Jaqynda Almatydaghy «Abai baspasy» Zәripbay Oraz­bay әzirlegen «Úly tarih jәne Úly әuliyeler» atty jiy­naqty jariyalady. Ol Aqtan sopy Qútbtyng «Bizding tarihymyz» (1730) dep atalatyn shaghatay qarpindegi qol­jazbasy negizinde dayarlanghan. Onda Shyn­ghys hannyng (qoljazbada – Shynghyz) eng senimdi qolbasshysynyng biri Noqta (key derekte Búqyrshyn) noyan men onyng aghasy Oraqty úrpaqtarynyng XVIII ghasyrdyng basyna deyingi tarihy bayandalghan.

Atalghan kitaptaghy týrkiler men Shynghys hangha qatysty mәlimetter Ra­shid ad-din Fa­zullah Hamadaniyding «Jamigh at-tauariyh» (1316) jәne Sharaf ad-din Ály Yazdiyding «Zafarnama» (1425) enbekterindegi derekterge sәikes ke­ledi. Jinaqqa Bekasyl әuliyening «Zikzal» múrasy turaly derekter men Mәshhýr Jýsipting estelikteri, sonday-aq akademik Gharifolla Esimning «Shynghyz han turaly tosyn pikir» atty maqalasy engen. «Úly tarih jәne Úly әuliye­ler» kóne zamannan osy kýnge deyingi el tarihyn dúrys bayyptaugha jәrdemin tiygizedi.

7 jeltoqsan kýni sagh. 15.00-de elordadaghy Akademiyalyq kitaphanada kóne tarihtan maghlúmat beretin «Úly tarih jәne Úly әu­liyeler» atty jinaqtyng túsaukeseri ótedi.

Aqtan sopy Qútbtyng «Bizding tarihymyz» atty kitabynyng 1-bó­liminde adamzattyng jara­tylghan dәuiri, Ydrys (gh.a.s.) pen Núq (gh.a.s.) payghambarlardyng ta­­rihy, týrki taypalarynyng payda boluy, olardyng alghashqy mekendegen aimaqtary, ondaghy jer-su ataularynyng (Talas, Shu, Balqash, t.b.) negizi, taypa-ru atyna ainalghan adamdardyng mәlimeti, olardyng úrpaqtary, Euraziya kenistigine qalay tara­ghany, últtargha bólingeni turaly bagha jetpes derekter kel­tirilgen. Múra mazmúnynda Núq payghambar topan sudan keyin Turan degen ataugha ie bolghan jer­lerdi Yafas atty úlynyng enshisine beredi. Onyng alghashqy qonysy – Kur tau (Qara tau). Yafastyng Týrik, Hazar, Saqlab, Rus, Meshek, Chiyn, Qamar, Kimal (Tibiyt) atty toghyz úl tuady. Yafas biy­leushi bolghan kezde, onyng esimine «biyleushi-patsha» úghymyn anghartatyn «qa­ghan» degen sózdi tirkep ataytyn. Týrik te, onyng úrpaq­ta­rynan shyqqan Qyrqyz (Qyr­ghyz), Ja­layyr, Nayman, Arghyn siyaq­ty úlyqtar da «qa­ghan/ han» degen dәrejege ie bolghan deli­nedi.

Týrikten Álinja, Týtik, She­gil, Ber­sen­jar, Emlaq, Tarpaq, Tur degen úldar ta­raydy (kitapta olardyng 4-buynyna deyingi she­jiresi bar). Olardyng ishinde ha­lyqqa tanys Qyrqyz (Qyrghyz), Jalayyr, Qorday, Alban, Qúlan, Nayman, Nәdýlish, Arghyn, Tuba, Buyrat, Bayqal, Jaqut, Tanqút, Shanqút, Úranqay, Qatun, Ashina (olar ekeu: birinshisi – Qanqadan, ekinshisi Shyrshyq әuletinen taraydy), Qotan, Qashghar, Tәrim, Chaqmaq (Shaqpaq), Áris (Arys), Dula, Afrasiyab, Ánkýrәn, Shym­ghan, Shymbay, Shyrshyq, Siy­­rily (Sirgeli), Chanchquly (Sha­nysh­qyly) t.b. taypa-rular­dyn, to­ponimderding atauy úshy­rasady.

