Senbi, 20 Sәuir 2024
Qúiylsyn kóshing 3667 5 pikir 2 Jeltoqsan, 2022 saghat 13:05

Qauymdastyq jәne kóshi-qon

Almatyda ótken Álem qazaqtarynyng alghashqy qúryltayynyng sheshimimen 1992 jyly qúrylghan Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghyna (búdan bylay - Qauymdastyq) biyl 30 jyl tolyp otyr. Qauymdastyqtyng Tóralqa tóraghasy Qazaqstannyng túnghysh preziydenti N.Nazarbaev, onyng birinshi orynbasary bolyp Qaldarbek Naymanbaev (1992-2004) saylandy. Q.Naymanbaevtan keyin Talghat Mamashev (2004-2017) atqardy. Al, Tóraghanyng orynbasary qyzmetin Súltanәli Balghabaev (1992-2017) atqarsa, 2017 jyldan býginge deyin Zauytbek Túrysbekov Qauymdastyq tóraghasynyng birinshi orynbasary qyzmetin atqaryp keledi.

Almatyda ornalasqan Qauymdastyqtyng 4 qabat ghimaratyn (Sh.Uәlihanov kóshesi, 43A) Q.Naymanbaev saldyryp, (2000 jyly iske qosyldy) shetten kelgen aghayyndardyng jayghasatyn aq ordasyna ainalghany barshamyzgha mәlim. Qazaqtardyng alghash atajúrtqa kelgende taban tireytin orny, qara shanyraghy osy Qauymdastyq boldy.

Elimiz ayaghyn janadan tәitәy basyp, qiynshylyq qyspaghynda túrghan sol bir kezge qaramastan Qazaqstan ýkimeti shette jýrgen aghayyndaryn shaqyryp, qúshaghyna alyp, múndaghy qazaqtyng sanyn kóbeytuge kýsh sala bildi.

Qauymdastyqtyng negizgi mindetteri men maqsattaryna keler bolsaq, qazaq diasporasy ókilderining ózderining ómir sýrip jatqan jerlerinde erkin, jan jaqty damuyna jәrdemdesu, olarmen kýndelikti ruhani, mәdeny baylanys jasau. Sonday-aq, elge kóship kelgen aghayyndargha da kómektesu t.t. Qauymdastyq qúrylghannan beri syrttaghy 5 millionnan astam qazaqpen baylanys jasauda kóptegen júmystar atqarumen qatar mol tәjiriybe jinady. Jogharydaghy mindetter men maqsattardy oryndau arqyly sheteldegi qazaqtardyng atajúrtqa oraluyna Qauymdastyqtyng róli zor boldy. Elimiz tәuelsizdigin jariyalaghan alghashqy jyldary shet elderde Qazaqstannyng diplomatiyalyq elshilikteri ashylmay túrghanda, jeke adamdardy úiymdastyru arqyly Qauymdastyq qazaq diasporasy ókilderining atyna jeke-jeke shaqyru jiberip, olardyng elge oraluyna úitqy bolghanyn atap ótkim keledi. QHR, Aughanstan, Saud Arabiyasy elderinen elge oralghan alghashqy qarlyghashtargha sebepshi bolghanbyz.

Qauymdastyq Qazaqstan joghary oqu oryndary janynan dayyndyq kursyn ashu iydeasyn kóterip, iske asyrdy. Atalmysh isting nәtiyjesi mol, býginge deyin jalghasyn tabuda. Shetelden keletin jas jetkinshekterding oqityn alghashqy dayyndyq kursy Almatydaghy Qyzdar pedagogikalyq instituty janynan ashylyp, odan keyin Kentauda, Týrkistandaghy Yassauy at. Qazaq Týrik uniyversiytetinde jalghasyn tapty. Qәzir kóptegen uniyversiytetterde bar. Jyl sayyn 1400 qazaq jastary kelip, bilim alumen qatar, olardyng kóbisi qalyp qongda. Osy jastardy qoldaytyn baghdarlama kerek. Olardy júmyspen, baspanamen qamtamasyz etse, azamattyqty uniyversiytet qabyrghasynda jýrgende esh kedergisiz berse tamasha bolar edi. Onday jaghdayda elge oralushylardyng sany artary anyq.

Kóptegen basqosulardyng nәtiyjesinde sheteldik diplomdargha aposteli jasatu, odan nostrifikasiyalau mәselelerining sheshim tapqany Qauymdastyq júmysynyng jemisi!

