Sonyng arqasynda búl elge eki tuyp bir qalghanymday bauyr bastym, deydi belgili ghalym Túrsyn Júrtbay

- Túrsyn Qúdakeldiúly, әlem memleketteri arasynda mәdeniy-ruhany jәdigerler almasu­dyng ózindik qalyptasqan ýrdisteri bar ghoy. Búl ýlgilerding ghasyrlar boyy bir elding qúnt­tylyghy men tiyanaqtylyghy arqyly ekinshi júrt tarihyna tiygizip kele jatqan paydasy óte zor. Súhbatymyzdyng betasharynda osy jagh­dayatqa toqtalyp, ony tanymdyq túrghydan naq­ty-naqty mysaldarmen tújyrymdap ótseniz.

Sonyng arqasynda búl elge eki tuyp bir qalghanymday bauyr bastym, deydi belgili ghalym Túrsyn Júrtbay

- Túrsyn Qúdakeldiúly, әlem memleketteri arasynda mәdeniy-ruhany jәdigerler almasu­dyng ózindik qalyptasqan ýrdisteri bar ghoy. Búl ýlgilerding ghasyrlar boyy bir elding qúnt­tylyghy men tiyanaqtylyghy arqyly ekinshi júrt tarihyna tiygizip kele jatqan paydasy óte zor. Súhbatymyzdyng betasharynda osy jagh­dayatqa toqtalyp, ony tanymdyq túrghydan naq­ty-naqty mysaldarmen tújyrymdap ótseniz.

- Qazirgi órkeniyet túrghysynan alghanda, býgingi jetekshi memleketterding ekonomikalyq da­muy men ruhany ýstemdigining kepili, turistik saya­hattardyng «altyn jýlgesi» bolyp otyrghan «mә­de­niy-ruhany túrghydaghy jәdigerler almasudyng qa­lyptasqan» ýrdisi tarihy tragediyagha toly. Sonau qadym ghasyrdaghy Dariy patshanyng Qú­dys­taghy qasiyetti asyl tas pen qúdayy asa­ tayaqty Babyl imperiyasynyng qazyna sarayyna alyp kelgeninen bastalghan «ýrdis» Alek­sandriyadaghy milliondaghan jәdigerler men jazbalardyng muzeumgha jinaq­ta­luyna, ýndister men perghauyndar órkeniyetining ghajayyp eskertkishterining tonaluy men qoldy boluyna jalghasty. Múnday talan-tarajdan biz­ding dalamyz da aitarlyqtay zardap shekti. Ataqty «Qozy Kórpesh - Bayan súlu» keshenining es­kertkishteri men altyn qúimalary Resey imperiyasy múraghattarynyng enshisine ainaldy. Ózgeni bylay qoyghanda, esepke tirkelgen 42 mynnan astam dala jazba eskertkishterining 40 myngha juyghy ózining tabighy әri tarihy Otanynan jyraqta: Germaniya, Fransiya, Resey, Angliya memleketterinde qalyp otyr. Al Qiyaqtydaghy (Resey) birjarym ghasyrdan beri ýiilip jatqan kóne týrki eskertkishterining taghdyry janyndy jaralaydy. Qazir búl tarihy múralar kezindegi otarlaushy elderding tabys kózining teng jartysynan astamyn qúraytyny belgili. Sayahatshylar men ghalymdar, sonyng ishinde qytay ziyalylary da ózining tarihy múralary men jazbalaryn kezinde qanjyghasyna baylap ketken sol elderge baryp zertteuge mәjbýr.

Múny aityp otyrghan sebebim, bizge kóne múralardyng qazynasynday kórinetin qytay júrty ózining tarihy qúndylyqtarynyng qoldy boluy jaghynan Mysyr men ýndisterden keyin­gi orynda túr. «Apiyn soghysy», «segiz mem­le­ket­ting jaugerligi», «gomindan» túsynda órke­niyet jetistikteri men tarihy jazbalar, mem­le­­kettik arhivter týbirimen qoldy bolypty. Bey­jindegi әigili euraziyalyq kóne órkeniyetting asqan ýlgisi, Galikarnas mavzoleyimen tendestire baghalanghan «nani ming yuani» patsha baq­shasyndaghy altyn jalatqan qabyrghalar men órnekterdi jatjerlikter 1860 jyly júrnaghyn da qaldyrmay әketipti. Emili Zolya múny «shy­ghys órkeniyetining bata oqyry» dep ataghan edi. Qazirgi jariyalanyp jatqan kóne múralardyng deni shetelde jiyrmasynshy-eluinshi jyldary belgili bolghan jәdigerler. Sonyng ishinde, týr­ki halyqtarynyng tarihy men taghdyryna tikeley qatysty Dunhuandaghy kerishten oiylghan tanghajayyp minәjathanadaghy kóne týrki, qytay, tiybet, sanskriyt, soghda siyaqty 17 tilde jazylghan (sonyng ishinde húdam bitik, yaghny týrki әrpimen kestelengen 10 myn, qytaydyng tanba jazuymen jazylghan 58 myng oram) jazba múralardy 1907 jyly Uang Daushy degen taqua tegi madiyar Steynge satyp jiberipti. Ol búl qoljazbalardy 60 sandyqqa salyp, 36 týiege artyp, Europagha alyp ketipti. Oghan Kozlov siyaqty Resey atjalmandary aralasyp, Steynnen qalghan qoljazbalardy óz iyinine tartyp Ermitajgha ótkizgen. Qazirgi Sankt-Peterburgtaghy Shyghystanu institutyndaghy qoljazbalardyng deni sonday talan-tarajben kelgen múraghattar. Osy kýnderi Qytaydaghy eng dauly mәsele: «Steyn men Uang daushy «mәdeniyet qaraqshysy ma, joq órkeniyetti qútqarushy ma? Eger ol qoljazbalar ýngirding quysynda tyghuly kýiinde jata berse, ne shirip ketse, tabylghan kýnning ózinde «mәdeny tónkeris» túsynda joyylyp keter me edi?»  degen súraqtyng jauabyn tabuda bolyp túr. Júbanyshtysy, ol qoljazbalar Europanyng tabaldyryghyn attasymen zerttele bastapty. Sonyng jelisinde nemister men fransuzdar irgeli jetistikterge jetipti. Eng alghash ret 1916 jyly Muller ghylymy habarlama jasaghannan keyin baryp týrkitanu ghylymynyng ekinshi bir tynysy ashylyp, búrynghy kóne siriyalyq qarip negizinde týzilgen naymandardyng «húdam bitik» atalghan sýiretpe jazuyna «úighyr jazuy» degen janama at berilipti. Sóitip, «mәdeny almasular» barymta arqyly iske asypty. Eng songhy bólis ekinshi dýniyejýzilik soghystyng bas-ayaghynda jýrgizilipti. Birikken Últtar Úiymy qúrylghan song ghana zandy túrghydan rettele bastaghany mәlim.

Al búl jyldary Qytaydyng ishki qoghamynyng ózinde últ-azattyq qozghalys bastalyp, býkil elding basyn biriktiruding kepili - tanbaly әrip­ti jenildetip ózgertu reformasy, japon so­ghysy, gomindang men gunsandan qozghalystary qo­gham­dy jantalastyryp, «mәdeniy-ruhany almasu» min­detin atqarugha múrshasy kelmedi. Al biz búl ua­qytta mәtindik jәne týsindirmelik túr­ghy­dan es­kirgen IY.Bichurinning tәrjimalaryn, ne shet­eldikterding ekinshi, ne ýshinshi kózqaraspen payym­dalghan qújattary men zertteulerin paydalanumen shekteldik. L.N.Gumiylev te sol saryngha jýgindi.