Kitaptaghy dereginde Yafas­tyng úr­paqtary 5-buyngha jetkende meylinshe kóbeyip, bas­tapqy mekendegen aimaghy tir­shiligi ýshin tarlyq qylady. Son­dyqtan Týrik әuletin Kur tau­gha qaldyryp, keyingi úldaryn әuletimen qosa basqa aimaqqa qonys audartudy úigharady.

Týrik 240 jyl ómir sýrgen («Týrik – laqap aty, týbiri arab­tyng «aqyldy, dana, danyshpan» úghymyn beredi; Týrik Say­ramda ólip, sol jerge qoyyldy. Say­ram – Týrikting Tur degen kenje úly­nyng laqap esimi» de­lingin qoljazbada), osy uaqyt ara­ly­ghynda onyng birneshe úr­paghy dýniyege kelip, ósip-ónip kóptegen úryqqa (atagha) bólinip, bólek ómir sýre bas­taydy. Sondyqtan ol kenje úly Tur­dy ontýstikke qaldyryp, odan song Alyn­janyng Debaquy, Dip Jaqyi, Qanqa degen úldarynan taraghan úrpaqtaryn Kur taudan (Qara taudan) Talasqa deyin jәne odan әri Shu ózenining aralyqtaryndaghy aimaqtaryna qonystandyrady. Qalghan Týtik, Shegil, Bersenjar, Emlaq degen úl­dary men olardan taraghan úrpaqtaryn basqa aimaqtargha ornalastyru ýshin úly kóshti bastaydy. Ol kóshirmek bol­ghan­da, ózen jaghalauyndaghy otyrghan úr­paghy ornyqqan jerinen ket­kisi kelmey, birshama talasty («Ta­las» toponiymining negizi) deydi.

Onyng kóshi alghashynda ózen­nen (Shu) ótip, onyng soltýs­tiginde kóldeneng jatqan taugha kez­desedi. Odan ótken kezde bir ýlken kólge (Balqash) shyghady. Sol jerde Týrikting Balqash atty qyzy jolbarystan ýrkigen ógizden qúlap, mert bolady. So­dan este qalsyn dep, kólge Bal­qash atauy berilgen desedi.

Olar shyghysqa qaray jýrgen kezde, kólge kelip qúiyp jatqan bir ózenge tap bolady. Ol ózen­nen óter kezde Qordaydyng Ily degen әieli sugha túnshyghyp qay­tady. Ony ózenning bergi betine jerleydi. Sonda Qorday sýiikti әielining beyitin aidalagha jalghyz tastap ketkisi kelmey, Týrik atasynan sol jerde qalugha rúqsat alady. Ózenge Ily (Ile) degen atau beredi (Ilening ong jaghalauyna Shegilding Alban degen perzenti qonys tebedi).

Úly kósh sodan song shyghysqa qaray jýrip otyryp, kóldeneng jatqan asa bir biyik taugha tire­ledi. Týrik ata ontýstik pen sol­týstik taraptaghy aimaqtargha ba­ryp qaytqan uaqyt aralyghynda onyng Jalayyr (shyn aty – Kók­jal) atty ne­me­resi biyik tau­dyng (Altay) basyna shyghyp, kóp jerin aralap, onyng әsem tabiy­ghatyn únatyp qalady. Sol Týrik atasynan mol aimaqty qonys retinde enshilep alady. Sonda Jalayyrdyng inileri Alban men Qúlan jәne olardyng әkesi Shegil Jalayyrmen qalghylary kele­tinin aitady. Týrik búl ótinishti qabyl alyp, olargha sol taudan (Altaydan) Qorday qalghan ózenge deyin jerlerdi beredi. Olar alghashynda atalghan tau men sol taudyng etegindegi ózenning boyyna qonystanady. Sol jerde Jalayyrdyng bir jasar balasy Týrikting sausaghyn tistep alady. Sonda Týrik: «My­na bala ózi sәby bolsa da, tisi ere­sekti­kindey eken» depti, sodan «Ertis» bop kete bardy deydi әpsanada (gidronim tórkini).

