Júma, 29 Nauryz 2024
Sanlaq 2653 2 pikir 11 Qarasha, 2022 saghat 13:25

Alipi etegindegi aula futboly

Basy: Oydan toygha deyin

Jalghasy: Túnghyshtyng qyzyghy men qiyndyghy

Jalghasy: Sayasattyng salqyny: II chempionat. 1934 jyl. Italiya

Jalghasy: Possonyng qaytalanbas qoltanbasy

Jalghasy: Tútas últty qayghyrtqan gol


V ChEMPIONAT. 1954 JYL. ShVEYSARIYa

Chempion – Germaniya
Kýmis jýldeger – Vengriya
Qola jýldeger – Avstriya

VENGRIYa BÁRINEN KÝShTI EDI

Búl turnirding 1950 jylghy dodagha bir úqsastyghy boldy: taghy da bir komanda oiyn jaghynan basqalardan aiqyn basymdyq bayqatty, biraq bәribir altyn jýldege qol jetkize almady. Aldynghy futbol forumynda Braziliya ghalamat oiynymen kózge týsken bolsa, búl joly onyng ornyn basqan – 1952 jylghy Olimpiada jenimpazy Vengriya qúramasy edi. Shveysariyagha kelmes búryn vengrler 31 match ótkizip, onyng 27-sinde jenip, 4-uin ghana teng ayaqtaghan eken. Kónekóz mamandar әli kýnge tamsanyp eske alatyn ghajayyp újymnan tayaq jegenderding qatarynda Angliya da bar. Bas bapker Gustav Shebesh jigitterining Helisinky Olimpiadasyndaghy keremet oiynyna riza bolghan FIFA-nyng bolashaq jetekshisi, ol kezde aghylshyn futbol federasiyasyn basqaratyn Stenly Rouz olardy Londongha joldastyq kezdesuge shaqyrsa kerek. Múnyng arty qanday masqaragha aparyp soghatynyn bilgende ol eshqashan onday ótinish jasamas edi. Vengrler aghylshyndardy syrt alanda 6:3 (búl – alang iyelerining «Uembliydegi» túnghysh jenilisi bolatyn), al Budapeshtte, әlem chempionaty bastalardan bir ay búryn 7:1 esebimen oisyrata útyp, júrt kózine kórinbestey etti.

Oyyn jaghynan bir komandanyng basqalardan әldeqayda biyik túruy futbolda kezdesip jatatyny ras bolsa-daghy, tarihta dәl 50-jyldardaghy vengrlerdey qarsylasyn qaymyqtyrghan újym bola qoyghan joq shyghar. Ras, ol kezdegi futboldyng jalpy dengeyi býgingi ólshemmen qaraghanda edәuir әlsiz edi, degenmen búl da 50-jyldardaghy Vengriyanyng ghalamat oiynyna esh kólenke týsire almaydy. Jylnamashylardyng pikiri «naghyz ýlgisin 1958 jyly Braziliya qúramasy kórsetti delinetin 4-2-4 taktikalyq jýiesining alghashqy elementterin túnghysh ret alyp shyqqan osy vengrler edi» degenge sayady. Gustav Shebesh bylay qaraghanda shabuylshylarynyng ornalasuy W әrpine úqsaytyn (ýsheui alda, ekeui sәl artta) «dubli-ve» jýiesin M әrpine úqsas keyipke týsirip, taktikalyq túrghydan týrlendirgen. Yaghny endi qarsylastyng aiyp alanyn toruyldap ýsh emes, eki shabuylshy (Shandor Kochish pen Ferens Pushkash) jýretin boldy, al olargha ekinshi lekpen qosylatyn ýsh shabuylshy sәl artta ornalasty (ortada Nandor Hiydegkuti, ong qaptalda Yojef Tot, sol jaqta Zoltan Sibor). Qarsy jaq qorghaushylary aldynghylardan tóngen qauipti seyiltem degenshe, keyingi lek ýstinen shýiilip kep qalatyndy shyghardy da, vengrler qaqpa aldynda qalaghanynsha oiqastaugha mýmkindik aldy. Olardy sol zamanghy jurnalisterding «Gol shygharatyn mashina» dep atauy da tegin bolmasa kerek.

Osy chempionattyng eng jaryq júldyzdarynyng biri Ferens Pushkash keyinnen sol vengr qúramasynyng oiynyn «búl – 70-jyldary Gollandiya jandandyrghan zamanauy futboldyng prototiypi edi» depti. Vengrlerge eki ret qarsy oinap, úzyn-yrghasy 4:13 esebimen masqara bolghan Angliya qúramasynyng shabuylshysy Tomas Finni: «Búl matchtarda men ózimdi naghyz bәige ýshin jaralghan qanatty sәigýliktermen jarysa shoqyraqtap shauyp jýrgen shóp tasityn mәstekshe sezindim», – dep turasyn aitypty.