Qauymdastyq elge kóship kelgen aghayyndargha tegin kenes beruge, anketa toltyrugha, aryzdaryn jazyp beruge kómektesi, tiyisti mekemelerge hat joldap, Qauymdastyq ýii meken jayyna tirkep beretin. Alghashqy jyldary Qauymdastyq ýiine balalardy dem aldyratyn lager úiymdastyryp, keyin «Baldәuren» balalardy sauyqtyru lagerine 20 baladan 150 balagha deyin demaldyru isin jýzege asyrdy.

Atajúrtqa 1 mln.nan astam qandastarymyz oralghan bolsa, osy iste Qauymdastyqtyng kóshi-qongha qosqan ýlesi zor dep bilem. Qauymdastyqtan sheteldegi qazaq jastaryn Qazaqstannyng joghary oqu oryndaryna shaqyryp, olardyng qújattaryn Bilim jәne ghylym ministrligine ótkizetin edik. Búl isti Jәrken Bódeshúly, Janna Orynbekova, Shynar Satypaldiyeva, Kenjeqyz Telghoziyeva jәne Kýlghazira Baltabaeva oidaghyday jaqsy atqardy.

Qauymdastyq «Sheteldegi qazaqtar» seriyasymen alys, jaqyn shet elderdegi qazaq diasporasynyng shygharmalaryn atamekendegi aghayyndargha tanystyru maqsatynda 700-den asa baspa tabaq kitapty jәne de «Altyn besik» jurnaly men «Tughan til», DQQ-nyng saytyn shyghardy. Jәne sheteldegi aghayyndargha tegin taratyp, olardyng kitaphana qorlaryn oqulyqtarmen qosa әdeby kitap, jurnaldarmen bayytugha Tilekqabyl Dәuletov, Talghat Mamashev, Súltanәli Balghabaev, Jәdy Shәken, Serik Rәsil, Janar Janapiyanova, Gýlsim Omarova, Erlik Kebekbay qatarly azamattar zor enbek etti. Songhy jyldary búl ýrdis toqtady.

Osy orayda, Qauymdastyq emblemasynyng autory ýlken, kishi qúryltaylardyng shaqyruyn, bilivordtaryn týrli festivalider men «Sheteldegi qazaqtar» seriyasymen shyqqan kitaptardyng betterin óndegen Beysenbek Serikbaydy, Álem qazaqtarynyng alghashqy qúryltayyna Europa elderinen shaqyrylghan delegattardyng aty-jónderin tauyp berip, býginge deyin onyng barlyq is sharalaryna belsene at salysyp kele jatqan Dosan Baymoldanyng da enbekterin atap ótken jón dep kórem.

Qauymdastyq tarapynan týrli ghylymiy-teoriyalyq, ghylymiy-tәjiriybelik konferensiyalar, simpoziumdar, san taqyryptardy qozghaytyn «dóngelek ýstel» mәjilisterin úiymdastyryp, әlemning qyryqtan astam elindegi qazaqtarmen kýndelikti baylanys ornatyp, olargha ruhani, mәdeny jaqtan qoldau kórsetti. Keybir elderde qúrylghan qoghamdarmen qosa janadan qazaq qauymdastyqtary men qoghamdardyng qúryluyna yqpal etti. Resey Federasiyasyndaghy 30-dan astam qazaq qoghamdaryn biriktirip, Resey qazaqtarynyng federasiyasy úiymyna júmyldyrdyq. Europadaghy 10-nan astam qazaq qoghamdaryn biriktirip, Europa qazaqtarynyng qauymdastyghyn qúrdyq. Osy isting atqaryluy T.Mamashevtyng tikeley basshylyghymen bolghanyn atap ótu artyq bolmas.

Mongholiya, RF, Europa, Týrkiya, Tәjikstan, Ózbekstan elderindegi qazaq qoghamdary resmy tirkeuden ótti. Týrkimenstanda qazaq qoghamyn qúru, ony tirkeu mýmkin bolmady. QHR men Iranda basqasha. Sol sebepti osy elderdegi jeke túlghalarmen júmys jýrgizdik. Olarmen kirilshe, tóte jazumen jәne latyn alfabiytimen qarym qatynas jasadyq.