Týrik ata sol jerde qystap qalady. Sol jyly qys óte qatty bolyp, adamdar kýizeliske úshy­raydy. Ol kezge deyin adamdar otty qúrghaq aghashtardy bir-birine ysqylap jýrip alady eken. Kýn qatty suyp ketken kezde, Bersenjardyng úly Nә­dýlish qúrghaq aghash izdep jýrip qatty yzalanady da, bir tasty ekinshi tasqa úryp, ot shygharyp alady. Múnyng sharapaty – adamzatqa ot keledi.

Kóktemning ortasy aughan kezde Týrik qalghan balalaryn jinap alyp, soltýstikke qaray taudy jaghalap jolgha shyghady. Aq suly ózenge jetedi. Naymannyng anasy men Jalayyrdyng anasy tughan apaly-sinlili eken, alghashqysy ózennen әri asyp ketkisi kelmeydi. Onyng bauyrlary Nәdýlish, Arghún (Arghyn), Tuba, sosyn olar­dyng әkesi Bersenjar da Nay­man qalghan aimaqta ornyghugha Tý­rikten rúqsat súraydy. Óti­nish qanaghattandyrylyp, Ber­senjargha «Úrpaqtaryng osy tús­tan batysqa qaray qonystana bersin!» dep, núsqau beredi de, qalghan úrpaghyn ertip әlgi aq suly (Berel) ózennen ótip, әri ketedi. Bersenjar bolsa atasynyng ait­qanyn oryndap Nәdilýsh, Arghun, Tu­bany batys jaqqa kezek-ke­zegimen ornalastyrdy.

Aq suly (Berel) ózennen ót­kennen song Jalayyr men Nay­mannyng naghashysy – Qyrqyz (Qyrghyz) óz qaryndastarynan alys ketudi qalamady. Sóitip, ol da óti­nish aityp, aq suly ózennen keyingi ai­maqqa qonystanugha rúqsat aldy.

Týrik atamyz qalghan úrpaq­taryn ertip shyghysqa qaray jýrdi de, taghy bir ózenge kelgen kezde, ol aimaqtargha Týtikting Jalan men Qam degen balalaryn qonystandyrdy. Búlar Qyr­qyzdan alys ketken joq. Ózi tuyp-ósken jerlerining atyn úmytpau ýshin qonystanghan óniri men su ishken ózenine Shu dep at qoydy.

Sodan song Týrik atamyz qal­ghan úr­paqtaryn ertip taghy da shyghys tarapqa jol tartty. Sol kezde Týtik «ózi perzen­timnen tym alys ketpeyin» dep, әkesinen sol jerde qaldyrudy ótinedi. Týrik ótinishti qabyl alyp, balasy Selenkeymen birge qaldyryp, ózi әri qaray ketedi. Sodan baryp Emlaq degen úlyn, onyng Buyrat, Bayqal, Jaqut, Sayyn degen balalaryn ertip alyp, shyghys tarapqa barlyghyn ret-retimen qonystandyrady.

Sodan song Týrik ata keri qaytyp, Jalayyrdy qonystandyrghan taudyng shyghys tarapyna kelip, ontýstikke qaray jýredi. Sodan ol taudyng ontýstigine deyin baryp, Tarpaq degen úly men onyng bar­lyq balasyn sol aimaqqa otyrghyzady. Ózi nókerlerimen birge Jalayyrdyng qonysyna qayta keledi.

Sonda sanap qarasa, Shu ónirinen úly kóshti bastap shyqqannan beri on eki jyl ótipti. Týrik atamyz uaqyt pen dәuir ólshemderi men onyng sanyn anyq jýiege salyp, bylay deydi: «Aspandaghy Búrjylardyng sany on eki, jerdegi soghan mýshel, yaghny túspal jyldardyng sany da on eki, yaghny bir mýshel jylynda on eki jyl bar, olardyng әrbirining mólsheri on eki ai». Sol on eki jyldy «bir dәuir jyly» dep qabyldaydy (Mysaly, «on dәuir jyly ótti» desek, onda «120 jyl ótti» degendi bildiredi). Sosyn búl 12 mý­shel jylyn bir-birinen ajyratu ýshin әr­qay­sysyna bir januar-maqúlyq atauyn beredi.