Sekseninshi jyldardan bastap Qytaydyng kóne jazbalary erekshe qarqynmen jәne jedel qolgha alyndy. Sheteldegi jәdigerlerding kóshirmeleri shú­ghyl jinaqtalyp, basyldy. Sóitip, jetpisinshi jyldardyng sonyna qaray, yaghny «barlyq qaqpa syrtqa qaray erkin ashylghan son», «mәdeny al­masudyn» negizgi baghyty syrttan ishke qaray jýr­gizildi. Jalpy, Qytaydyng «mәdeny almasu ýrdisine» keletin bolsaq, onda «tenizdi týpten qoz­ghaugha» tura keledi. Qytay filosofiyasy men әde­biyeti tarihynyng kilti men kónilin tappasan, búl últtyng qúpiyasyn atom yadrosynyng kýshimen de jara almaysyn.

- Elimiz tәuelsizdik alghangha deyin barlyq aqparat kózderine Qytay memleketining esigi jabyq bolghany ózinizge mәlim. Endigi jerde búl elden biz tariyh, ruhaniyat, ghylym salalary boyynsha neni izdeuge tiyispiz? Egemendikten keyingi jiyrma jyldan asa uaqyt ishinde qanday qúndylyqtargha qol jetkizdik?

- Alpysynshy-sekseninshi jyldary Qytay memleketi syrtqa ghana jabyq memleket bolyp qalghan joq, memleketting óz ishinde de «jabyq» sayasat ústandy. Qoghamdyq ghylymmen emin-erkin ainalysa alatynday mýmkindik eshkimde bolghan joq. Mysaly, eluinshi jyldary Ortalyq últtar institutynda qazaq kafedrasyn ashqan, sol jyldary «Maytry smit nom bitikti» kóne týrki tilinen audarghan ghúlama Gyng Shymin ózining zertteulerin sekseninshi jyldary Germaniyada jalghastyryp, jariya etti. Ol júmys 2006 jyly ghana Beyjinde basylyp shyqty. Arhiyv, kitaphana siyaqty mekemelerdegi kóne qoljazbalarmen jú­mys isteuding ózi tәuekelding isi bolatyn. Demek, búl jyldary eki elding arasyndaghy tike­ley baylanystyng bolmaghany týsinikti әri óz res­publikamyzdaghy arhivterge shekteu qoyghan Kenes óki­meti qazaq tarihyna qatysty ekinshi bir elding múraghattarymen tikeley júmys isteuge mýmkindik bermeytin. Alpysynshy jyldargha deyin eki jaq asa tatu-tәtti, alpysynshy-sekseninshi jyldary qyrghiqabaq sayasat ústanghandyqtan, ghylymiy-zert­tuler de sayasatqa beyimdeldi. «Búl elden biz tariyh, ruhaniyat, ghylym salalary boyynsha neni izdeuge tiyispiz», degenge keletin bolsaq, ony shartty týrde mynaday taqyryptargha jýie­leu­ge bolady: birinshi jәne eng dilger baghyt - biz­ding jyl qayyruymyzdan bastap HH ghasyrgha deyingi aralyqtaghy kóne qytay tanba jazuymen jazylghan, ózderi «24 tariyh» dep ataytyn patshalar әuletining jazba múralaryndaghy hún, saq, týrki júrttaryna qatysty tarihy jәdigerlerdegi әrtýrli janrdy qamtityn derekter. Biz әzirshe Syma Siyanining jәne Bani Guding HIH ghasyrdaghy orys tәrjimesindegi maghlúmattaryn derek kózi retinde taldaumen shektelip kelemiz. Odan beri iyeroglifti oqudyng jana әdisi men tәsilderi jasaldy. IYeroglif pen mәtinning mazmúndyq astaryna, tarihy oqighalargha, «jatjúrttyqtardyn» ataulary men qonystaryna, tekterine týsinikter berildi. Búl óte manyzdy mәsele. Qoghamtanu sala­syn­daghy kez kelgen professor oqy almaytyn, bir syzyghy qate ketse, mәtinning býkil mazmúny asty ýstine tónkerilip týsetin ejelgi tanbalyq qarippen jazylghan tarihy jazbalargha tolyq týsinik bergen Syma Siyanining 12 tomdyq basylymyn osy joly satyp әkeldim. Endi soghan sýienip jana tәrjimeler jasaugha bolar dep oilaymyn. Búdan ózge de әr patshalyqtyng әuleti túsyndaghy týrli taqyryptaghy bayanhattar, maghlúmattar, siy­pattamalar, minezdemeler, hattar, jolsapar­lar, janama derekter jetkilikti. Ásirese, Tang pat­shalyghy men Týrki qaghanaty túsyndaghy jәdi­ger­ler men jazbalar, eskertkishter, suretter erek­she qadaghalaudy qajet etedi. Men osy sapar­da bir kezderi Bumyn men Tonykókter irgesin ajy­rat­qan tústaghy Tang patshalyghynyng astanasy, Qy­taydyng úly qorghany bastalatyn kóne Shiani qa­la­syndaghy Tang Tayzúng men qatyn patsha Uzy Tyan­nyng bir shoqyny týgel alyp jatqan ziyarat keshenining aldynda olar qaytqanda kónil aita kelgen shetel elshilerining týr-týsi, boyy, kiyimi ainytpay qashalghan, olardyng kim jәne qay elden kelgeni turaly maghlúmattar jauyryndarynyng ortasyna oiylyp jazylghan jetpiske tarta mýsindi kórdim. Ókinishke qaray, eskertkishting bastary men jazulary qasaqana joyylghan (bireuler týrkilerdin, bireuler mәdeny tónkeristing túsynda deydi). Solardyng arasynan tura siz ben bizding bala jasymyzdan kórip, ústap, belge taghyp ósken kise taghynghan mýsindi kórgende tanghaldym. Oqshantayy, kezdigi, oiyq baspasy, órnegi, ilgeshegi, beldikbasy bizding múrajaylardaghy kisemen dәl keledi. Áriyne, jazuy óshken. Tang әuletining ózi týrki qaghandarymen kindiktes Ly әuletinen shyqqanyn jәne tarihshy Túrsynhan Zәkenúlynyng monografiyasyna arqau bolghan. Búryn ghylymy ainalymgha týspegen 6 kóne týrki jazba eskertkishining osy Shianinan tabylghanyn eskersek, ondaghy tarihy eskertkishterding әli de arnayy qoymada «sýrlenip» jatqany anyq. Tek osy Tang dәuirining ózinen týrkilerge qatysty qanshama tarihy әfsanalardy tabugha bolatynyn elestetuding ózi ghaniybet.

Osydan alty jyl búryn barghan saparymda súh­battasqan, HH ghasyrdaghy úly arheologiyalyq janalyq - Shianidaghy Shihuandy patshanyng (b.d.b. II ghasyr) qazasyna oray kómilgen jer astyndaghy on myng atty әskerding eskertkishin ashqan diqan Yang Jy Fa qariyanyng oljasyna qatysty tanghajayyptardyng bir parasyn ashugha qytay ghalymdary qazirde dayyn, tek әldebir sәt saghatyn kýtip otyrghan synayy bar. Sonyng ishinde kóshpelilerge, onyng ishinde týrki dýniyesine qatysty eskertkishter men jәdigerlerding ýsh toghyz bop kezdesetinine esh kýmәnim joq. Búl baghytta Jaqyp Myrzahan aghamyz bastatqan ziya­ly qauym qúrastyryp, audarghan «Júngo (Qytay) tarihnamalaryndaghy qazaqqa qatysty derekter» atty kóp tomdyq jinaqty erekshe atap ótu qa­jet. Jalpy alghanda, osy ejelgi kezender tura­ly bauyrlastarymyz jariyalaghan derekterdi bir izge týsire otyryp Qazaqstanda kóp tomdyq basylym etip jariyalasa, kóne derekterge degen kepken yndymyzdyng susyny bir qanyp qalar edi. Ázirshe, kóne qytay jazbalaryndaghy týrki tarihy men ruhaniyatyna qatysty jariyalanghan enbekterding qataryna «Otyrar kitaphanasy» ghylymy ortalyghynda dayyndalghan «Kóne qytay derekterindegi týrkilik әdeby ýlgiler (b.d.d. H gh. bastap HIH gh. deyin)» atty bir tomdyq ólender jinaghyn, Túrsynhan Zәkenúlynyng «Tastaghy tariyh: kóne týrki ústyndarynyng qytaysha mәtinderi», «Maytry smit nom bitik» (eki tom), «Arystan han», «Bidayyq han», «Múzbúrshaq han» atty enbekterdi jatqyzugha bolady. Mysaly:

«Oyqastap ondy-soldy bastym qamshy,

Sorghalap tebingiden aqty tamshy.

