Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Anyq-qanyghy 8749 5 pikir 29 Qarasha, 2022 saghat 13:57

Soghym shýigin bolsyn!

Shýigin – qúnarly, keneuli (mol), ebirtil (nәrli). Kәkesh QAYYRJAN. Sóz sandyq (Qazaqtyng kóne sózdikteri), Almaty, 2013 j. 477 bet. Búl mayy aghyp túrghan, asa semiz bolsyn degen sóz emes. IYә, qazaq aryq mal soymaghany da belgili. Búl soghymyng qúnarly, nәrli, kesimi mol berekeli bolsyn degen sóz.

Býgingi qala qazaghynyng kóbining kindigi auylgha baylauly. Mәselen, men shamam kelse bazardan et almaugha tyrysamyn. Soghymdy Qaraghandydaghy qúdalarymnan, ya Aqsudaghy (Jetisu óniri) aghayyndarymnan qolda baylanghanyn emes, óriste jýrgen jerinen alamyn.

Oghan kez kelgen qazaqtyng mýmkindigi bar ma? Bar. Jazdyng basynan bastap jinasa da, bir soghymgha (qazir ortasha bagha bes jýz myn) jinap qoi kerek. Qúrbandyq dep beyuaqta ýsti-ýstine maldy qyra bermey, bar aghayyn joghyna qarasyp, soghym әperui kerek. Mine, sauap sol. Bazardan et aludan, qolda ne bolsa sony jep semirgen, baylanghan maldy aludan jәne qys boyy qoldan jiliktep aludan tiylghan jón. Nege? Tughan topyraghynan alys jýrse de, ósken jerining qúnaryna qanyp, nәrin sinirui kerek. Aqang bylay deydi: «Adamnyng qarny men tisi kez kelgen shópti búralap soghyp tamaq qyla almaydy. Tabighatta ne bary 50 myng týrli ósimdik bar. Sonyng ishinde adamgha as bolatyny 300-aq týrlisi. Búlardyng keybireuleri shiyki, birqatary pisi kýiinde tamaq bolady. Basqa ósimdikting ishinde de adamgha tamaq bolatyn nәrseleri bar, biraq olardy adam qarny pisire almaydy. Sonda da sol jeuge kelmeytin shópter adamgha tamaq bolady. Jeuge kelmeytin shóp bolghany qalay, onyng tamaq bolghany qalay? Búl shópter adam jeuine kelmegenmen mal jeuine keledi. Maldyng tisi aghashtyng qabyghyn da, bútaghyn da, japyraghyn da, ósimdikting qalghan qatty sabaghyn da, jemisin de shaynaugha keledi, qarny pisiruge keledi, jútqan shóp mal ishine barghan song qan, et, may bolady. Et pen maydy adamnyng qarny op-onay pisiredi.

Sonymen, mal adam jey almaytyn shópti jeydi. Mal etin adam jeydi. Óte erte zamannan beri qaray adam barlyq shópti maldan paydalanugha daghdylanghan. Shópting kóbin adam ózi jeydi. Ózi jey almaghanyn mal arqyly jeydi. Mal adam jey almaytyn ósimdigin et pen may qylyp beretin mashina syqyldy».

IYә, qazaqtyng qoyy men jylqysy kezinde jyl on eki ay jayylymda bolghan. Etinde Aqang aitqan 50 myng shóp týrining birazy bar. Al bordaqyda túrghan mal aldyna kelgen eki-ýsh týrli jem-shóppen shekteledi. Keybir pysyqaylar tez semirtu ýshin dәri beredi. Dәrilengen maldyng arany ashylady, ne berse sony talghamay, asay beretin bolady.

Asa bir semiz adamdy kórseniz sizge mindetti týrde «bir jeri auyrady» degen oy keledi. Qolda baylanghan semiz mal da auru. Jayylymdaghy (syrttaghy) qondy mal (jylqy) suyq týsip, qar beky bastaghanda tonbas ýshin jazday jinaghan mayyn et pen terining arasyna shygharady. Sodan kóp úzatpay (mal qayta arymay túrghanda) qystyq azyqty qamdap alghan jón. Jana jyldyng ar jaghy, qystyq ortasy jәne erte kóktemde soyylghan maldyng bәri bordaqy, yaghny  qolda baylanghan.