Týrik atamyzdyng osy ósiyetine baylanysty úrpaghy jyl sanauda «mýshel jylyn», al dәuirdi ólsheude «dәuir jyly» esebin qoldanatyn bolypty. Búl dәuir jylynyng esebi, Shynghyz hannyng alghashqy nókerlerining biri Qúshyq noyannyng aituynsha, úly qaghannyng biylik dәuirine deyin (XIII gh.) ýzilmey, yaghny 335 dәuir jyly (335 h 12= 4020 jyl) boyy jalghasyp kelgen.

Jogharyda atalghan derekterden shygha­tyn qorytyndy: týrkiler – jer betin­­degi eng kóne halyqtyng biri, olar búdan 5 myng jyl búryn (jogharyda kórsetilgen 4020 jylgha Yafas pen Týrikting jasaghan jasyn qosqan kezde) qazirgi Qazaqstan jerinde payda bolyp, býgin Euraziya atalatyn asa ýlken kenistikke taraghan.

Aqtan sopy Qútbtyng kitabynda kór­shiles Qyrqyz (Qyrghyz) ben Nay­mannyng maly aralasyp ketip, olardy ajyrata almauynan tughan daudy Týrikting qalay sheshkeni bayandalady: «Sonda Týrik atamyz ózine әkesi jasap bergen tamghany kórsetip – әr bir әulet ózine osynday tamgha jasap alsyn da, maldary men shekaralaryna sonyng belgisin tamghalasyn. Sonda әrkim ózining shekarasy men malyn onay ajyrata alady. Halyq kóbeygen sayy­n dau­lasu da kóbeyip keter. Búl turaly basqa úrpaqtar da qúlaqtansyn».

Atalghan kitapta Idris payghambar tura­ly óte qúndy derekter keltirilgen. «Týrik pen Jalayyr Ýsh basty taugha (Altaydaghy Múz taugha) barady. Sol jerde Týrik taudyng keskinin tómendegi kólden kórip: «Búl Ýsh basty tau maghan Idris payghambardyng Mysyrda túrghyzghan Ýsh sumerin esime týsirip túrghanday» deydi. Jalayyr olar turaly súraghan kezde Týrik bylay dep jauap qatady: «Topan suynan da, Núq payghambardan da búryn ótken Idris payghambar júldyzdar ilimin zertteuge qajet bolghandyqtan, Mysyr (Egiypet) jerinde rasythana (observatoriya) retinde ýsh ýlken ahram (piramida) túrghyzdy. Olardyng ishine zerttegen júmystarynyng qorytyndysyn «sumer» jazularymen jazghan-túghyn. Ol jazulardy tek Idris payghambar jәne Núq payghambar men onyng ýsh úly ghana oqyp týsinedi. Al olardan keyin­gilerge ol jazulardaghy ilim­derdi ghana ýiretip, jazudyng ózin ýiret­pegen. Ol ýsh ahramnyng ornalasuy myna taudyng ýsh shynynyng ornalasuyna dәlme-dәl say keledi eken, yaghny olar Shakarchy (Orionnyn) ornalasuyna dәl say kelip túr. Onyng keskini sening tamghana menzegenin men sening talayynyng baq-dәulet anshysyna menzep túrghany dep týsindim...Layym Alla Taghala búl menzeudi jaryqqa shygharsyn». Osydan keyin Jalayyr búl taudy «Ýsh sumer» dep atady da, onyng kól betindegi keskinin ózining tamghasyna ýsh úshty taraq týrinde beyneledi».

Ras, tamgha turaly derekter adamzat tarihynda erekshe oryn alady. Osy kýnge deyingi barlyq soghys jer men qoynauyndaghy baylyq ýshin bolghany belgili. Sonymen qatar Idris payghambar qoldanghan «sumer» jazuy turaly derek, Oljas Sýleymenov dәleldegen «shumer» jazuy ekeni dausyz.

