Senbi, 20 Sәuir 2024
Janalyqtar 4581 0 pikir 26 Aqpan, 2013 saghat 07:47

Oqyrman oiy: Qazaqtardy latyn jazuy ekige bóledi degen bos әngime

Latynshagha ótu mәselesi qolgha alynghaly, әsirese, 2012 jyldyng jeltoqsanynan beri ony jaqtaushylar men dattaushylar arasynda qym-qyighash tartys jýrude.

Latynshagha ótu mәselesi qolgha alynghaly, әsirese, 2012 jyldyng jeltoqsanynan beri ony jaqtaushylar men dattaushylar arasynda qym-qyighash tartys jýrude. Búl mәsele kóp uaqyttan beri kóterilgen jәne ol әsirese, qazaq tilining emlesine qatysty tuyndaghanyn tek qana 2012 jyldyng basynan beri saytymyzda jariyalanghan birqatar materialdanda kórinedi: (http://old.abai.kz/node/14141   , http://old.abai.kz/node/14352,http://old.abai.kz/content/t-rki-tilderinin-tini-elipbi,http://old.abai.kz/content/elimkhan-zh-nisbek-elipbi-meselesi,http://old.abai.kz/content/kazak-agylshyn-elipbi-zhobalary,http://old.abai.kz/node/8578,http://old.abai.kz/content/serik-ebdireshyly-kolaily-elipbi-men-emle,http://old.abai.kz/content/zailagi-zhantuganyly-memlekettik-til-zhene-memlekettik-elipbi,http://old.abai.kz/content/serik-ergali-otarlyk-elipbiden-kytyludyn-zholy,http://old.abai.kz/content/latyn-elipbiine-koshu-t-rkiya-ezirbaizhan-ozbekstan-elderinde-kalai-zh-rgizildi,http://old.abai.kz/node/14990,http://old.abai.kz/content/s-iinshi-t-rkilik-birigude-tagy-bir-nakty-kadam,http://arasha.abai.kz/content/serik-ergali-ylttyk-zhoba,http://arasha.abai.kz/content/g-lshat-khamit-latinga-kashan-koshemiz,http://old.abai.kz/content/garifolla-esim-senator-latyn-elipbiin-biyl-anyktap-kabyldauymyz-kerek,http://old.abai.kz/content/zh-nisbek-elimkhan-orys-zhazuyn-reformalauymyz-kerek,http://old.abai.kz/content/syrym-dat-kazak-kogamy-olermen-tilshilerdin-ogei-nasikhaty-ayasynda ,http://old.abai.kz/content/latyn-elipbii-serikzhannyn-oiy).
Saytymyzdyng Serikjan esimdi oqyrmanynyng búghan deyin de uәji men payymyn jariyalaghanbyz, búl joly da songhy jariyalanymdargha týsken eng baysaldy da dәiekti uәj retinde nazargha úsynudy jón kórdik.

Redaksiya

Latyn әlipbiyine kóshu mәselesin búlay talqylamaydy. Latyn әlipbiyine kóshu "Orystan irgeni aulaq salu" nemese "Sanamyzdaghy qúldyqtan arylu" emes. Latyn әlipbiyine kóshu degen - Qazaqtyng últtyq әlipbiyin jasau. Jazu erejelerimizdi týzeu arqyly - Qazaq tilining ózining bayyrghy qonyr әuenin qaytaryp alu. Biz qazirgi 42 әripten túratyn әlipbiyimiz arqyly tilimizding dybystyq jýiesin de, dybys jәne buyn ýndestigi zandarymyzdy da búzyp aldyq. Tipti jalpy qazaq atauly qazaq tilinde dúrys dybystap sóileude ýlgi alady deytin teleradio diktorlarynyng da qalay sóileytinin kórip jýrsizder ghoy. Mongholiya, Qytay, Ózbek elderindegi qazaqsha teleradiony tyndasanyzdar da osyny kóresizder. Ózbekstannyng qazaqshasy dybystary jaghynan Ózbekkke úqsap ketken, sebebi Ózbek tilinde singarmonizm (dauystylar garmoniyasy) zandylyghy joq, qazaq tilinde bar, sol saqtalmaydy, sondyqtan qúlaqqa qazaqsha bolyp estilmeydi. Mongholdyng qazaqshasyn tyndasanyzdar, barlyghy jaqsy taza qazaqsha, alayda sóilemderining әueni (intonasiyasy) monghol tiline tartyp túrady: sóilemdi qatty bastaydy da, sonyna qaray ýni óshe beredi. Kelesi sóilemdi taghy aighaylap bastaydy da, sóilemning sonyna qaray ýni óshe beredi. Qytay qazaqtarynyng tilinde tipti tilin búrap sóileytin jәne qytay tilindegi siyaqty dauys melodikasy san qúbylatyn aksent payda bola bastaghan. Aghylshyn tildi Europa qazaqtarynyn, sonyng ishinde qazaqsha jaqsy biletinderining qazaqsha sóilegen týrleri turaly mýlde aitpay-aq qoygha bolatyn shyghar. Al Resey qazaqtary odan da asyp týsken: N, Q siyaqty dybystardy aita almaytyn dәrejege jetkeni óz aldyna, olar kerisinshe, әrbir sóilemderin bajyldap aighaylap bitiredi, kelesi sóilemde dauystary mingirlep qalady da, sóilemning sonyna qaray qaytadan aighaylay bastaydy. Eng soraqysy olar erin ýndestigin mýlde saqtamaytyn bolypty. Búl endi tipti óreskel.

