq.

Sonyng biri - júrt auzynda aitylyp jýrgen Maqsút Sasanúly, Ábeu Qú­dyshúly, Tanjaryq Joldyúly bas­taghan «arghy bettegi» qazaq ziyalyla­ry Shyghys Týrkistangha «qonys au­dar­ghan» qazaqtyng túnghysh últtyq ýkimeti әs­kery kenesining mýshesi Rayymjan Mәr­sekúly men Ybyrayym Jaynaqov syn­dy Alash iydeyasynyng ainymas
sa­r­­bazdarymen qosylyp, Alashorda­nyng Qazaqstanda iske aspay qalghan úly múrattaryn oryndau jolynda, Qúlja qalasynda «Alash-azattyq» atty qúpiya úiym qúryp, Shyghys Týr­kistan azattyghy ýshin kýreskeni ja­yyndaghy әngimeler. Júrt auzyn­daghy osy sóz­derde shyndyqtyng silemi jat­qan se­kildi. Búl aqyn shygharma­laryn­da da iz qaldyrghan. «Tútqyndalu» atty úzaq tol­ghauynda tergeushining auzynan be­riletin shumaqtarda:

...Alyp túr Altay jaqtan Ábeu habar,

Amalyn Barkól jaqtyng Shәmsy tabar.

Qúsayyn Ýrimjiden saghan kelgen,

Kising kóp sening múnda elge shabar.

 

Búl isti Maqsút qúrghan basynda alghash,

Bir qazaq Maqsút aitsa kirmey qalmas.

Bastap jýr ol ketken song Jәiirbegi,

Olardyng qaysy qazaq tilin almas.

Bilesing onyng bәrin ishinde ózin,

Qay qazaq saghan kelip aqyl salmas.

Taratyp jatasyng sen úiymshadan,

Ketedi birden-birge bәri jalghas, -

deli­nedi. Tanjaryqty 1925 jyly Qazaq­stan­nan qaytqannan bastap jiti ba­qylauyna alyp, basqan-túrghanyn hat­­tap-shottap jogharygha joldap otyr­­ghan Qytay tynshylarynyng búl sú­raghy tegin bolmasa kerek. Búl jerde dús­pangha satylghan el arasynyng «ýn­de­mesteri» de «iyelerine» adal qyzmet at­qarghan synayly.

Aqyn:

Aydatqan bizdi ústatyp aghayyndar,

Qosh endi jolyqqansha jaqsy jasa, - dep, aidalyp bara jatyp jaularymen de babadan qalghan mәrt minezben qoshtasady. Ár zaman «tasqa shapsa mayyrylmas» aldaspandarymen qosa, kózge qorash satqyndardy da tughyzady. Búl joldar aqynnyng ózi:

Ahmet, Abay, Áset, Merjaqyptar,

Jetpeydi oghan jisang myng balany.

Shәkerim, Árip penen Múryn, Omar,

Kómbege olar shapsa, tyng barady, - dep qúrmetpen eske alatyn «últtyng ústazy» Ahmet Baytúrsynúlynyn:

«...maghan auyr osylardyng bәrinen,

Óz auylymnyng itteri ýrip, qapqany», - dep, tausylatyn qúsasymen ýndesip jatyr.

Tergeushiler tarapynan «qay qazaq Maqsút aitsa, kirmey qalmas» delinip otyrghan Maqsút Sasanúly haqynda qaperge iler bir jәiit bar. «Qazaq» gazetining 1917jylghy №222 sanynda «Baspahana turaly» degen atpen Ile qazaqtarynan kelgen hat jariyalanghan. Kóziqaraqty oqyrmangha búrynnan tanys bolsa da, osy qysqa hattyng mә­tinin tolyq keltiremiz:

«Qazaq» basqarmasynyng baspahana turaly jazghan sózine ishimiz erip, Qytay qol astyndaghy Kýnes elining qazaqtary «Azamat» seriktigine 600 som aqsha jiberdik. Qolgha alghan isinen biz de qúr qalmalyq dedik. Alash tuy­nyng astyna biz de qosyldyq. Qaranghy bir shet jerden bizder qosylghanda, basqa kózi ashyq, kónili sergek qay qazaq qarap qalar deymiz. Býtin alty Alash bolyp bir baspahanagha ie bola almasa, qansha noghaygha kýlki bolmaymyz ba? Bayaghydan beri telmirgenimiz az ba? Shómishten qaghylyp jýrgenimiz be? Eger qazaqtyng bir baspahanasy bolsa, әr týrli gazet-jurnal basylyp, qazaqsha mektep kitaptary kóbeyip, kózimiz ashylar edi.