Aqtan sopynyng kitabynda Úranqay batyrdyng tarihy da jazylghan. Onyng asqan bahadýr bolghany, Albannyng úrpaqtarynan taraghan bir әuletting Qatun esimdi súluyna ýilengeni, keyinnen onyng aty bir ózenge bergeni, toghyz úly men bes qyzy bolghany, әieli jolbarystyng jýregine jerik bop, jolbarys izdep Buyrat pen Qyrqyzdyng (Qyrghyzdyn) úrpaqtary túratyn aimaqtargha barghany, birneshe úlyn Buyrat pen Qyrqyzdyng (Qyrghyzdyn) úrpaghyna ýilendirip, óz qyzdaryn solargha úzatyp, ónip-ósedi. Kitapta týrki júrtynyng shetinen batyr jәne mergen orman úranqaylary turaly aitylyp, sodan Subtay (Sýbetay) bahadýrding shyqqany bayandalady. Ol Shynghyz hannyng senimdi әri biyik dәrejeli qolbasshysy bolghany Rashid ad-dinning «Jamigh at-tauarihynda» ja­zylghan. Osynda úranqay men orman úran­qaylarynyng myndyqtary Shynghyz han­­nyng Búrhan-Qaldúndaghy «Úly qory­ghyn» qorghaghany, anshylyqpen ainalysyp, shana men shanghyny paydalanghany aitylghan.

«Jamigh at-tauarihta» bylay delingen: «1224 jyly Shynghyz han Ile ózenin ong jaghalauyndaghy Búqa shyjyq degen jerde Ýlken Qúryltay ótkizip, onda Ho­rezmshahty jengenin toylaydy. Per­zentteri men jaqyn tuystaryna enshi bólip berip, әskerining bir bóligin olargha ýlestiredi. Ásker basshylaryna molynan syilyq beredi. Solardyng ishinde eng jogharghy arnayy dәreje Noqta (Búqyrshyn) noyangha tiyedi. Ol turaly Shynghyz han: «Búqyrshynnyng dәrejesi tek hannan ghana tómen, sondyqtan onyng úrpaghy men jaqyn tuysy tarhan bolady!» degen» (171-bet).

Dәreje beru kezegi Noqtanyng tughan aghasy Oraqtygha kelgende, Shynghyz han: «Ey, Oraqty, sening de atqarghan qyzmettering orasan. Súraghanyndy bereyin» deydi. Sonda noyan: «Álemning biyleushisi, maghan Noqtanyng aghasy degen dәreje jetedi!» deydi. Tapqyr sózge riza bolghan qaghan: «Endeshe dәrejeng Noqta aghasy bolsyn» deydi. Mine, tariyhqa Oraqtynyng dәrejesi «Noqta aghasy» bolyp engen. Múny Oraq­tynyng tikeley úrpaghy - Aqtan sopy Qútb osy qoljazbada aitady.

Atalghan múra derekke toly. Tólening úly Qúblay qaghan taqqa otyrghan song (1260) Shynghyz hannyng astanasyndaghy Aryqbúqany jenip (1264), imperiya kindigin Kayfinfugha (Qytay) kóshiredi. Qaydu han oghan qarsy shyghady. Onyng pikirinshe, astana Qytaygha kóshirilse, iyeligindegi memleketter men aumaqtar týgeldey Qytaygha baghynady әri solar­dyng aumaghy bolyp bekitilip ketui mým­kin. Sondyqtan Qaydu han Qúblay qaghangha qarsy soghysqa әsker jinaydy. Tar­baghatay men Emildegi Oraqty noyannyng úrpaqtaryna baryp, basqa da Jalayyr basshylarymen kelisip, atoylaydy. Olar Qaydu jaqtaghan Baraq pen Abaqa hannyng soghysyna da (1270), Qúblay qaghan men Qaydu hanmen odaqtas bolghan Baraq hannyng úly Dua hannyng arasyndaghy soghysqa (1275) da qatysty. Sol úzaqqa sozylghan soghys saldarynan kóp shyghyngha úshyraydy, әskermen birge otbasylary kóship-qonyp jýredi. Qaydu qaytys bolghannan song (1302) Shash, Shu óniri men Yassy, Samarqandy mekendeydi.

«Bizding tarihymyz» atalatyn qol­jazba sonynda búl enbek Shynghyz hannyng úly Shaghataygha uәzir bolghan Qúshyq túsynda bastalyp, onyng ósiyetine sәikes әr dәuirde tolyqtyrylyp, Aqtan sopy Qútb pen onyng osy kýngi úrpaghyna jet­keni jazylghan.

Erjan Isaqúlov,

sayasy ghylymdar doktory, múratanushy-professor

Abai.kz