Eger osymen kete bersek, qazaq tilining ózine ghana tәn tól dybystyq jýiesi men ózindik tabighy dybystau zandylyqtaryn búzyp alamyz. Yaghni, qazaq tilin joyyp tynamyz. Qazaq tili qalar-au, onyng jaratylysy men tabighy erekshelikterinan eshtene qalmaydy. Eger latyn jazuy osy soraqylyqtardy joyyp, bayyrghy atam qazaqtyng tilin ózimizge oraltpaytyn bolsa, onda latynshagha kóshuding qajeti de joq. "Kóshuding jóni osy eken" dep kóshe salmau kerek, aldymen qazaqtyng dybystyq jýiesi men dybystau erekshelikterin saqtau kerek. Qoldanysqa engiziletin qazaqtyng últtyq Latyn әlipbiyin jasaghan top eng aldymen bizge Qazaqtyng klassikalyq tuyndylarynan birneshe romandy, әngimeni, poemany, ólenderdi ózderi jasaghan latynsha әlipbiymen jәne ózderi jasaghan jana orfografiyamen halyqqa taratyp, jazyp kórsetui kerek. Kóreyik qalay shyghatynyn, ne jóndeletinin. Sosyn ózderi latynsha jazudyng janasha qalay dybystalatynyn kórsetip, bizge (halyqqa) dauystap oqyp kórsetui (oqyp berui) kerek.
Sol kezde kóresizder, qazirgi mýgedek qazaq tilining qalay adam tanymastay ózgergenin jәne qanday tanghajayyp bayyrghy qonyr ýnine engenin. Mine, sonday latynshagha kóshuge bolady. Latyn tili syrqat bolyp otyrghan, dybystyq jýiesi de (fonologiyasy), dybystau jýiesi de (orfoepiyasy), jazu erejeleri de (orfografiyasy), әueni de (intonologiyasy), dybystarynyng aityluy da (artikulyasiyasy), olardyng qúlaqqa estilui de (akustikasy) dertke úshyraghan Qazaq tilin emdeu ýshin qajet. Orystildi qazaqtardyng qazaqsha ýirengen týrlerin kórdinizder ghoy, sózding bәrin qate sóileydi (óitip qazaqsha ýirengeni bar bolsyn), Qazaqtardy latyn jazuy ekige bóledi degen bos әngime, qazaqtardy bólshektep kele jatqan dert - rushyldyq pen jershildik. Oghan qosa, uahhabshyldyq pen orysjandylyq ta qazaqty bólshektep jatyr. Mәngýrtter men kózqamandar, oralman bauyrlaryn jek kóretinder de qazaqty bólshektep jatyr. Sondyqtan, qazaq osy kýiinde qanshagha bólinse de, keler úrpaqqa tilimizding dybystyq jәne dybystalu jaghyn taza kýiinde (qazirgidey syrqat kýiinde emes) saqtap qaluymyz kerek.

