Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Bilgenge marjan 3159 8 pikir 14 Qarasha, 2022 saghat 11:50

Atillanyng qateligi

Ghúndardyng aty anyzgha ainalghan biyleushisi, «Qúdaydyng qasireti» atanghan Attila úly derjava qúrdy. Onyng imperiyasynyng shekarasy Edilden Reynge deyin sozyldy. Attila úly Rim imperiyasyn tize býktirdi, onyng aty ghana barlyq halyqtardy ýreylendirdi. Varvarlyqtardyng úly kósemi osynday danqty jauyngerge arnalghanday úrys dalasynda ólgen joq. Ol týnde әdemi jas әielimen tósekte jatyp, saltanatty toydan keyin qaytys boldy. Onyng ólimi tarihshylardy tang qaldyryp, júmbaghymen tolghandyrady. Qatal jauynger qay jerde qate jiberdi?

Kóshpeli taypalardyng kósemi Atillanyng esimi kýni býginge deyin belgili. Ol turaly filimder týsirildi, kitaptar jazyldy, ol operalar men balet spektakliderining qaharman keyipkeri. Atilladan basqa da kóptegen úly jaulap alushylar men qolbasshylar bar. Nelikten Atillanyng túlghasy hәm danqy osynshama nazar audarugha layyq boldy?

Attila turaly aitqanda, tarihtan azdy-kópti habary bar adamdardyng kópshiligining oiyna eng aldymen Europanyng әdemi europalyq órkeniyetin sypyryp alyp, atyna minip, Europany kezip jýrgen jauyz aziyalyq despot keledi. Tarihty, ózderiniz biletindey, jenimpazdar jazady, sonynda ghún Attila jenildi.

Bizge jetken barlyq mәlimetter onyng jaularynyng qalamyna tiyesili boldy. Sondyqtan tipti erekshe portret saqtalmaghan. Alghash ret ejelgi grek tarihshysy Djordanes onyng kelbetin qaytys bolghannan keyin bir ghasyrdan keyin sipattady. Ómirlik mәtinderde ghún patshasynyng syrtqy kelbetine kóp kónil bólinbegen.

Attilany «Qúdaydyng qasireti» dep ataghan. Jaulap alushy meyirimsiz boldy jәne shyn mәninde kóptegen halyqtardy jaulap aldy. Ghúndardyng kósemine kelsek, zamandastarynyng aighaqtary boyynsha ol әdil, shynshyl bolghan. Aqyrynda ony óltirgen de osy boldy. Qatal jauyngerde bir tamshy da qulyq joq edi. Ol turaly keng taralghan pikirge qaramastan, Attila órkeniyetti jek kóretin, juynbaghan jabayy emes edi. Ol bilimdi jәne jaqsy oqyghan adam boldy.

Attilanyng órkeniyettiligi - onyng Europalyq qalalardy aluynan da kórindi. Attilanyng әskerleri basqa kóshpeliler siyaqty retsiz joryqtarda eshqashan әreket etpegen. Olardyng shabuyly әrqashan taktikalyq jaghynan esepteldi jәne shayqasta kóptegen jetildirilgen jauyngerlik jәne qorshau qozghaltqyshtary qoldanyldy. Onyng ýstine, sarbazdar qala berilse, qiratu men maghynasyz qyrghyngha barmady. Tek qarsylyq kórsetkenderdi ghana ayausyz qyrghyngha úshyratty.

Sonday-aq úly jaulap alushy sarang bolmaghan, sәn-saltanatty únatpaghan. Ol qarapayym kiyinip, kýndelikti ómirde qarapayym boldy. Tipti toylardyng ózinde qonaqtargha altyn-kýmis tabaqtarda as berilip, patshanyng ózi aghash pen qysh ydystardy paydalanghan eken. Barlyq «órkeniyetti» adamdar ýiilgen aqshany nemese zergerlik búiymdardy kórgende ózin-ózi ústay almaydy, al Attila oghan baghynghan sansyz ertegi qazynalaryna mýldem mәn bermedi.

Attila әdemi әielderge mahabbatpen qarady. Búl minsiz strateg jәne qatal jauyngerding әlsiz jeri bolsa, ol әdemi әielder boldy. Onyng ýsh әieli jәne ýsh úly ghana boldy. Búlardyng bәri de búl jýrekti toyghyza almady. Europadaghy nayzaghay ýshin taghy bir hobby ólimge әkeldi. Jeniske jetken shayqastardyng birinde Attila burgundtardyng jaulap alghan halqynan shyqqan Ilidiko atty súlu qyzdy únatady. Onyng qatty únaghany sonsha, ol oghan ýilenuge sheshim qabyldady. Sәn-saltanatty mereke boldy. Attila kóp jep-ishetin. Ol kezde onyng elu jasta bolghanyn eskersek, múnday mol as-sudyng artyq ekeni anyq.

Sonymen qatar, densaulyghyna shayqastar, joryqtar, jaraqattar jәne aty anyzgha ainalghan jauyngerding qiyn ómirining basqa da jaghymsyz faktorlary әser etti. Toydan keyin erli-zayyptylar neke týni ýshin patsha shatyryna barady. Tanerteng Attila óz qanyna ózi malynyp jatqan kýide tabyldy. Al jas әieli kýieuining óli denenining astynda jatty.

Ghasyrlar boyy tarihshylar úly jaulap alushynyng ólimining shynayy sebebin tabugha tyrysty. Densaulyghynan aiyrylyp, alkogolimen ulanu turaly núsqalar aityldy. Mýmkin as qorytugha baylanysty qanday da bir auruy boldy degen núsqa da qarastyryldy. Zertteushiler kisi óltiru núsqalaryn da qarastyrdy.

Keybireuler tipti jazalaushynyng rólin bayghús Ilidikogha japty. Ras, onyng ólim jazasyna kesilgeni nemese qanday da bir jolmen jazalanghany turaly aqparat joq.

Attila ózining ólimining júmbaghynan basqa úrpaqqa taghy bir júmbaq qaldyrdy. Sybystargha qaraghanda, patshanyng denesi temirden, kýmisten jәne ishki altynnan jasalghan, qazynagha toly ýsh tabytqa jerlengen. Denesin kómu ýshin ózenderdi uaqytsha bóget jasap, toqtatyp, jerleu rәsiminen keyin ózendi qayta aghyzghan. Attillanyng jerligine qatysqandardyng barlyghy óltirilgen. Attilanyng beyiti qayda ekeni әli belgisiz eken.

Kerimsal Júbatqanov

Abai.kz

8 pikir