Semserdey bolmasa da ótkir jýzi,

Ýsh qúlash órimining úzyndyghy.

Doyyrdy jibergende bir ýiirip,

Týmendi bir kisidey túrdy iyirip», -

degen Bayan aqynnyng (HIII gh.) ólenin qazaqtan basqa qay últqa teluge bolady. Onyng ýstine әr aqynnyng shyqqan tegi qanly, qypshaq, kerey, nayman, qarlúq dep kórsetilip túr. Orta ghasyrdan búrynghy tegi týrki matematikter men astronomdar, qisynshylar turaly professor Ámir Jalbaghaydyng monografiyasy taghy bar. Mening payymdauymsha, búl baghyttaghy negizgi janalyqtar aldaghy uaqyttyng enshisine tiyesili.

- Ekinshi ýlken baghyt - Monghol imperiya­sy túsyndaghy jazbalar desek, búl turaly qanday uәjderge jýginer ediniz?

- Biz qazir jalpygha belgili «Mongholdyng qúpiya shejiresi» siyaqty dýniyelerdi tәpsirleumen shektelip jýrmiz. Syrtqy jәne ishki Mongholiyadaghy ghalymdarmen pikir alysyp, keybir tarihy jazbalardyng mazmúnymen tanysyp, Hohottaghy (Kókot) Mongholtanu ghylymy ortalyghynyng bólim mengerushisi, ghylym doktory, professor Jyrghaldyng (Jyrghal, jyryq - ójet, batyr degen sóz eken. Demek, «Qabanbay batyr» dastanyndaghy Áteke jyryq - Áteke batyr): «Týrki sózin bilmey Monghol jazbalaryn týsinu mýmkin emes eken. Sony angharghanda ghana baryp enbegimiz algha jyljydy», degen pikirin estigende búl saladan biz mýldem beymaqúrym ekenimizdi moyyndaugha tura keldi. Olar ghún zamanyndaghy tildik qoldanysty tarihy túrghydan zertteudi qolgha alypty. Ishki Mongholiyanyng soltýstiginde qonyrat, nayman, kerey, merkit, uaq taypalary bar. Al Kókot - Shynghys hannyng kýieu balasy Alaqústyng astanasy. Ol turaly Gay Shani-Linning «Onghúttar turaly zertteui» (aud. Q.Yntyhanúly) ghylymy ortalyqtyng dayyndauymen «Foliant» baspasynan jaryq kórdi. Dombyra - arhu, qobyz - qobyz dep atalady. «Aqsaq qúlan» kýiining saryny saqtalghan «Jetim bota» atty kýy de bar eken. Kóne jazbadaghy «tagh», «kýndik», «týndik», keregu - kerege, kók - kók, kók - ot, yaghny jasyl shópti jer, kók - aspan, kók - tәnir degen sózderdi Mongholsha audarypty, al ony qazaqshalaudyng esh qajeti joq. Sol sapardan keyingi ghylymy salys­tyru júmystarynyng nәtiyjesinde - biz ózimizding tarihymyzdyng tamyryn Monghol, mәnju, shýrshit últtarynyng tarihymen salystyra zerttemesek, batystyq kózqaras pen derekterge boysynghan jay ghana týrki degen sózben eshqashanda tektik nysanymyzdy taba almaytynymyzgha anyq kózim jetti. Onsyz Shalkiyiz, Múryn, Mәshhýr Jýsip, Shәkәrim aitqan «jeti júrtty» taba almaymyz. Gyng Shymin ghúlamanyn: «Qazaq ghalymdary mýmkindik tughan oraydy shúghyl paydalanyp, kóne týrki múralaryna iyelikterindi zerttep almasandar, odan aiyrylyp qalu kezeninde túrsyndar. Sol pikirimnen úzaq jyldar boyy taymaghan mening ózimdi sayasatpen túqyrtyp tastady, tipti shәkirtterimning ózi syngha ala bastady. Nege sonsha marghausyndar. Tekterindi batystan emes, shyghystan izdender. Tektik qaghandyqtaryndy eske alyndar. Músylmandy qabyldaghannan keyin týpki tamyrlarynnan betterindi búryp әkettinder. Senim óz aldyna, al tektik tarih bir basqa. Mening osy sózimdi jetkizindershi», degen sózindegi tereng astar, oilantarlyq pikir sony anghartsa kerek. Kiyiz ýi, onyng esigin shyghysqa qaratyp tigu, shanyraq pen tabaldyryqty qúrmetteu, aq sarbas qoy men aq boz atty qúrbandyqqa shalyp batalasu (ant beru), «qargha tamyrly tuys (qazaq)» degen úghymdardyng tórkini VIII-IH ghasyrdaghy mәnju últynyng tәmsilderinde kezdesedi. «Otyrar kitaphanasy» ghylymy ortalyghynda dayyndalghan VII-H ghasyrlardaghy oqighalardy qamtityn, әigili manasshy Jýsip Mamay jyrlaghan «Arystan han», «Bidayyq han», «Múzbúrshaq han» dastandarynda mәnju, Monghol, týrki júrtynyng iliktes saryny da sony tanytady. Reti kelgende aita keteyin, osy joly Núrbaqan siyaqty tekti ghalymnyng selbesuimen (Pekindegi, Lәnjudegi tiybettanu ortalyqtarynan tabylmaghan) tiybetting qyryq tomnan astam «Geser» eposynyng «Jasaqty qaru asynghan týrkter» (ghylymy atauy «Týrki memleketining qaru-jaraqtary») atty myng bettik bir tomynyng qoljazbasynyng kóshirmesin alyp keldik. Mine, osy dastannan ejelgi týrkilerding tamyry tabylyp qalatynyna ishtey senimim bar.

- Osydan kelip, qytay múraghattaryndaghy týrki, sonyng ishinde qazaq ruhaniyatyna qatysty foliklorlyq, epostyq, әfsanalyq, diny (buddalyq) rauayattyq qoljazbalardy izdestiru, jinaqtau, kóshirmelerin alu, audaru baghytynyng mindet, maqsattary kelip tuyndaydy emes pe?

- Áriyne, dýnie jýzining nazaryn audarghan húdam bitik jazuyndaghy «Altyn jaryq (yaruq)» siyaqty kólemdi rauayattar men minәjattar, dastandar, jyrlar, sózdikter qazaq әdebiyettanushylary men tilshilerining yqylasyn oyata qoyghan joq. Ghúbaydolla Aydarov marqúm jariyalaghan «Tariat» pen ótken jyly «Otyrar kitaphanasy» ghylymy ortalyghynda kóne týrki jazuynan tikeley audarylghan (aud. E.Sylamhanúly) «Maytr smit nom bitik» uaghyznamasynyng eki tomdyq basylymy ghana kónilge qanaghat úyalatady. Týrkitanudy Anadoly týrikterining tilin oqytumen almastyryp jýrgen joghary oqu oryndaryndaghy týrkologiya kafedralarynyng nazaryn osyghan audarghym keledi. Yaghny biz mәnju, Monghol, shýrshit, tiybet auyz әdebiyeti men dastandaryn salystyra zerttemey, búl salada belgili bir týbirli nәtiyjege jetuimiz neghaybyl.

