Sonau bir jyly kórshimiz Reseyde Putin myrzanyng «taza orys qalmady» dep oibaylap, әr elde jýrgen geni taza orystardyng Otanyna kóship baruy ýshin jaghday jasaytynyn reseylik BAQ-tar jarysa jazghany esimizde. Kórshining búlay atqa qonuynyng syry - últynyng qanyn saqtap qaludy maqsat tútqandyghy. Qazaqsha ait­qanda, tegin tazalap, týzep alghysy kelse kerek. Al keshe tekke jete mәn bergen qazaqtyng býgingi últtyq sapasy qanday? Resey taza orysy­na jarnama berip, sham alyp izdep jatqanda, bizdegi últ sapasyna qauip tóndirer tórt basty aidahar syndy tórt dúshpandy aitpasqa bolmaydy...

Hangha qaradan qyz alugha ýzildi-kesildi qar­sy bolghan babalarymyz ýshin tektilik asa jo­ghary mәnge ie edi. Búqar babamyz Aby­lay­dyng ózine «Ay, Abylay, Abylay! Qatyn alma qa­radan, Qara tumas saradan...» degende, úr­pa­­ghynyng úsaqtalyp, qanynyng búzylatyn­dy­ghyn menzedi. Últtyng sapasyna alandady. Ba­ba­lardyng sol alany búl kýnde uayymgha ai­naldy.

Keyinde BAQ-ta «últ immuniyteti» degen ter­min qalyptasyp jýr. Sol aitqanday, bý­gin­gi qazaqtyng immuniyteti óte әlsiz bolyp túr. Dәrigerlerding tilimen aitsaq, últ tútas aghza bolsa, sol aghzanyng jýrek, bauyr, ót, býiregi se­kildi ishki qúrylysyna auru-syrqau ýiir­sektep aldy.

Maskýnemdik

Ghalamtordaghy derekterge jýginsek, Dý­niye­jýzilik densaulyq saqtau úiymy spirt ishim­dikterin tútynu dengeyin aiqyndau ýshin 188 elde arnayy monitoring jýrgizipti. Sonda 2011 jylghy reytingide Qazaqstan 34-oryn­dy iyelenipti. Búl bolsa әrbir qazaq­stan­dyq­tyng basyna shaqqanda jylyna 11 litrge juyq taza etil spirti eken.

Núrghisa ELEUBEKOV (foto)

Jartylyqqa eseptegende - 50 bótelke araq. «Nәtiyjege ýnilsek, Qa­zaqstan býgingi kýni Ortalyq Aziyada naghyz ishimdikke qúmar el bolyp tabylady. Mysal ýshin aitatyn bolsaq, jogharyda atalghan reytingide Qyr­ghyzstan - 106-shy, Týrikmenstan - 114-shi, Ózbekstan - 131-shi, al Tәjikstan 134-shi orynda túr. Tipti kórshiles Qy­tay­dyng ózi 1,5 milliard halqy baryna qara­mastan, 95-shi orynda túr. Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymy halyqtyng jan basyna shaqqanda alkogoli tútynuynyng shekti dengeyin de eseptegen. Ol jylyna 8 litrden aspaugha tiyis. Odan artyq tútynu últtyng azyp-tozuyna, tipti qúryp ketuine әkep soghady. Osy әleumettik kesirli qúby­lystyng auyr saldaryn bizding elimizding mysalynan kóruge bolady», - dep Mәjilis deputaty Ergen Doshaev dabyl qaqqan edi. Dabyl qaghyludan kende emes. Biraq nәtiy­je mardymsyz.

Songhy bes jylda spirtti ishimdikti túty­nudan 12 myngha juyq qazaqstandyq qaytys bolghan. 210 myngha juyq adam narkologiyalyq dispanserde esepke aly­nypty. Songhy bes jylda mas kýiinde ja­sal­ghan qylmystar sany eki esege ósip, 13 mynnan astam faktini qúraghan. Maskýnem qylmyskerlerding qolynan 3 172 qazaq­standyq qaza tauypty. Songhy bes jylda ishimdik iship kólik ruline otyrghan 330 myng jýrgizushi ústalypty. Olar 1 814 jol-kólik oqighasyn jasap, sonyng saldarynan 494 adam qaza tapqan, 2,5 myng adam әr­týrli jaraqat alghan. Búl últ sapasyna soq­qy emes dep kim aitty?

Nashaqorlyq

Qazir Qazaqstanda resmy mәlimet boyynsha «54 myngha juyq nashaqor tirkeu­de túr. Saraptaular nashaqorlardyng 60 payyzy 30 jasqa deyingi jastar men әiel­der», - deydi. Qazaqstanda resmy mәlimet boyynsha 5000-gha juyq jasós­pirim esirtki tútynady. Qazaqstanda jyl sayyn 20 ton­nagha juyq әrtýrli esirtki alynady. Resmy kórsetkishterdi tek on eselegende ghana nashaqorlar sanynyng naqty kórsetkishi shyghady eken. Búl últ sapasyna soqqy emes dep kim aitty?