Qazaq tili bolmasa, biz bәrimiz de últ retinde joyylyp keter edik. Ana tilimiz bizdi osyghan deyin qalt-qúlt etip saqtap, qútqaryp keldi. Boyymyzdaghy baq pen ardyn, últtyq namys pen sananyn, ruhymyzdaghy órlik pen qaysarlyqty, janymyzdaghy imandylyq pen senimdilikti - bәrin joghaltqanda da, tilimiz bizdi әli kýnge deyin últ retinde saqtap kele jatyr. Endi biz sәl esimizdi jinaghandaymyz ghoy, tilimizdi qútqaratyn kez keldi. 1990-shy jyldary qazaqy ruhymyz ben senimimizding qazirgiden әldeqayda joghary bolghany ras. Ol tәuelsizdikting alghashqy jyldaryndaghy bastapqy órekpu bolatyn (eyforiya) bolatyn, endi ol alyp-úshqan sezim basylghasyn, sabamyzgha týsip, mәseleni payymdy parasatpen sheshuge bolady. Orysqa da mәn bermeyik, kóz aldyndaghydan asa almay, qyryqqa bólinip qyrqysqan aghayyngha da mәn bermeyik, qazir biz tek qana Qazaq tilin qútqaru kerek ekenin sezineyik. Bolashaqqa M.Shahanov shygharmalary qalay barady - ol osy jerde týk te әngime emes, ony sheshetin biz emes, uaqyttyng ózi kórsetedi kimning kim ekenin, eng aldymen bolashaqqa Qazaq tili baruy tiyis. Jәne mynaday "basy jarylghan, kózi shyqqan mýgedek", "tizesi tesilgen, shapany jyrtylghan azyp-tozghan" kýiinde emes, bayyrghy qonyr ýnimen oralyp baruy tiyis. Latyn әlipbii sol ýshin qajet.

***

Ókinishke oray, ol mýmkin emes, Kók Týrikterding runa jazuy әrip jazuy emes. Ol - konsonantty týrdegi buyn jazuy. Qarapayym tilmen aitqanda, onda dauysty dybystar tanbalanbaydy. Búryn týrki tili buyn qúrylysty til bolatyn. Dauysty dybystarsyz da jazugha til jәne erin jatqan ýndestigi zandary mýmkindik beretin. Sonda runa jazuyndaghy әlgi "dauyssyz dybys" dep otyrghanymyz dybystyng emes - buynnyng tanbasy bolatyn. Oghan layyqtau ýshin qazirgi tilimizding fonetikasyn (dybystyq jýiesin) taghy kóp audaryp-qotaryp zertteu kerek. Biz qazirgi fonetikamyzdy orys fonetikasynyng izimen jasadyq, endi ony týrkilik kóne erekshelikter túrghysynan qayta qarau óte úzaq enbektenudi kerek etedi.

Al biz ýshin qazir, basymyzdaghy "myi" da "mi" bolady, "do, re mi" degendegi nota atauy da "mi" bolady. "Áuliye" degen bayyrghy sózdi qazirgishe "әuliye" dep dybystanyz, qazaqtyng tilining byt-shyty shyghady. "Jýrógým" degen sózdi, qazaqtyng telediktorlary siyaqty etip ezuinizdi әrli-berli kerip: "jýregim" dep dybystanyz, taghy da qazaq tili tas-talqan bolady. "Qazaq tili men әdebiyeti fakulteti" degen tirkesti qazirgi jogharghy oqu oryndaryndaghyday: QTÁF dep qysqartynyz, "Qazaq әdebiyeti" merzimdi baspasózin ózderi aitatynday "QÁ" dep qysqartynyz, sosyn "QTÁF" dep, sosyn "QÁ" dep aityp kórinizshi, tiliniz qayda, ezuiniz ben erininz qayda ekenin taba almay qalasyz. Latyn әlipbii qazaq tilindegi múnday syrtaqqa ainalghan dertterdi op-onay týzep jiberedi.