Tórtinshi baghyt - Qazaq handyghy qúrylghannan, yaghny Qasym han men Jәnibek hannyng Shyghys Týrkistandaghy Monghol imperiyasyna arqa sýiegeninen bastap, jonghar shapqynshylyghynyng shyghu sebepterinen jәne onyng barysynan, eng aqyrynda mәnju imperiyasynyng Shyghys Týrkistandy tolyq otarlauymen ayaqtalatyn tarihy jaghdaylardan habar beretin Klara Hafizovanyng «Ortalyq Aziyadaghy qytay diyp­lomatiyasy. (HIV - HIH ghasyrlar)» atty monografiyasynda mejelengen merzimdegi múraghat jәdigerleri. Búl kezeng Kenes túsynda da, tәuelsizdik kezeninde de tarihshylar tarapynan erekshe nazargha ie boldy. Sonyng ishinde K.Hafizovanyng úzaq jyldardaghy izdenisi nәtiyjeli ayaqtaldy. Bir ókinishtisi, ishinara iriktelip jariyalanghan týpnúsqalyq derekter qoljazbalyq negizde emes, orys tiline audarylyp basyldy. Mysaly, Abylay han mәnju imperatoryna orys tilinde hat joldamaghany anyq. Qytaydyng №1 bas múraghaty Gugynda «Batys ónirine qatysty», sonyng ishinde qazaq tarihyn da qamtityn 14 tomdyq katalogtar jinaghy jaryq kórdi (basylym әli ayaqtalghan joq). Múndaghy kórsetilgen qújattardy «sóiletetin» bolsa, 20 tomgha juyq material shyghar edi. Men «Orta jýzdegi nayman elining bәijigit taypasynyng biyi, Qabanbay batyrdyng inisi Dәuletbaydyng imperatorgha joldaghan» qazaq jәne mәnju tilindegi hatyn oqydym. Osy jerde búryn Almatyda qazaq tilin ýirenip qaytqan Tokio uniyversiytetining doktoranty (atyn úmyttym) «Qazaq handyghynyng tarihy» atty taqyrypta zertteu jýrgizip otyrghanyn óz kózimmen kórdim. Menimen qazaq tilinde sóilesti, shaghatay, mәnju, qytay tilindegi oramdardy salystyra oqyp otyr. Al bizde búl mekemening esigin tek Baqyt Ejenhan ghana ashypty. Osy joly Últtar uniyversiytetining siyrek kitaptar men qoljazbalar qorynan «Ile gubernatorynyng ordagha joldaghan mәlimetteri men hattarynyn» 38 tomdyq qoljazbasy kózge týsti. Shәkirtterimning kómegimen ondaghy Qazaqstan men qazaqtargha, shekara manyndaghy oqighalargha, qazaq arasyndaghy asharshylyqtargha, shekara bólisine qatysty derekterding kóshirmesin aldym. Al múnday janama derekter qanshama desenshi.

- Sol qúndylyqtardy qopara zertteu ýshin sol salanyng iyeroglifterin mengergen maman dayyndau qajet shyghar?

- Mine, bizding osy bastan oilanatyn mәse­le­miz osy. Qazir Qazaqstanda B.Ejenhan, N.Mú­ha­methanúly, T.Zәkenúly (Qayyrken), J.Oshan, S.Súnghatay, IY.Núrahmet siyaqty qalyptasqan, Q.Yntyhan, E.Sylamhan ispetti túyaqbasar derektanushy ghalymdardyng legi boy týzep keledi. Ádebiyet, til, óner salasyndaghy mamandar tipti shoghyrly. Osy lekting zertteu baghyttaryn, mýd­delerin toghystyryp, ýilestirip, mektep den­geyine kóteruge Shyghystanu institutynda tolyq mýmkindik bar. Qytaytanushy ghalymdardyng qauym­dastyghy qúrylyp, zertteu baghyttaryn anyq­tap, maqsatty týrde shúghyldansa, núr­ ýsti­ne núr bolar edi. Óitkeni, tarihy derekterdi izdes­tirip, jinaqtap, audaru óz aldyna, qytay iyerogliyf­terining ortaq oqy­lymyn, terminderdi qa­lyp­tastyrudyng әri ony ortaqtastyrudyng ózi qiyamettik is. Shet­eldikter ghylymy jetistikterdi iyge­ruge qo­maqty qarjy bólip jatqany shyn­dyq. Al Qytay siyaqty tikeley memlekettik, óner­kәsiptik, ghylymy túrghydan tyghyz jәne she­shu­shi baylanysty qajet etetin, búrynghyday Re­sey arqyly emes, tikeley múhit arqyly әlem­dik órkeniyetke jol ashatyn mýddeler men mým­kin­dik­ter imperiyasynyng tildik dәstýrimen jan-jaq­ty jәne tújyrymdyq dengeyde ainalysatyn kez jetti. Búl - Jana Zelandiyada, Norvegiyada, Kanadada, tipti Fransiya men Finlyandiyada bilimin jetildirip jatqan shәkirtterden góri qyzyghyn «qalyng eli qazaghy» qaptaldasa kóretin paydasy zor baghyt.

- Sizding ótken jyldyng sonyndaghy QHR astanasy Beyjinge barghan tórt ailyq is­saparynyzda qanday maqsat aldygha qoyy­lyp, nendey isterdi jýzege asyru kózdelgen edi?

- Ol sapardyng mindeti týpkilikti ayaqtalghan joq. Biylghy mamyr-shilde ailarynda jalghasyn tappaq. Osydan alty jyl búryn Beyjindegi memlekettik Últtar uniyversiytetining qazaq tili, әdebiyeti fakulitetining shәkirtterine «shetelden shaqyrylghan túnghysh professor» retinde alty ay dәris bergem. Ol kezdegi studentterding barlyghy oquyn tәmamdap ketti. Men oqyghan qazaq әdebiyetining tarihy, qazirgi qazaq әdebiyeti, salys­tyrmaly әdebiyettanu, shygharmashylyq psihologiyasy, abaytanu, әuezovtanu siyaqty pәnderdi jana tolqyn shәkirtterding de tyndaghysy kelse kerek. Sonymen qatar, magistranttar men doktoranttardyng da qarasy molayypty. Kórkem әdebiyetti taldau barysynda «Júldyz» jurnalynda jiyrma jylday syn bóliminde istegen tәjiriybem kómektesti. Sonyng barlyghy eskerilse kerek, búl joly meni bir jylgha shaqyrghan edi. Onday kenqoltyq uaqyt mende qaydan bolsyn. Dәristi eki kezenge bólip oqugha kelistik. Búrynghy studentter men qazirgi studentterding arasynda zamanauy aghymgha beyimdelgen aiyrmashylyqtar bar eken. Ilgeride birden әdebiyet tarihy men әdebiyettanu, shygharmashylyq psihologiyasy men abaytanu mәselesine tikeley kirisip ketkem. Búl joly sәl oraghyta sóileuge tura keldi. Óitkeni, shәkirtterding ishinde qytay mektebin bitirgen, uniyversiytetke kelgen song ghana qazaq tilin ýirengen týlekter de bar bolyp shyqty. Kórkem tanymnyng basy miften - әsireәfsanadan, sonyng ishinde ózim qyryq jyl boyy tam-túmdap derek jiyp, әlemdik әsireәfsanalardaghy ýlgilerdi salys­tyra jýrip, jýiege keltirgen «ómir aghashy», «әlem aghashy», bәiterek úghymdaryn salystyrmaly әdebiyettanudyng әdis-tәsilderin paydalana otyryp, «Qazaq ertegilerindegi әsireәfsanalyq (miftik) kórkem sana men kórkem oilau jýiesi» degen arnayy dәris ótkizdim. Maqtandy deme, nәtiyjesi tanghalarlyq boldy. Qytay oqu jýiesinde tәlim alghan shәkirtter «Myqan aghashy» jәne «Kýiesin, jýrek... sýiesin!» (abaytanu dәristeri) atty eki oqulyqty tóte jazugha qotartyp, ghylymy keneste bekitken song oqulyq retinde jariyaladym.