Maqsút tәji Sasanúly, Molda Núr­bekúly, Qasbolat Baybolatúly,         Shayyr­bek Sasanúly, Raqym Aqyl­bek­úly, Jiyenәli Meyirmanúly».

Úly Abaydan bastalyp, Alashorda arystary kezinde últtyq qozghalysqa ai­nalghan qazaq júrtynyng ruhany ór­leuining barometri «Qazaq» gazeti bol­ghany týsinikti. Búl ruhaniy-әleu­mettik buyrqanys Qytay bodanynda otyrghan qa­zaqtardy da sharpymay qalghan joq. Demek, Qazaq balasynyng birtútas alash dep soqqan jýregin shekara sy­zyghy bóle almaghan. HH ghasyr basyn­daghy Shyghys Týrkistan qazaqtary tarihyndaghy asa iri túlghalardyng biri Maqsút Sasanúly erteden «qaranghy bir shet jerde» túryp, «Alash tuynyng as­tynda» bolghan deuge haqymyz bar. Jal­py, búl keyin qauzalatyn, óz aldyna bólek әngime. Tek sóz retine kel­gesin aityp otyrmyz.

Tanjaryq aqyndy Qazaqstangha kelu­ge inkәr etken key aghayyn jazyp jýr­gendey «...Qazan tónkerisi jenis tauyp, sosialistik Kenes Odaghy qú­ry­­lypty» degen habar emes, osy Sa­san auy­lyna kelip túrghan «Qazaq» gaze­ti­nen alghan tәrbiyesimen jýregine or­nyq­qan «Alashqa qyzmet qylsam» de­gen armanymen qosa, Alashorda últ­tyq ýkimetining avtonomiya aluyna bay­lanysty kýlli qazaq aspanyn jan­ghyrtqan, «Jasasyn, Alash avtonomiyasy!» degen úran bolsa kerek. Áyt­pese:

Tanjaryq Joldybaev mәshhýr atym,

Belgili alty Alashqa jazghan hatym»- deytin tәkappar aqyn, ayauly aghalary­nyng basyp ketken izin ýlgi tútyp:

Az jazyp qysqasha ómir tarihymdy,

Ketpekpin oiyma alghan formalymsha.

Jaqtyrsa jastar alyp oqyp jýrsin,

Ahymet, Merjaqyptyng jornalynsha»  - demese kerek-ti.

Aqyn shygharmalaryn talmay jinap, zerttegen, bar ómirin osy iygilikti iske arnaghan Alashtyng bir degdar úly Orazanbay Egeubaev 2001jyly Ýrim­jiden shyqqan Tanjaryq shygharma­lary­nyng eki tomdyq tolyq jinaghyna jazghan alghysózinde: «...Kenes Odaghy qú­ryl­ghannan keyin Qazaqstandaghy Alashorda partiyasynyng Shinjangha kelgen  adamdary, Shinjanda ózderi­ning qúpiya  úiymdaryn qúryp, búrynghy qimyldaryna kirise bastaydy» degen derek keltiredi. Múny Alashtyng kósemderining biri Halel Dosmúha­medting tergeushige bergen jauabynda: «...bizding basty maqsatymyz - barlyq qazaqtyng basyn qosu bolatyn. Biz qytaydaghy qazaqtardy da qosyp aludyng jolyn qarastyrdyq. Áriyne, olar ózderi mekendep otyrghan territoriyasymen qazaqtyng qúramyna kirui kerek dep eseptedik» deytini de rastay týsedi. Aqynnyng «Týrme tarihy» atty óleninde:

...Túrdaqyn, Aysa tóre, Jaynaqov bar,

Qúljanyng qalasynda elu adam,

Bir týnde әketipti biraq aidap...

Nemese:

Baybatsha - Ybyrayym, Jaynaqovpen,

Jóneldi Saghatbekter sonyna ere, -

dep bayandalady.