PAYDALANYLMAGhAN JALGhYZ MÝMKINDIK

Vengriya futbolynyng qazirgi ortaqol dengeyine qarap otyryp, futbol Qúdayy búl elding últtyq qúramasyna әlem chempionatynyng altyn tәjin jenip alugha jalghyz ghana mýmkindik bergen eken-au dep oilaugha mәjbýrsiz. Rasynda da, 1950 jylghy chempionatqa sosialistik lagerdegi basqa da kórshileri sekildi ekinshi dýniyejýzilik soghystan song esin әreng jiyp, jarasyn jalap jazyp jatqan elding komandasy bas kóterip bara alghan joq. Al 1956 jyly Budapesht býligi búrq ete týsti. Elge Kenes Odaghynyng әskeri kelip kirip, kóterilisti kýshpen basyp-janshyghan son, bodandyqtyng búghauyn kiygisi kelmegen jýzdegen vengr azamaty shetelge auyp ketti. Onyng ishinde Pushkash pen Kochiysh, Sibor men Zakariash, Tot pen Lantosh bastaghan tamasha futbolshylar da bar edi... Búl – talaylar tamsanyp eske alatyn «arman-komandanyn» aqyry-túghyn. Sóitip, 1958 jylghy chempionatqa mýlde basqa qúrama bardy. Aytpaqshy Pushkash (84 gol) pen Kochish (75) kýni keshege deyin europalyq futbolshylardyng ishinde últtyq qúrama sapynda eng kóp dop soqqan oiynshylar sanalyp keldi (olardy tek portugaldyq gol-mashina Krishtianu Ronaldu ghana basyp oza aldy). Átten, orys tankileri bolmaghanda... búl eki majardyng taghy qansha gol soghary bir Qúdaydyng ózine ghana mәlim edi.

1954 jyly túnghysh ret әlemdik dop dodasy oiyndarynan ishinara teletranslyasiya jýrgizildi jәne osy chempionattan bastap futbolshylardyng jeydesine nómir jazylatyn boldy. Taghy bir janalyq – dop dodasyn barynsha qarqyndy ótkizu maqsatynda birinshilikting formulasy da ózgeriske úshyrady: tórt topqa bólingen komandalar endi óz tobynda ýsh emes, eki oiynnan oinady. Ol ýshin jerebe aldynda FIFA segiz ýzdikti (Braziliya, Fransiya, Urugvay, Avstriya, Vengriya, Týrkiya, Italiya jәne Angliya) bólek súryptap aldy da, olardy ózara kezdestirmeuge sheshim qabyldady. Kelesi kezenge shyghudan ýmitker komandalardyng úpaylary teng bolyp qalghan jaghdayda qosymsha match ótkizildi. Tipti toptyq kezenning ózinde komandalar itjyghys týsse, qosymsha jarty saghat belgilendi. Osy uaqyt ishinde de qarsylastar bir-birin jenise almasa, teng nәtiyje tirkeldi.

«ALDAGhY JENIS ÝShIN UAQYTShA KERI ShEGINU»

Altyn jýldeden birden-bir ýmitker sanalghan Vengriya qúramasy («V» toby) finaldyq turnirdi tamasha jenispen bastady: ontýstik koreylerining alystan kórmeytin... kózildirikti qaqpashysy Hon Duk Yon tordan 9 dop alugha mәjbýr boldy. Búl – kýni býginge deyin sozylyp kele jatqan «rekord»: múny tek 1974 jyly yugoslavtardan útylghan (0:9) Zair men 1982 jyly vengrlerden jenilgen (1:10) Salivador futbolshylary ghana «qaytalay» aldy. Soghystan song múnday dýrmekke alghash ret kelgen Germaniya týrikterdi útty. Sosyn, mamandardyng pikirinshe, osy birinshiliktegi eng manyzdy match oinaldy: nemisterding bas bapkeri, ailaker «kәri týlki» Zepp Gerberger birneshe negizgi oiynshylardy alangha shygharmay, vengrlerden әdeyi 3:8 bop útyldy. Búl – әskeriylerding tilimen aitqanda, «aldaghy jenis ýshin uaqytsha keri sheginu» edi. Áytpese әlem chempiony atanatyn komandanyng bir oiynda 8 dop jiberip aluy mýmkin be? Gerberger búl oiynda útylghanmen, qosymsha matchta týrikterdi taghy da talqandaugha mýmkindik baryn bildi, sóitti de, qasaqana qulyqqa bardy. Búl matchtyng vengrlerge tiygizgen taghy bir ziyany – nemis qorghaushysy Verner Librih (abaysyzda ma, әlde әdeyi me, kim bilsin) Ferens Pushkashtyng ayaghyn jaraqattap, oiynnan shygharyp tastady. Sol ketkennen súrmergen alangha finalda bir-aq shyqty.