- Studentterding bilimge qúshtarlyghy kónilinizden shyqty ma?

- Shyqqanda qanday. Qytay studentterining oqugha, kitapqa degen yndyny keremet, su sinirgen sortang topyraq siyaqty, simirip te, sinirip te alady. Dәriske ózge faulitetter men uniyversiytetterding shәkirtteri, izdenushileri, mamandyq jetildiruge kel­gen eresek tyndaushylary da qatysty. Bilge­nim­di jetkizuge janymdy ayamaghanymdy eskergen boluy kerek, «Qazaq elining biyik bilim dengeyin tanytyp», «ozyq oqu-әdistemelik tәsilderin paydalanyp», «oqu ýderisine qosqan ýlesim ýshin» «Qúrmetti professor» ataghyn berdi. Búl endi, kez kelgen pedagog ýshin ýlken mәrtebe. Enbeginning әri janghany, әri elengeni. Sonyng ózi bir adamnyng ómirine maghyna beretindey qúrmet. Onyng ýstine Býkilqytay kóleminde ghylymgha erekshe ýles qosqan dýnie jýzindegi tandauly 2000 ghalymdy shaqyru jobasyn memleket bekitip beripti, sonyng jekelegen resmiyattary ghana qalypty. Sol tizimge mening de atym ilinipti. Soghan oray pishimi men pishini tosyn bir kitaptyng jobasyn oilastyryp qoydym. Onyng nәtiyjesin uaqyt jәne resmy bekim sheshedi.

- Tarihy men dәstýri, mәdeniyeti jәne ghy­ly­my óte erte zamannan damyp, múraghat mә­se­lesi myqty jolgha qoyylghan kórshi elden osy jogharyda aitqandardan basqa sapar barysynda qanday qúndylyqtar taptynyz? Ákel­gen oljalarynyz búghan deyin atalmysh memleketke baryp júmys istegen M.Ábu­seyitova, Q.Salgharaúly, K.Hafizova sekildi ghalymdardyng jәdigerlerin qaytalap ketpey me? Osy turaly da anyqtap aita ketseniz.

- Ayt deding aitayyn. Jalpy, jeke basyma tәn bir әdet - qay jerde, qay elde bolmayyn qa­zaq ruhaniyatyna qatysy bar múraghattar men kitaphanalargha, ghylymy mekemelerge mindetti týrde bas súghyp, mýmkindiginshe qyzmetkerlermen әngimelesip, qorlarymen tanysyp, joqtan júmys tauyp alyp jýremin. Al sonshama tarihy jәdigerler qazynasy qattalghan qytay elin qa­rap­tan-qarap qyzyqtap, ne zerikkende kóru - ziya­ly degen atyna syn. Aldynghy saparda da, osy joly da ghylymy izdestiru júmysyn ózimning bas­ty nazarymda ústadym, sabaq kestesin de soghan oraylastyra qúrdym. Ótken jolghy izdenisterding nәtiyjesinde qúrastyrylghan «Qazaq qoljazbalary (b.d.d. H gh. - HIH gh.)» atty 10 tomdyq jinaqtyng 6 kita­by jaryq kórdi, 4 tomy dayyndalyp jatyr. Qalghan derekter ghylymy sýzgiden ótude. Onyng ishinde ejelgi týrki, qazaq tarihyn mýldem jana kózqaras arqyly saralaugha jeteleytin oitýbir úiytqylar da bar. «24 tarihtyn» 26 tomynan bastap, «Halyq auyz әdebiyeti qazynasynyn» 25 tomdyghyn, Syma Siyanining tolyq týsinik berilgen 12 tomdyghyn, 45 tomnan asatyn tiybetting «Geser» epostyq epopeyasynyng týrkilerge qatysty 4 kitaptan túratyn qoljazbasynyng kóshirmesin (o, múny izdestiru barysynda qanshama ret túiyq­qa tireldim denizshi), sodan keyin VIII-H ghasyr­dyng oqighasyn bayandaytyn ýsh tomdyq epostyng qoljazbasynyng kóshirmesin alu jәne ony әkeluding mashaqaty bir adamgha emes, bir qauymgha jýk artatyn qarbalasty sharua. Osydan 6 jyl búryn siyrek qoljazbalar men kitaptar qorynan Sini imperiyasynyng batys ónirdi (Shyghys Týrkistan, Qazaqstan, Ortalyq Aziya) baghyndyruy barysyndaghy oqighalar men elshilikti qabyldau siyaqty rәsimderi beynelengen, týpnúsqasy Fransiyada saqtalghan syzba suretterding alibomyn kórip, qanshama úmtylsam da, rúqsat ala almagham. Onda jonghar shapqynshylyghy túsyndaghy Sini imperiyasynyng әskery ordasy, shabuyl sәtteri, tútqyngha aluy, elshilikti qabyldauy, soghys qúral-jabdyqtary, kiyimderi bar mәnerimen sujetti týrde syzylghan. Ár suretke berilgen patshanyng sipattamasynyng astyna móri basylghan. Ózimizge tanys beynelerdi tanu qiyn emes. Búl joly L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya Últtyq uniyversiyteti men Beyjing memlekettik Últtar uniyversiyteti arasynda baylanys ornatu turaly jýrgizilip jatqan kelisim-sharttyng demimen ol suretterge qol jetti. Atalmysh suretterding tarihy egjey-tegjeyimen bayandalghan kitaphana diyrektorynyng maqalasy qazir audarylyp jatyr.

Qysqartyp aitqanda, búl saparda da qazaq tarihy men әdebiyetine jana oy salatyn ashyq jәdigerler qolgha ilikti. Endi sonyng iygiligin kóretindey tiybet, mәnju, kóne týrki (húdam bitik) jazuyn biletin mamandardy tәrbiyeleu júmysyn qolgha alu oida bar.