Búl óleng mening esime bala kýnimdegi bir uaqighany týsiredi. Toghyzynshy sy­nyp oqityn kezim edi. Qúlja qala­synda mektep-internatta bolatynmyn. Auyldaghy ýiime baryp qaytugha avtobusqa mindim. Avtobus qozghala bastaghanda, janymdaghy bos oryngha entigip kelip bir jas jigit otyrdy. Qolymda «Bes ghasyr jyrlaydy» atty ki­taptyng (kirill harpimen) kóshirmesi bar edi. Biraz jýrgen song qasymdaghy jigit týrtip, ony qaydan alghanymdy súrady. Men Ile pedagogikalyq ins­titutyndaghy aqyn aghalarymnan al­ghanymdy aittym. Ol mening kirill har­pin tanitynyma quanyp qaldy. Óleng jazatynymdy bilgen son, tipti jaqsy kórip ketti.

- Alashordany bilesing be?

- Bilemin.

- Onda Ybyrayym Jaynaqovty da biletin shygharsyn?

Men basymdy shayqadym. Ol qo­nyr sumkasynan kóneleu eki kitap alyp shyqty. «Alash hәm Alashorda» de­gen kitap eken.

- Men Ybyrayym Jaynaqovtyng nemeresimin. Ol da alashordashyl bolghan, - dedi.  ...Úmytpasam, nemeresi­ning aty Madiyar bolatyn. Alashtyng sol asy­lynyng úrpaghy Ile oblysy, Mún­ghúl­kýre audany, Aqsu auylynda túra­ty­nyn aityp edi.

Shara Tanjaryqqyzy «Jas qazaq» gazetindegi maqalasynda: «...30 jylgha deyin onyng ólenderin oqugha tyiym sal­­dy. Aqyngha «últshyl», «japon shpio­ny» degen jala jauyp, ólenderin ór­tedi» degen derek keltiredi. Esinizge alynyzshy, qúrmetti oqyrman, Alash kósemderining de týbine jetkendegi taqqan aiyptary tura osynday bolatyn. «Basty maqsaty - barlyq qazaq­tyng basyn qosu» bolghan esil erlerge taghylghan aiyptyng da úqsas bolghany kezdeysoqtyq emes.

Basy aidauda, qoly baylauda jý­rip, jaryq tandy ansaghan jәne sol tannyng jarqyrap ataryna shýbәsiz sengen aqynnyng jýrek qanyna qa­lam­sabyn malyp jazghan jyrynyng týnek­ting týbinen, ózi sheksiz sýigen Alashyna jetuge nәsip etken meyirimdi Allagha myng mәrte shýkir! «Týrme hali» tol­ghauy­nan keltirilgen myna shumaqtar onyng Alty Alashqa aitar ósiyeti syndy.

Bәri óldi Ýrimjining qalasynda,

Qyryq eki, qyryq ýshinshi jyl arasynda.

Qorlyqpen sol sabazdar ketti armanda,

Balannyng qaldy búl kek balasyna...

 

Ólsek te, ólmes bizding ataghymyz,

Belgili istep jýrgen «shataghymyz».

Alystan altyn sәule bir kýlimder,

Bolghanmen qazir týnek jataghymyz.

Alatyn qúndy quyp iyemiz bar,

Biz de elmiz shóbereli, atalymyz.

 

Zúlymgha ras qarsy túrghanymyz,

Ol da ras, qúpiya úiym qúrghanymyz.

Kekpenen qolymyzgha qúral alyp,

Jelkeden gomindandy úrmaghymyz.

 

Kelsender Ýrimjining qalasyna,

Kózing sal qaltarys, say-salasyna.

Osyny óle-ólgenshe úmytpa dep,

Tapsyryp ket balannyng balasyna...

 

Kórgenin atasynyng oqyp kórsin,

Kektenip, kózin salyp, kónil bólsin!

Babamnyng tarihy dep tabyn tanyp,

Zalymnan kegin alyp, qolynda ólsin!

 

Keledi týn ornyna jaryq sәule,

Senemin, emes múnym beker әure.

Sózimning týbin oila endi elim,

Qolyna osy sózim tiyse zәude.

Abai.kz