Kenes kezinde jetpisinshi jyldary Kegen jaqtyng jigiti Sahalin aumaghynda әskery bólimde segiz jyl el kórmey qyzmet etipti. Bir kýni tikúshaqpen bauyrlap úshyp kele jatsa, tómende qamys arasynan tikúshaqtyng dauysynan ýrkip qashqan bir ýiir jylqyny kóripti. Esi ketip, tisi qyshyp, komandiyrinen rúqsat alyp, qarausyz jýrgen jabayy jylqynyng bireuin atyp, soyyp әkep, bólimshege astym deydi. «Et qaynady, it qúsap múrnymdy kóterip-kóterip qoyam, jylqy etining tanys әdemi iyisi bilinbeydi. Týsirip jesem su, qamys, batpaq tatidy» deydi. Sahalin suy kóp aral. Onyng jaghalauy kólderge toly, mysaly, lagunalar. Olar tayaz jәne tenizden tar shúnqyrlarmen bólingen, jekelegen kólder jaghalau boyymen ondaghan shaqyrymgha sozylyp jatyr. Keybir kólder tenizden bólinip, túshy su qoymalaryna ainalghan. Jylqy ýshin basqa jayylym joq.

Etting sapasy maldyng auzyndaghy shóbine baylanysty ekendigining bir dәleli osy. Shóldi, shóleytti jerding maly men ólendi jerding malynyng etining dәmi eki bólek bolatyndyghyn naghyz arqanyng eti men qymyzynyng dәminen biluge bolady.

Ózimizding qaratopyraqty Soltýstik Qazaqstan (Petropavl) jaqtyng jylqysynyng da eti jasyqtau bolady. Dәmin keltiru ýshin ystaytyny da sondyqtan boluy kerek...

El-elde etten jasalghan asty әzirleuding týri kóp. Barlyghyna shóp-shalam, týrli dәmdeuishter qosady, asady, pisiredi, búqtyrady, qaqtaydy, quyrady, qysqasy, etting ózining tabighy dәmi, qúnary men nәri, bylaysha aitqanda shýigindigi auyzgha bilindey ketedi. Biraq qyryq týrli dәmdeuishtermen (ishinde jasandysy da bar) býrkemelengen etting sapasyn auyz aiyrmaghanymen, asqazan aiyrady. Dәmine senip, ne jep otyrghanymen sharuasy joq asqazan basqa ýnemi belgi berip otyrady. Sol ýshin asqazandy tyndau kerek.

Bizding qazaq etti esh qospasyz, qara sugha asady. Dәmdeuishting de, dәrumenining de 50 myng týri ózining boyynda. Auyzgha tәtti, asqazangha jaghymdy, densaulyqqa paydaly. Sondyqtan bar qazaq etti tek jayylymnan aluy kerek.

Bizde jayylym jetedi. Maldy qystaugha, jaylaugha jayyp baghu qazaqtyng ejelgi dәstýri. Kenes odaghy da ony saqtaugha tyrysty. Tәuelsiz Qazaqstan osy bir asa rentabelidi jýieni joydy. Alash arystary maldyng ynghayyna qarap kóship jýrudi damudyng auyl bolyp otyrudyng ar jaghyndaghy bir satysy dep tanityndardyki qate ekendigin aitqan. Olar ony sharuashylyqtyng bir týri dep eseptedi. Bayaghyda bәri (Europa da) kóship jýrgen. Mal-jany kóbeyip, jeri  tarylghan song birining iyisin biri iyiskep, amalsyz otyryqshy bolghan degen qorytyndy jasaghan. Al bizde jayylym jetedi. Bizding mal bordaqyda túryp emes, jayylyp ósirilui kerek.