Al Qytaygha arnayy issaparmen, ne ghylymy ekspedisiyamen barghan jogharyda atalghan ghalymdardyn, sonyng ishinde Qoyshy-aghannyng jinaqtaghan derekteri jalpy qazaq oqyrmandaryna, al K.Hafizovanyn, A.Qadyrbaevtyn, N.Alda­ber­genovanyn, M.Ábuseyitovanyng enbekteri ghylymy qauymgha jaqsy tanys. Búl rette Klara Shaysúltanqyzynyng úzaq jyldar boyghy tiyanaqty zertteulerin, Qytay men Resey múraghattaryndaghy derekterdi qarastyryp, jýielep taldauyn, ta­nym-tәjiriybesin erekshe atap ótken jón. Sol ýrdiske kelip qosylghan B.Ejenhanúlynyng je­tek­shiligimen, J.Oshannyn, S.Súnghataydyng qaty­suymen dayyndalghan Qytay derekterindegi týrki, qazaq júrtyna qatysty 5 tomdyq basylym, shyn mәnindegi irgeli ghylymy janalyq. So­ny­men qatar, B.Ejenhannyng tikeley ózi jýzege asyr­ghan qytay-mәnju tilderindegi jәdigerler men «Úly nayman memleketi turaly» monografiyasy bizding qalyptasqan týsinikterimizge ózgeris әke­le­tin týbirli zertteuler. T.Zәkenúlynyng qytay derekterindegi týrki qaghanaty, Tang imperiyasynyng týrki qaghanatymen baylanysy, qúba qalmaqtar (týrki tildi jongharlar), Shyghys Týrkistan Islam respublikasy haqyndaghy monografiyalary tyng derekter men pikirlerge toly. Mening oiymsha, osy tәuelsizdik alghan shiyrek ghasyr ishindegi qytaytanu salasynda jýrgizilgen júmystardy bir ret qorytyndylap, ghylymy baghyttardy anyqtap, mindetterdi bólisip alu qajettigi tuyp otyr. Jәdiger - tek tarihshynyn, ne týrkitanushynyn, ne til mamanynyn, ne múra­ghattanushynyng enshisi emes. Sonymen qatar, bir múraghatqa birneshe ghylymy ekspedisiyalar biri­nen song biri baryp jýrgen jay da kezdesedi. My­sa­ly, jogharyda aittym, Qytaydyng eng basty №1 arhiyvining kiltin alghash ashqan B.Ejenhan. Odan keyingi kezek bizge kelipti. Arhivtegi qyz­metkerlerdi etene tanityn, Qytayda túnghysh ret tarih salasynda ghylym doktory ataghyn alghan, alghashqy shәkirtterining ózi Beyjing uniyversiytetining dekany siyaqty lauazymgha jetken Baqyttyng bedeli onda erekshe. Bәri moyyndaydy. Osyny paydalanyp, bar ghylymy kýshti tarihshylardy, múraghattanushylardy, kitaphanashylardy, tilshilerdi, qarajatty bir adamnyng ainalasyna júmyldyryp, júmyla kirisse útymdy nәtiyje berer edi. IYә, zertteytin nәrse úshan-teniz.

- Kez kelgen múraghat pen ghylymy ortalyq­targha, sonyng ishinde, әsirese, shetelding arhiv mekemelerine kirip, dittegen nәrsendi birden tauyp alu qiynnyn-qiyny ekeni aitpasa­ da týsinikti. Múndayda zertteushige ýsh-aq nәr­se kómekke kelui mýmkin. Ol - oljagha oi­la­maghan jerden jolyghyp qalu, kәsiby intuisiya jәne uaqyty az, merzimi óte tyghyz is­sa­par iyesine sol jergilikti jerdegi múraghat ma­man­darynyng kómekke kelui. Bizding súrayyn de­genimiz songhysy. Beyjing múraghat oryndaryna barghanda sizge kim jәrdemdesti? Qolúshyn bergen janashyrlar boldy ma? Sóz retine qaray olardyng da aty-jóni men enbegin aita ketseniz.

- Osy ózing aitqan ýshtaghan úshtaspasa, onday zertteushining sory qaynaghany, enbegining esh bolghany dep esepte. Kisining kýni - kisimen. Egerde adamdarmen til tabysa almasam, ghylymy izdestirudi, onda úzaq merzim túrudy bylay qoyghanda, ýsh mezgil tamaqtanudyng ózi ýlken qiyametke ainalar edi.

Shyndyghyn aitayyn, osy eki mәrte úzaq saparda men sondaghy bauyrlardan, ústazdardan, shәkirtterimnen túraqty týrde dәris aldym. Sonyng nәtiyjesinde qay jerde týrki tarihyna qatysty qanday derek, eskertkish baryn bildim. Ózderi qolúshyn berdi. Shanhay, Dalyan, Shiani, Hohotqa barghanda solar jón kórsetti. Búl rette túraqty «jolserigim» bolghan professor Múhtar Ábilqaqúlyna, qolym men oiymdy úzartqan doktorant Núrbaqan Kәmelhanúlyna, «erinbey jýruge erinbeytin» erkin ghylymy oidyng iyesi professor Erkin Ábughaliyúlyna, «bәri de bolsyn» dep túratyn dosent Bolash Shókeyúlyna, qytaylardyng ózine 30-40 jyl qytaysha ýiretip kelgen Júmatay apay men Mayragha, ilgerindi-keyindi oqyghan barlyq shәkirtterime alghysym mol. Osydan alpys jyl búryn Últtar uniyversiyteti ashylghanda qazaq kafedrasyn qúryp, jogharyda atalghandardyng barlyghyn tәrbiyelep shygharghan, qytay týrkitanuynyng atasy atanghan Gyng Shymin ghúlamamen «jigi lauhan - hau lauhan, o shy lauhan - hau lauhan» deytindey («Siz jaqsy shalsyz, men de tegin shal emespin» degen maghynada) jarasymdy til tabysqanyma kәdimgidey arqalanamyn. Sol kisi bata bergennen keyin ghana mening Qytaydaghy izdestiru júmystarym algha basty әri boyyma senim bitti. Qatty nauqastanyp jýrgenine qaramastan, mening ekinshi ret keluime oray ótken otyrysta pikir alysyp, kóne húdam bitik jazuynan latyn transkripsiyasyna týsirgen «Maytry smit nom bitiktin» qazaq tilinde shyqqan eki tomy­nyng múqabasyn sipatyp ýlgergenime shý­kir etemin. Jana jyl qarsanynda úly oqymysty dýniyeden qaytty. Osy iygilikterding basy-qasynda «qarbalastyqtan» qoly tiymeytin, balalyq úyatyn ishinde saqtaghan, jaqsylyqqa jany ashyq, isine úqypty, enbek tәrtibine qatan, al jayshylyqta kenqoltyq, qazaq tilin suday sapyryp, qazaq fakuliteti ýshin bir kýiip, bir suyp jýrgen dekan, professor Jan Ding Jiynning iygiligi erekshe. Beyjinge joly týsken qazaqtyng (Shynjannan, Qazaqstannan, Mongholiyadan, Týr­kiyadan, Reseyden, t.b.) osy shanyraqqa soq­pay ketkeni  az. Tórt aidyng ishinde mening úsy­ny­symmen ghana 2 professor, 12 doktorant pen magistrant tәjiriybeden ótti. Múnyng ózi, yaghny qazaq til, әdebiyeti fakulitetining halyqtyq elshi qyz­metin atqaryp otyrghany, qazaqtar ýshin de, Qazaqstan ýshin de ýlken demeu.

- Sóziniz jalang shyqpas ýshin dәlel-dәiek keltire ketseniz.

- Ázirmin. Qytaydyng №1 múraghaty «Gugyngha» rúqsat alu onay bolmay bara jatqan son, bir kýni әkesining qazaq arasynda óskenin bilgendikten de Jan Din Jiynge: «Myrzalata bergenshe, myrzalyghyndy kórsetpeysing be? Múnyng jónin ana mening aghamnan súra», dedim qabaghymdy týiinkirey. Tanghy saghat jetide Jan Din Jiynim: «Mening әkem sizding aghanyz bolghandyqtan da siz mening agham bolasyz. Sizdi «myrza» dep qatelesip jýrippin. Sol qateligimdi jong ýshin sizdi býgin Últ­tyq kitaphananyng siyrek qoryna, erteng Gugyn­nyng qoljazbalar qoryna alyp barayyn. Rúqsatyn qarastyryp jatyrmyn», degeni. Sóitsem, ýlken múraghattyng batys óniri qoryn retteuge jet­pisinshi jyldary arnayy joldamamen kelgen tórt qyz, bir jigit Ile aimaghyna qarasty Shapshal auda­nynyng qazaqtarmen aralasa qonystanghan sibe­ler, әri Jannyng sabaqtastary eken. Bir qyz: «Osy múraghatqa kelgende qyz edim. Qazaq-qazaq dep, mine, qartaydym», dep әzildep te qoydy. Mine, qazaq tarihyna qatysty derekterding bar­ly­ghy osylardyng qolynan ótken. Jogharyda aityp ótken, qazaq handyghynyng tarihyn zerttegen japon ghalymymen sol múraghattyng qorynda kezdestim.