Kelesi basty mәsele, bolashaqtaghy qazaqtyng últtyq latyn әlibiyining informatikadaghy sharttaulargha, yaghny Unicode, ANSI, KIO standarttaryna tolyq sәikes kelui. Eger olay bolmaghan jaghdayda taghy da sol - onda latyn tiline kóshuding qajeti joq. "Latyn jazuy arqyly orystan qashyp ketemiz" dep oilau qate, Reseyding orysynda týkte sharuamyz joq, sonda qay orystan qashamyz, ózimizdegi orystar men orystildilerden be, kerisinshe ózimizding "sary jәne qara orystardy" qazaqsha sóileuge mәjbýrleu qajet. Ol ýshin tura jol Qazaqstanda eshqanday orys balabaqshasy degen bolmauy tiyis, balabaqshanyng oryssha/qazaqshasy degen mýlde bolmauy tiyis. Balabaqsha tek qana jәne tek qana qazaqsha boluy kerek. Búl sózsiz solay boluy tiyis. Latyn jazuy "qazaqtardyng qazirgi saqau tilin syndyru" ýshin qajet, bayyrghy atamyz qazaqtyng tilin óz qalpyna keltiru ýshin qajet.

***

Áshirbek bauyrymyzgha, Latyn әlipbiyine kóshuden sayasat kóruiniz de dúrys. Tilding dybystyq jýiesi tiltanushy mamandardy ghana tolghandyrmauy tiyis. Qazaq tili әlipbiyden ózgerip ketpeydi deysiz, mysaly: "Qútty bolsyn, tughan kýning qúlynym!" osy kýiinde aitynyzshy. Bizding qazaq ta, diktorlar da osylay sóileydi ghoy. Endi "Qúttú bolsún tughan kýnýn, qúlúnúm!" dep aitynyz. Qaysysy qazaqsha, qaysysy әdemi ekenin bayqaysyz ba.

Biz bir nәrseni úghyp aluymyz kerek. Auyrudyng dәl diagnozyn qoya almasan, ol óledi. Sol siyaqty otarlyqtan qútyludyng bir ghana emi, ol-qúldyq sanadan qútylu ghana! Boldy! (Geroyhan aghanyng jazuynan) - Gereke, bizding jastarda qúldyq sana joq. Bizding sorlap otyruymyz elde últtyq burjuaziya joq, sosyn ziyalylar degenderimiz jaltaq. Búl uaqytsha nәrse, izdegender tabady, tek tekti úl-qyzdar ýnderi bir bolsa boldy (Jaushy aghanyng jazuynan).

Geroyhan agha, jaqsy «qúldyq sana» dep «auruymyzgha» diagnoz qoyyp aldyq. «Odan qútylu kerek» deysiz. Kelistik. Biraq, sol aurudan qalay qútylu kerektigin nemese búl aurudy qalay emdeu kerektigin týsindirip bergen adam bolghan emes. Mýmkin emi joq auru shyghar, mýmkin sozylmaly (hronicheskiy) auru shyghar. Tәuelsizdigin jana alghan elderding tәjiriybesine taldau jasasaq, búl dertten arylu ýshin bir-eki úrpaq almasu kerek eken. Ol ýshin 40-50 jyl uaqyt kerek. Bizge búlay emdeluge bolmaydy, bolmaytyn sebebi, Qazaqstandaghy qazirgi mektep jәne balabaqsha jasyndaghy óskinderimiz de «qúldyq sanada» tәrbiyelenip kele jatyr. «Habar» men «Elarna»-nyn, «Egemen Qazaqstan»-nyng ruhynda, yaghny «Qarqyndap gýldenip kele jatqan Qazaqstan» jәne «Danyshpan kemenger Elbasymyzdyng arqasynda» ruhyna ótkiziledi neshe týrli tәrbiyelik sharalar. Al sony úiymdastyratyn balabaqsha tәrbiyeshileri men mektep múghalimderi bolsa, Qazaq elining «jayqalyp gýldenudin» ornyna solyp, tozyp bara jatqanyn, «qaryshtap damudyn» ornyna tonalyp, joghalyp bara jatqanyn, aspanmen astasqan kók tuy bar elding qúrdymgha qúlap bara jatqanyn kórip otyr. Búl jalghandyqtan, kózboyaushylyqpen jas úrpaqtyng sanasyn ulaudan arylmay, shyndyqtyng kózine tura qaramay, óziniz aitqan «qúldyq sanadan» arylu mýmkin emes.