Respublikamyzdyng 8 oblysynda Qauymdastyqtyng filialdary resmy tirkelip, júmys istedi. Jәne de Qauymdastyq janynan qúrylghan aqsaqaldar alqasy, studentter men óner ortalyqtary óz erejeleri boyynsha júmystar atqardy.

Qauymdastyq SIM, IIM, MAM, ÚQK tikeley baylanysta kóptegen júmystar atqardy. Qauymdastyq tarapynan jazylghan ótinish hattargha barlyq ministrlikter, әkimder jauap hat beretin bedeldi úiymgha ainalghandy. Osy orayda, Qauymdastyq basshylary bolghan Qaldarbek Naymanbaev, Bilim ministri bolghan Shaysúltan Shayahmetov pen Enbek ministri bolghan Sayat Beysenov aghalarymyzdyng enbekterin erekshe aitugha tiyispiz. Búl kisiler últtyq mýdde ýshin keremet enbek sinirgen naghyz últ janashyrlary edi. Marqúmdardyng jatqan jerleri jannat bolsyn!

Mongholiya qazaqtary   tәuelsizdik jariyalamay túrghanda atajúrtqa kóshti bastap, óz qarajattarymen oralghany erlikpen ten   bolatyn. Keyin ýkimet tarapynan Mongholiyadaghy bauyrlaryn KamAZ-ben, úshaqpen kóshirip әkeldi. Jәne de Qytay, Týrkiya, Iran, Aughanstan, Saudiya Arabiyasy, TMD elderinen 1 mln. 83 mynnan astam qandasymyz elge oraldy. Elimizding demografiyasynyng ósuine atalmysh qandastardyng ýlesi orasan zor. Búl óte ýlken kapital! Olar qazaqtyng salt dәstýrin, shúrayly taza ana tilin, әdet ghúrpyn boylaryna sinirip ósken úrpaq. Óz basym Mongholiyadan atajúrtqa kóshti úiymdastyrushylardyng biri bola jýrip, kóshke aitarlyqtay ýles qostym. (2012 j. jaryq kórgen «Atajýrtqa jetken kósh» atty kitabymda bayandaghanmyn).

QR Preziydenti Q.Toqaevtyng «Egemen Qazaqstan» gazetinde jaryq kórgen «Tәuelsizdik bәrinen qymbat» maqalasynda «songhy jyldary týrli sebepterge baylanysty bәsendep qalghan qandastar kóshin barynsha qoldap, olardy soltýstik jәne shyghys ónirlerge ornalastyrudy jandandyramyz» dep atap kórsetti. Búl - óte manyzdy mәsele. Sheteldegi qazaqtardyng kóptep qonys audaruy elimizding әleumettik-ekonomikalyq, mәdeniy-ruhany damuyna ong yqpalyn tiygizedi. Biraq, songhy jyldary qandastar kóshi әrtýrli sebeptermen barynsha azaydy. Basty sebep – búrynghy Kóshi-qon komiytetining taratyluy. Qәzir ol Enbek ministriligining qúramyndaghy shaghyn ghana basqarma. Jәne de kóshpen ainalysuy tiyis mekemelerding búl mәselege dúrys kónil bólmeuinen de tuyndap otyr. Diaspora basqarmalarynyng ainalysuy tiyis júmystary kóshi – qon mәselesi bolu әri osy iske belsene kirisuleri qajet. SIM-ning shetelderdegi Konsuldyq qyzmet departamenti qyzmetkerleri atajúrtqa kóshetinderin tizimge alyp, olargha kenes beru, barlyq qújattaryn sol jaqta әzirleuge tiyis. El tәuelsizdigining nyghangyna, demografiyamyzdyng ósuin, qauipsizdigimiz ýshin shetelderdegi qazaqtardy atamekenge kóshiru asa manyzdy.

Al, IIM-degi barmaq basty, kóz qystylyqtyng kóbenginen de qandastardyng keybir mәselesi sheshilmey otyr. Elge oralghan keybir aghayyndardyng 18-20 jyl boyy azamattyqqa qol jetkize almauy, qújattaryn qalpyna keltire almay tabanynan tausylyp jýrgendigi osynyng saldary desem artyq aitqandyq bolmas. Eng aldymen qoldan jasalghan kedergilerdi jong kerek! «Qazaqtyng otany bireu. Ol - Qazaqstan» desek, shetelderden keletin qandastarymyzgha bóget nege kóp?