Ekinshi, bizding jyl qayyruymyzdan búrynghy H ghasyrdan bastap HIH ghasyrgha deyingi úzaq kezende kóne iyeroglifpen hatqa týsken týrki, keybirining qanly, qypshaq, qarlyq, uaq (onghút), kerey, nayman ekeni anyq kórsetilgen alpys­tan astam aqynnyng shygharmasy engen basylym esh jerden tabylmady. Tapsyrmaghan adamym, izdestirmegen kitaphanam joq. Múnda kelgen song da ol mazamdy ala berdi. Aqyry taghy da qazaqy minezge jýginip «Últtar baspasyndaghy» qazirgi zamannyng tilin biletin Múnay degen bauyryma: «Osy sening eki tuyp bir qalghan aghang kim? Men ekenim ras bolsa, myna kitapty myna baghytta izdep, maghan ýsh kýnning ishinde tauyp ber», dedim. Ýsh kýn emes, bir kýnnen keyin: «Úiyqtamay internetti aqtardym. Ishki ólkening pәlenbay jerinde, pәlenbay kitaphanada bar eken. Jetkizemin», dedi. Búl jinaqty audaryp, byltyr baspadan shyghardyq. Tiybetting kóne týrki turaly dastany da doktorant Núrbaqangha «eki tuyp, bir qalghandyghymnyn» arqasynda tura keter kýni qolgha tiydi. Ózim birneshe ret qolgha ústap, sórege qoyghan jazba bolyp shyqty. Jalpy, әzilge jendirip, Beyjinde mening tek «naghashy-jiyenderim, qúda-jekjattarym, agha-bauyrlarym, qayyn júrtym men qúdasha-baldyzdarym jәne sansyz kóp shәkirt-balalarym ghana túrady» desem artyq emes.

Osylay bauyryna kirip ketkendikten olar da meni bauyryna tartty.

Ishki ólkedegi ghylymnyng әr salasyndaghy professorlar men dosentter, magistranttar men doktoranttar jyl sayyn bas qosyp, tanysady, tabysyp jatqandary da bar. Sol basqosuda jiyrma jyldan astam uaqyt Tokionyng jer silkinudi zertteytin ortalyghynda istep kele jatqan, Fukusimada segiz kópir salghan, segizi de apatqa qarsy tótep bergen, qazir onyng jobasymen múhit pen qúrlyqty qosatyn 140 shaqyrymdyq, onyng 42 shaqyrymy múhittyng ýstimen ótetin kópir salynyp jatqan, soghan oray Beyjinning týbindegi jer silkinisine tótep beretin ghimarattardy zertteu laboratoriyasynda synaq jýrgizip jýrgen Guanjou uniyversiytetinde sheteldik professor retinde dәris oqityn Órleuhanmen etene aralastyq.

Jalpy, Beyjindegi qazaqtardyng bәri de gazet, jurnal, baspa, radio, óner salasyndaghy asa bilikti ziyalylar. Oshaghy bólek, otauy bir. Onda ýshinshi úrpaqqa auysqan beyjindikter túrady. Shanyraq iyeleri balalary qazaqqa ýilense, Qazaqstangha úmtylsa, baqyttan jarylyp kete jazdaydy. Últtar baspasynyng Álimjannan bastap Baqytbek pen Múnaygha, Býkilqytaylyq radiodaghy Qanatbekten bastap Balapan, Qyzyrhangha deyingi qalamgerler Qazaqstangha jaqsy tanys. Al býkil Qytaydy sóz ónerimen moyyndatqan, qytay tilinde jazatyn Ákbar Mәjit qazir Qytay jәne Beyjing Jazushylar odaghy tóraghasynyng orynbasary, «Qytay әdebiyeti» jurnalynyng bas redaktory. Nobeli syilyghyn alghan Mo Yannyng atyn shygharghan «Móldir shalqam» hikayaty alghash ret sonda jariyalanghan. Sheshen, kórkem taldaugha sheber, qalamy quatty jazushy. Qazaq jazushylaryn ýnemi nazarynda ústaydy. Ekeumiz birden til tabystyq. Ákbardyng úzaq jylghy quzauynyng nәtiyjesinde «Últtar әdebiyeti» jurnaly qazaq tilinde shygha bastady. Oghan Minar atty qaryndasymyz jetekshilik etedi. Búl Beyjing ýshin ghana emes, jalpy qazaq ýshin ýlken әdeby oqigha әri mәdeny kópir. Biz ýshin de septigi zor. Mysaly, osy joly jurnaldyng bas redaktorymen kezdesip, biraz pikir alysyp, olarda basylghan Mo Yan bastatqan alty-jeti jazushynyng shygharmalaryn «Álem әdebiyeti» jurnalynda jariyalaugha rúqsat aldym.

- Qytay qúpiyasy qyryq qabat, sayasaty san sanat keypindegi el ghoy. Olarda bizding júr­tymyzgha qatysty nening bar, nening joq ekenin bir-eki barghanda bilip qaytu mýmkin emes nәrse. Desek te, eger izdey bilsek, búl kórshimizding jәdigerlik oryndarynda bizge, bizding elimiz tarihyna baylanysty taghy da nendey dýniyeler tabylyp qaluy mýmkin dep oilaysyz? Alda qay baghyt boyynsha әreket jasaugha bolar edi? Qazaq eline qatysty sheti shyghyp túrghan derekter kózinizge shalyndy ma?