Jasandy týsik

Jyl sayyn elimizde 300 myngha juyq jasandy týsik jasalady. Búl - 100 payyz tuu kórsetkishining 80 payyzy. Mәlimetter jasandy týsik jasatushylardyng jas sha­masy 12-14 jastan bastalatyndyghyn ai­tady. Elimizdegi jasóspirim qyzdardyng 10 mynnan astamy ekinshi mәrte týsik ja­satatyn kórinedi. Al Niyderlandiya mem­leketinde abort jasatatyn adam sany jylyna 10 myng ghana desedi. Bizde 300 myn!

Sapany saralaudyng úshyghy qayda jatyr? Últtyng ruhany sapasyzdyghynyng bir kórsetkishi - balighatqa tolmaghan ong jaqta otyrghan qyz balanyng tabaldyryq attamay jatyp, abyroyyn tógui. Jas qyzdardyng jasandy týsik jasatuy kóre­gendikting belgisi demeytin shygharmyz... Búl últ sapasyna soqqy emes dep kim aitty?

Jezókshelik

Qazaqstanda keybir aqparat 10 myn­nan astam jezókshe bar deydi. Búl - «iym­port­tyq» jezókshelerdi sanamaghandaghy esep. Al Ishki ister ministrligi taratqan mәli­metterge qaraghanda, bir Almaty qala­synda 10 myngha juyq jezókshe tirkelgen. Ár kýn sayyn Almatyda 2000-gha juyq jezókshe kóshege shyghady eken. Ol az deseniz, «200-ge juyq priton men 150-ge tarta saunada qyzdar aqshagha satylady» degen derekter de bar. Internet sayt­tarynda jezókshelerding jasy 14-jastan bastalatyndyghyna býginde eshkim tang qal­maydy deydi. Jezókshelikti, tipti últqa qar­sy genosid retinde baghalaushylar da bar. 2010 jyly 314 jezókshe men 56 jen­getay tizimge alynypty. Al tizimdel­me­geni búdan birneshe ese kóp. Búl últ sapa­syna soqqy emes dep kim aitty?

Nýkte

Kýndelikti túrmysta, ómirde ózimiz kó­rip jýrgen jayttar arqyly, qoghamdy ishten iritip-shiritetin adam­nyng azghyndauy­na әkelip soghatyn qazaqtyng býgingi qas dúsh­panyn sanamalaugha tyrys­tyq. Sonda últty ulaugha, basqasyn aitpaghannyng ózin­de osy «tórttik» te anau-mynau atom qaruy­nan kem týspey túr. Filosoftar múny «ishki sebep» dep atapty. Sol ishki sebepter әr­qashan sheshushi ról oinaydy degendi ai­tushylar da sol filosofiya ghalymdary. Olay bolsa, búl «tórttikke» arnayy toq­taluymyzdyng sebebi de osynda. Syrttan tuyndaghan jogharydaghy ishki faktorlar últ sapasyna qauip tóndirip otyr.

Britaniyanyng әigili tarihshysy Ar­nolid Djozef Toynby «Tarihty zertteu» atty úly enbeginde: «Bir memlekettin, tipti bir últtyng qúrdymgha ketui, joyyluy óz ishinen bastalady. Syrtqy kýsh qúryp bitu­ding aldynda túrghan kezdegi eng songhy soq­qyny beredi» dep jazypty.

Qarshygha MÚQYSh, filosof, ghalym:

- Últtyq sapagha әser etushi retinde birneshe faktorlardy aitugha bolady. Ghalymdardyng aituynsha, geneolo­giya­lyq aqparat týrinde kez kelgen jaqsy-jaman әdet úrpaqqa berilip otyrady. Demek, qoghamdaghy kelensiz jaghdaygha dushar bolghan, ya ol mas­kýnem, ya nasha­qor, ya jezókshe bolsa da, onyng geni keleshektegi úrpaghyna búl turaly aq­paratty jetkizedi. Onyng adam bolyp qalyptasuyna «óz ýlesin» qosatyn bolady. Qazaq «qan­men beriledi» degende de osyny aitady. Olay bolsa, ishkilik­ke, ne esirtkige boy aldyrghan, ya jezók­she­likke salynghan adamnan әrbir úrpaq sapaly deuge bola ma? Álbette, joq. Sondyqtan búlardy da últ sapasyna qauip tóndirer, últty degradasiyagha tý­sirer faktor retinde qarastyrugha әb­den bolady.

Avtor: Qyzghaldaq AYTJANOVA, Qaraghandy oblysy

"Alash ainasy" gazeti