Kóp elderding pasporttarynda últy kórsetilmeydi. Mongholiya elining ishki tólqújatynda olardyng ruy jazylady. Sondyqtan da osy jaghynda mәseleler bar.

1992-2004 jj. aralyghynda №791 Qauly boyynsha SIM Konsuldyq qyzmet departamenti «Qazaq» kuәligin Qauymdastyqtyng anyqtamasy arqyly beretin. Qaulynyng kýshi joyylghan song da sheteldegi konsuldyqtargha Qauymdastyqtyng anyqtamasy jaray beretin. Býgingi kýni búl anyqtamany jaramsyz etude. IIM Kósh-qon departamentining oblystyq basqarmalary qandastardyng tez azamattyq alularyna kedergiler jasaydy, oghan aitar dәlelimiz jetkilikti. Mysady: Aqtaugha Irannan kelgen aghayyndardyng shetel qújattaryndaghy SIM konsuldyqtarynan berilgen «qazaq diasporasynyng ókili» degen vizany kerek etpey, olargha «Qazaq» ekenindi dәleldep kel deu masqara jәit. Búl Kóshi-qon basqarmalarynda enbek etip otyrghan qyzmetkerlerding bilimsizdigin jәne nemqúrayly qaraytynyn kórsetedi. Osynday mysaldy Almaty oblysy IID Kóshi-qon basqarmasynan da kóruge bolady.

Men zeynetkerlik demalysta bolsam da elge oralyp, týrli qiyndyqtargha tap bolghan qandastarymyzdyng mәselelerin sheshumen, olargha kómektesumen kelemin. Ásirese, Aqtaudaghy IID kóshi-qon polisiya basqarmasy tarapynan qoyylyp otyrghan talaptar orynsyz. SIM sheteldegi konsuldyghy bergen «qazaq diasporasynyng ókili» degen vizadaghy anyqtamagha pysqyrmaytyndyghy meni tanqaldyrady. Qazaqtardyng qazaq ekenin dәleldeu esh qiyndyq tudyrmaydy. Biz, Qauymdastyqta arnayy komissiya qúryp, kelgen adamdardyng ata tegin, jeti atasyn súrap-aq, dәleldep beretinbiz, qate, janylys esh uaqytta bolmaghan. 1994- 2004 jj. aralyghynda bir de bir basqa últqa «Qazaq» kuәligi berilmegeni osynyng dәleli.

Qazaqstan azamattyghyn alu ýsh satydan ótedi. Olar: túraqty túrugha tirkeu, «Qandas» kuәligin alu, yqtiyar hatqa. Barlyghy derlik notarialdy kuәlandyrylghan bolu kerek. Qanshama qarajat!

Atalmysh qújattaryn jinastyryp jýrgende joghaltyp alu, deldaldargha aldanyp qalu...Búl bizding qaghazbastylyqty kórsetedi. Meninshe tek qazaqtar ýshin jenildik qarastyryluy kerek. Shetelden kelgen qazaqtardyng týrli kedergilerge tap bolmauy ýshin Qazaqstan Ýkimeti tarapynan bir ghana Qauly shyqsa jetedi!

Elge el qosylsa, qút bolary sózsiz! Elimizge qazaqtardyng kóptep kelui demografiyamyzdyng ósuine zor әser etedi. Germaniya men Izrail memleketteri shekaradan kirgen qandastaryna dereu azamattyq pasportyn qoldaryna tabys etedi. Qanday keremet!

Al, azamattyq alghan jaghdayda da kedergiler barshylyq. Qazaqstan azamattyghyn alarda qandastarymyzdyng aty jónderin jeke kuәlikterine dúrys toltyryp berse. Qytaydan keletin keybir qandastarymyzdyng ata tegi kórsetilmey, tek óz attary jazylyp keledi. Mongholiya, Ózbekstan, Iran, Aughanstan t.b. elderden keletinderding tólqújattaryndaghy qate jazylghan aty jónderin qazaq gramatikasyna say dúrys jazyp, bir izdilikke týsirse, bolashaq úrpaq ýshin qajet! Osy mәselelerding barlyghyna «Halyqtyng kóshi qon turaly» zanyn negizge ala otyryp, SIM, IIM basshylarynyng birikken búiryghymen sheshuge bolady dep esepteymin!