- Biz búlaqtyng kópirshigin ghana ýrlep jýrmiz, al Qytay múraghattary múhitpen para-par. Bir qoljazbagha qanshama adamdy sabylta júmyldyryp, eki mәrte jarty jyldan jýrgenning ózin­de sәti týsken biren-saran jәdigerding kóshir­mesine qolymyz әzer jetti. Sondyqtan da búl elge Baqyt, Nәbihan, Túrsynhan siyaqty jón biletin jigitterdi qomaqty qarjymen, jasaqty ghylymy toppen úzaq merzimge jibergen jón. Búl rette Tang dәuirine qatysty jazba jәne qazba múralary qatty qaperge ilinui tiyis. Áytpese, biz tabylghan eskertkishter men jәdigerlerden maghlúmatsyz, tipti Gyng Shymin ghúlama aitqanday, aiyrylyp ta qaluymyz mýmkin. Onyng sebepteri óte kóp. Ásirese, ekpindi týrde salt-dәstýrinen aiyrylyp bara jatqan az sandy últtar men últtyq toptardyng tarihi, mәdeni, etnografiyalyq, lingvistikalyq qúndylyqtary bizding nazarymyzdy erekshe audaruy kerek. Osy joly osydan eki jarym myng jyl búryn, kókbórining kiyesi daryghan, ejelgi týrki órkeniyetining ata qonysy Shýlen tauy men Baghylyq tauynyng ózegin jaryp ótken, HVII ghasyrgha deyin Shyng imperiyasy men Shyghys Týrkistannyng shekarasy bolghan Hyshyy dәlizin boylap, dýnie jýzin tanghaldyryp otyrghan Dunhuang ýstirtine, odan Tiybetting etegin basa qonystanghan Aqsay qazaq avtonomiyaly audanyna bardym. «Búdan әri qytaylargha attap basugha bolmaydy», dep qaqpanyng mandayshasyna jazylghan, qytay qorghanynyng ýzilgen túsy Aqqorghannyng (Ja ýy guan) tórt múnarasy әli qyltiyp túr. Jyl qayyruymyzdan ýsh jýz jyl búryn «ýisinder aughan» búl dәlizdi qazir de kóne týrkining ýrimderi mekendeydi. Ásirese, saryúighyr dep atalyp ketken, nayman, qonyrat, kerey, qanly taypalarynyng tanbalaryn әli de tektik belgi retinde tútynyp otyrghan, tilderi qazaq tiline óte jaqyn búl júrt býgingi qazaq últy túrghysynan etene zertteudi kýtip túr. Quanyshtysy, ol jaq­ta­ghy qandastarymyz búghan nazar audara bastapty. Biraq irgeli, kemeldi zertteuge zәru. Tezdetip qolgha almasa qazirgi jahandanu túsyndaghy jas­tardyng betalysy ekpindi, erteng kóz jazdy­ryp ketui mýmkin. Al Aqsaydaghy qazaq avtonomiya­ly audanyndaghy múrajaydy kórip tanghal­dym. Ginnesting tizimine ilingen 64 metrlik syrmaqtyng ózi nege túrady. Kóshede delbegey kiyip jýrgen qazaqty mening qúrdastarymnyng ózi kóz aldyna elestete almaytynyna senemin. Mekemeni bylay qoyghanda, úsaq dýken men dýngirshekterge deyin attary qazaqsha jazylghan. Jayaujoldyng taqtalaryna qazaqtyng salt-dәstýri (bәige, týie jarysy, qyz quu, t.b.), Altyntaudy mekendeytin an-qústar (qyran, aqqu, kókala ýirek, tauteke, túlpar, oisylqara, kók búqa, aq qoshqar, aq serke, t.b.) mәrmәrgha mәtinimen bederlenip salynypty. Áriyne, alandatarlyq jaylar da bar. Mine, osy etnografiyalyq qúndylyqtardy sol jaqtaghy otandastarymyzben qoyyndasa, qoltyqtasa otyryp zerttesek, ýlken ghylymy olja bolar edi. Búl qúndylyqtar arheologtardyn, týrkologtardyng zattay aighaqtarymen qosylghan kezde, qanday ruhany olja kýtip túrghany aitpasa da týsinikti. Shýlen tauynyng arghy beti Tiybet jotasy. Bir qyzyq oqigha aitayyn. Taghdyr aidap Gimalaydyng qoltyghynda qalghan qandastarymyzdy sekseninshi jyldary Ýrimjige, Aqsaygha qonystandyrypty. Olar jersinbey Tiybetke qaytyp kelse, búrynghy jerin ózgeler iyemdenip alypty. Tipti tirkeuge de almaydy. Sodan jiyrma jyldan astam tau-tas kezip, taghylanyp ketipti. Bir úrpaq sauatsyz ósken. Osydan eki jyl búryn dýngenning ataqty bir jazushysy baryp, jergilikti әkimdermen jolyghyp jer alyp berip, dýngenderdi asargha shaqyryp, meshit saldyrtyp, bastaryn qosypty. Áuelide adamgha jolamay әure qylypty. Sonau «әlem shatyry» Gimalaydyng bauyryndaghy osynau shaghyn toptyng tili men dәstýri de ózgeshe kórinedi. Múraghattaghy jәdigerler birtindep iygeriler-au, meni qatty alandatatyny adamdardyng boyyndaghy ózderimen birge ketetin qúndylyqtar. Bizding tarihy tamyrymyzdyng bir taramysy bolghandyqtan da úmyt qaldyrghanymyz eldigimizge syn bolmaq. Tarihy taghdyrymyzdy saralay kelgende, tenizding keri shalqyp Saryarqagha qaray lyqsuyna, Mengu Temir men Núrqashydan yqqan Batyr hontayshy qúrghan jonghar memleketining qazaq dalasynyng shapqynshylyghyna - Qytaydaghy otyzynshy qyr­kýiekte atalyp ótetin «toqash toyy» men Galdan Serenge «Burhan Tәnri Boshoqty» degen ataqpen qosa: «Altyn hannyng altyn úryghy! Endigi baghy­tyn­dy batystaghy «Altyn ordadan izde!», dep bata bergen tiybetting Zayapandit lamasynyng jar­lyghynyng tikeley qatysy bar ekenine kózim anyq jetti. Endi jolym týse qalsa, Zayapandit lamanyng sol jarlyghynyng mәtinin tabugha úmtylamyn.

- Qyruar isti qynq etpey bitiru ýshin ne kerek desek, berer jauabynyz qalay bolar eken?

- Jandy jerden ústadyn. Múnyng bәrine mým­kindik pen demeu beretin bir ghana kýsh - qara­jat. Qarajatsyz qamqorlyqtyng qauqary «әt­te­genaydan» aspaydy. Óitkeni, sen ýshin eshkimde jolaqyndy, jambasaqyndy, jaldau aqyndy, kóshirtu aqysyn, tasymaldau aqysyn tólemeydi. Búl joly maghan Ghylymy ortalyqtaghy jobanyng qarajaty demeushilik etti. Siyrek qoljazbalar men kitaptar dýkende satylmaydy, múraghattar kóshirtip alsang shek bermeydi. Shek bermegen song uniyversiytetting esepshileri qabyldamaydy. Keyde ashyq jarnama jasap satyp, jalaqymdy qayyryp alsam ba eken? degen de oy keledi. Sonday-aq, issaparda jýrseng múndaghy jalaqyng saqtalmaydy, degen de qarjylyq ereje bar siyaqty. Sonda, mem­leket talap etip otyrghan sheteldik uniyversiytetterge qalay dәris beremiz? Qalay ghylymy izdestiru júmystaryn jýrgizemiz? Dәris berip, ghylymy izdestiru júmystaryn jýrgizbegen song qalay shetelde kitap bastyramyz? Búl da etekten alyp túrghan kýiki tirlikting biri. Mysaly, tiybetting kóne eposyndaghy týrkilerge qatysty dastandy izdestirip Pekindegi, Shanhaydaghy, Shianidaghy, Lәnjoudaghy, Dunihuandaghy Tiybetti zertteu ortalyqtary men tiybet baspalaryna bardym. Sony sәtti ayaqtaldy. Endi sonshama azapqa salghan, óz qarajatymdy shygharghan tórt tomdyq kóshirmege «iye» joq, iyemdenushi bar. Ángimemizge jaraspaytyn, taratyp aitylmaytyn, aitylsa da sheshile qoymaytyn etekbasty mәselening biri osy. Búl jalghyz mening basymdaghy jay emes, kópke ortaq. Izdestiru júmysymen ainalysatyn ghalymdardyng barlyghy men siyaqty «sabaq berip, qosymsha tabys tauyp jatqan» joq qoy. Qysqartyp aitqanda, búl saparda da qazaq tarihy men әdebiyetine jana oy salatyn jәdigerler tabyldy. Endi sonyng iygiligin kóretindey tiybet, mәnju, kóne týrki (húdam bitik) jazuyn biletin mamandardy tәrbiyeleu júmysyn qolgha alu oida bar.

- Mazmúndy әngimenizge rahmet.

Ángimelesken Sýleymen MÁMET,

«Egemen Qazaqstan».

*Sini imperiyasynyng «Batysty baghyndyru» atty suretter alibomyndaghy «Elshini qabyldau» bóliminen bir kórinis.

* Dunhuandaghy 1907 jyly 40 myng kóne týrki qol­jaz­basy tabylghan qújyra.

* Osydan 2200 jyl búrynghy Shihuandy patshanyng ziya­rat tóbesindegi jer asty atty әskerler kómbesin tapqan diqan Yang Jy Fa qariya. Qazir ol osy muzey-qoryqta shyraqshy bolyp júmys isteydi.