Últtyng tilinde saqtalatyn, ayalyq bilimining (fonovaya znaniya) joqtyghynan bizding auyl sharuashylyq mamandarymyz maldy jayyp baghudyng paydasyn әri ekonomikalyq tiyimdiligin (rentabelidigin) bilmegendikten, subsidiyany bordaqyda túrghan mal basyna beredi. Onyng ýstine eti asyl jylqy basyna emes, shoshqany kóbeytkenderge bóledi... Bordaqyda túrghan maldyng sýti mol, eti kesimdi, salmaghy óristegi maldan eki-ýsh ese artyq bolady deydi. Izraili siyrdy solay ósirip otyr, Resey shoshqany solay baghyp otyr deydi. Etting sapasyna emes, salmaghyna qaraydy. Al qamap baqqan on siyrgha ketetin enbek shyghyny jýz siyrdy jayyp baqannan kóp ekenin eseptemeydi. Tek shetelden ne kórse sony solayymen kóshirip әkelgisi keledi. Sol jyly bólingen aqshany sol jyly iygerip tastau ýshin týbin teksermey, úshaqpen múhit asyp, siyr tasidy jәne t.b.

Kenes kezinde auyldaghy enbekke pisip ósken jastar bizbiz. Qazirgi jas qalanyng qyzyl-jasylyna ýiir, mal baghudan qashady. Biraq en daladaghy óndiriske vahtalyq júmysqa talasyp barady. Nege? Óitkeni mal baghu júmysy on toghyzynshy ghasyr dengeyinde. Al daladaghy vahtalyq tәsil býgingi tehnologiyalarmen jabdyqtalghan. Ghalamtor, jaqyndarymen baylanys, túrmys jaghdayy jyly su, dush, vanna, bir ay júmys-demalys, qayta bir ay júmys jәne t.b. Osy jaghdaydyng bәrin ýkimet auyldy kóteremiz, auyldy jarylqaymyz dep qúr úrandata bermey, dәstýrli mal sharuashylyghyn damytyp otyrghan sharualargha jasauy kerek. Jerimiz ken, jayylym mol, biraq eginge jaramdy jer az, al malgha  jaramdy shóldi, shóleytti jerlerde ayaqty maldyng artynan kóship otyratyn dәstýrli mal sharuashylyghyn Qazaqstan qalpyna keltirui kerek te, ony jana tehnologiyamen jabdyqtauy tiyis. Mysaly, dronmen qoy (mal) qayyru, JPS-pen týlikting qay jerde jýrgenin ýiden baqylap otyru jәne t.b. Sol siyaqty týrli jana tehnologiyalar auyl sharuashylyghyna jappay ýkimet tarapynan qamqorlyqpen jetkizilui kerek.  Búl endi úzaq әngime. Sondyqtan óz baqshama qaytayyn.

Qadirli asymyzdy qazir keybir júrt «Beshbarmaq» dep atap jýr jәne búl jalpyhalyqtyq sipat alyp barady. Búlay dep sóileudi sóz týsinedi degen tilshi mamandar, aqyn-jazushylar, jurnalshylar, óner adamdarynyng auzynan jii estiymiz. Qoghamdyq tamaqtanu oryndarynyng mәzirlerining bәrinde qazaqtyng qasiyetti asy dәl osylay jazylyp túr. Búl qazaq tilining normasy emes. Onday sóz on bes tomdyq әdeby tilding týsindirme sózdiginde joq. Biraq tildik norma qúqyqtyq norma emes. Ony búzugha bola beredi. Sondyqtan sóileu tasqynyn toqtatu qiyn. Norma sóileuge negiz bolghanymen, ol sóileuden keyingi qúbylys. Sóileu kóp núsqaly. Onyng sýienetini normadan góri ekinshi tyndaushy jaqa týsinikti bolu. Yaghny aitqanyng estushige týsinikti bolsa boldy, kommunikasiya jýzege asty bolyp esepteledi. Al janaghy súmyray sózdi aitqanda bәrimiz búl ne dep túr demey, әngime kәdimgi qazaqtyng asylghan et taghamy jóninde ekenin birden úghatyn dengeyge jettik, shoshynbaymyz.  Qoldanysy jalpyhalyqtyq sipat alghan sóz erteng normagha ainalyp, әdeby sózdikter men oqu qúraldaryna kiredi. Osyny toqtatudyng bir-aq joly bar. Qazaqstan aumaghynda kez kelgen tilde qazaqtyng bas taghamy asylghan etke «beshbarmaq» degen varvarizm sózdi qoldanugha tiym salynsyn degen qúqyqtyq kýshi bar qújat kerek. Bayaghyda Kokshetav, Alma-ata degen ataulardan solay qútylghanbyz.

Soghymdarynyz shýigin bolsyn!

Bijomart Qapalbek

Abai.kz

5 pikir