Alys jaqynnan keletin aghayyndardyng Qazaqstangha keluleri barynsha tómendep, kerisinshe ketushiler qatary kóp boluymen elimizde kóptegen mekender bos qalyp jatyr. Ózim songhy jyldary ShQO Katonqaraghay jaghyna baryp demaldym. Sonda bayqaghanym, shekaralas audandardaghy túrghyndar aitarlyqtay azayghan. Múnyng bәri elimizding damuyna keri әserin tiygizeri sózsiz. Búl jaghday Qazaqstan ýkimetining etnostyq kóshi-qongha, yaghny qandastar kóshine dúrys kónil bólmeuinen. Búrynghy Kóshi-qon komiyteti taratylghan. Qәzir ol EÁQM-ning qúramyndaghy shaghyn ghana basqarma.

«Halyqtyng kóshi qon turaly» zanda qandastar kóshin syrt jerlerde úiymdastyru SIM ne jýktelgenmen, býginge deyin naqty is shara atqarghan joq.

2000 j. basynda SQO «Núrly jol» baghdarlamasymen «Bәiterek», Aqmola oblysynda «Qyzyl jar» auyldary salynyp, soghan arnayy kvotamen qandastar kóship barghan bolatyn.

Ókinishke oray, salynghan ýileri sapasyz, qysta baspanalary suyq, jazda tóbesinen su aghyp, ýiding qabyrghalary kógerip, otyrugha ynghaysyz bolyp shyqty. Kóshi-qon basshylary aitqan uәdelerin oryndamay, halyqty aldady. Osy olqylyqtar ýshin qandastardyng ózin kinәlady, osyghan renjigen aghayyndar ókpelep, keri kóship ketti. Búl jemqorlyqtyng nәtiyjesi edi! Qәzir de osy ýrdis jalghasyn tabudy. Ishki kóshi-qonmen barghan jergilikti aghayyndardyng da kórgen kýnderi bәz bayaghyday. Janalyqtardan habardar bolyp otyrghan shettegi aghayyndar at basyn tartyp qaluda. Kóshting jandanbau sebebi osydan. Sapaly ýi, mamandyqtary boyynsha júmys, jaqsy jalaqygha kepildik berilse, әli de kesh emes!

Eng dúrysy, Ýkimet aralyq kelisim sharttyng boluy. Ár elding talaptary týrli bolatyny zandylyq. Qytay men Mongholiyada zeynet demalysyna erterek shygha beruge bolady. Al, bizde basqasha. Sondyqtan qayshylyqtar tuyndaydy. Songhy kezde Mongholiyada qyzmet etken ótilderi eseptelmey jatqan jәit bar. Osyny eskerip, Ýkimetting qaulysymen sheshuge bolady.

Sheteldegi aghayyndardyng kópshiligi óz ana tilinde oqyp, bilim alu mýmkindikterinen aiyrylyp, ana tilin úmytyp, sol eldegi halyqqa sinip, assimliyasiyagha úshyrap, últ retinde joyylu qaupine úshyrauda. Qazaqstan tarapynan osy mәselege airyqsha kónil bólip, qazaq diasporasynyng últ retinde ósip órkendeuine ýzbey qoldau jasap otyruy kerek.

Dýniyejýzi qazaqtarynyng V qúryltayynda sheteldegi aghayyndargha qoldau kórsetip, olardyng atajúrtqa qonys audaruyn úiymdastyru ýshin «Otandastar qoryn» qúru jóninde sheshim qabyldanyp, ile shala Qor qúrylghandy. Atalmysh qor preziydentting tapsyrmasyn birinshi bolyp oryndauy tiyis dep kórem. Qarjy jetkilikti, tek iske asyruy kemshin.

Sóz sonynda aitarym, «Qazaq kóshin» jandandyru ýshin DQQ-nyng kóshi-qon salasyndaghy jogharyda aityp ótken tәjiriybelerin eskere otyryp, búghan memleket tarapynan erekshe manyz berilse dep oilaymyn jәne osy salanyng júmysyn basqaryp, jýrgizetin, ýkimet basshysyna tikeley baghynatyn kóshi-qon komiytetin ne agenttigin qúru dúrys bolar edi dep sanaymyn.

Botagóz Uatqan,

Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri, Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng ardageri

*Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng qúrylghanyna 30 jyl toluyna oray «Últtyq biregeylik - tәuelsizdikting kepili» atty respublikalyq ghylymiy-praktikalyq dóngelek ýstelde jasaghan bayandamasy. 

Abai.kz

5 pikir