Jaghympazdyqtan, jaltaqtyqtan, shýkirshildikten, taghy da әlgi jershildik pen rushyldyqtan arylmayyynsha, «qúldyq sanadan» qútylu mýmkin emes.

Bala bala kezimizde barlyq qazaq sәbiylerin, qynqyldap orynsyz jylaghanda nemese erkelik pen tentektik jasaghanda әjelerimiz: «Orys kelip qalady!», «Mas orys kele jatyr!» dep qorqytushy edi ghoy bәrimizdi de. Osy sózdi estigende, jylap, erkelikpen qighylyq salyp otyrghan qazaq balasy ýreyi úshyp qoryqqannan, kózi badyrayyp jym bolatyn. Sәbiylikten ketsek te, eseysek te biz bәrimiz әli sondaymyz, «orys kele jatyr!»- dese әli de bәrimiz jym bolamyz.

Jaushy agha, «últtyq burjuaziya joq» deysiz mynaday ekonomikasy jertonau men eltonaugha, jemqorlyq pen qúlqynnomikagha negizdelgen elde últtyq burjuaziya boluy mýmkin be. «Ziyalylarymyz jaltaq» deysiz, Janaózende óz halqyn әieli men bala-shaghasymen qosa qyryp salghanda narazylyq bildirip, osylay birigip Ashyq hat jazbaghan, Kedendik Odaqqa kýmp berip, qaytadan bodandyqqa basy býtin baylanghanda osynday ashyq hat jazbaghan, shetelden keletin qazaqtardyng kóshin toqtatyp qantaryp qoyghanda basy birigip Biylikke jәne halyqqa arnap osynday Ashyq hat jazbaghanda, endi kelip «2025-shi jyldan kóshemiz-mis» deytin alypqashpa sózge dauryghyp qarsy shyqqan topty «Ziyaly qauym» deuge auzynyz bara ma. Eger әlgi 66 aldynghy ýsh jaghday boyynsha osynday Ashyq hat jazyp, azamattyq ústanymdaryn bildirgende, onda búl tórtinshi Ashyq hatyna da qúlaq týrer edik. Halqy mln-dap ashtan qyrylyp, arystary shetinen asylyp-atylyp jatqanda Stalin men Goloshekindi maqtap-madaqtap jyrlar jaza bergen Jambyldyng ruhany inileri ghoy búlardyng bәri de. Shirkin, sol 66-nyng bәri de sol atalaryna úqsap, 100 jasqa kelip, bәrine bir-bir oblystyng aty beriler me edi. Halyqtyn, elding taghdyry ýshin búlar daulaspaydy, «pәlen degen әjethana» syilyghynyng laureaty, «týgen degen basynan shirigen balyq memleketting memsyilyghy» ýshin shuyldap talasady. «Ziyaly qauym» degen ne.

«Týzge shyqsam batyrmyn, ýige kelsem qatynmyn: qatyn auru, bala jas, keli týiip jatyrmyn» ,- degen ghoy Syrym sheshen. Syrym batyrdyng әuliyeligi de sol ghoy. «Ziyalymyz» bar, «ziyaly emesimiz» bar Biz bәrimiz de kerisinshemiz: ýide ghana Batyrmyz, al týzge shyqqanda Qatynbyz. «Qatyn qayrattansa qazan qaynatady» degen bar ghoy. Álde qazan qaynatarlyq ta qauqarymyz joq pa. Latyn jazuyna kóshi turaly úsynys-talap Geroyhan agha, Siz aitqanday, qayter eken dep tastalghan «probnyy shar» nemese halyq ishine taghy bir jik salugha arnalghan «yabloko razdora» ghana emes, búl - Biylik tarapynan úshyrylghan kezekti tamyr basushy zond. Biz latyn jazuyna kóshudi paydalanyp, sayasat degen aldamshy, al qazirgi Biylik basyndaghylar degen uaqytsha nәrse ghoy, al últ pen til mәngi, sondyqtan osy arqyly tilimizdi týzep alsaq boldy. Al ol dýniyege kelgende Qazaqty qúrtu ýshin kelgen. Tipti besikte jatqanda da: «Men qazaqty joq qylamyn»dep ingәlap jatqan.

Serikjan,
«Abay.kz» saytynyng túraqty oqyrmany

0 pikir