Ózge toptaghy oqighalardan «S» tobynda әlem chempiony – Urugvaydyng jenimpaz atanghanyn aita ketuge bolady. Tórt jyl búryn «Marakanada» altynnan alqa taqqandardan Shveysariyagha tek bes oiynshy – qaqpashy Roke Maspoli, jartylay qorghaushylar Obdulio Varela men Hose Andrade, shabuylshylar Huan Skiyaffino men Oskar Miyges qana kelgen bolatyn. Biraq sonda da latynamerikalyqtar әli babynda edi. Múny әsirese urugvaylyqtardan tas-talqan bop útylghan Shotlandiya men Chehoslovakiya futbolshylary qatty anghardy.

«D» tobynda tәp-tәuir óner kórsetken Italiya qúramasynyng joly bolmady. Birinshiden, «Skuadra adzurra» tarihyndaghy birinshi jәne әzirge songhy sheteldik bapker – vengr Layosh Seyzler negizinen «Inter», «Fiorentina» jәne «iventus» oiynshylarynan úiymshyl újym qúra almady. Komanda ýsh topqa bólinip alyp, ózara bastary birikpedi. Ekinshiden, 30-jyldary tóreshilerding kómegine kóp sýiengen komanda búl joly, kerisinshe, kóresini sol «qara kiyimdilerden» kórdi. Alghashqy oiynda olar alang iyelerin emin-erkin útuy qajet edi. Biraq braziliyalyq tóreshi Viana italiyan shabuylshysy Benito Lorensiyding taza golyn eseptemey qoydy. «Skuadra adzurranyn» taghy bir oiynshysy Karlo Galliyding eki soqqysynyng biri baghanagha tiyip keri qaytsa, ekinshisi mandayshagha soghylyp, qaqpa syzyghynyng dәl ýstine týsti. Esesine, Viana Shveysariya oiynshylarynyng dórekiligin barynsha elemeuge tyrysty. Útylugha ainalghan italiyalyqtar ashugha minip, tóreshige tap-tap berdi. Tayaq jegen Viana oiyndy toqtatugha mәjbýr boldy. Búl kórinis chempionattyng tәrtiptik kenesinde arnayy qaraldy. Tóreshining tirligi dúrys emes delindi, ol әri qaray turnir oiyndaryna qazylyq ete almaytyn boldy, biraq match nәtiyjesi sol kýii qaldyryldy. Búdan keyin Seyzler Beligiyagha qarsy mýlde basqa qúram shyghardy. Tyng oiynshylar ol oiynda jeniske jetkenimen, ekinshi oryn ýshin bolghan qosymsha kezdesude Shveysariyadan taghy jenildi. Al birinshi oryndy Angliya aldy.

BERNDEGI ShAYQAS

Jalpy 1954 jyly әlemdik dop dodasy bolghanyn bilmeytin beysauat adam jәy oiyn nәtiyjelerine ghana kóz jýgirtse, chempionat futboldan emes, hokkeyden ótken eken dep oilap qalghanday edi: kileng 8:3, 7:2, 7:0, 6:1, 4:4... «Dop qarsha borady» dep, sirә, osyndayda aitylatyn bolar...

Degenmen qarsha boraghannyng kókesi shiyrek finalda bastaldy. Shveysariya men Avstriya qaqpany ashyq-shashyq tastaghanday bop, ózimizding aula futbolyn eske týsiretindey beygham oiyn kórsetti. 20-minutta birinshilik qojalary 3:0 esebimen útyp jatty. Biraq arada 7 minut ótken son-aq esep 3:3 bop qaldy, al shotland tóreshisi Foltlesting songhy ysqyryghy estilgende tablodaghy esep 7:5 edi (avstriyalyqtardyng paydasyna). Búl – әlem chempionattary tarihyndaghy eng kóp dop soghylghan oiyn (12 gol).

Vengriya – Braziliya shiyrekfinaldyq matchy әlemdik chempionattar tarihynda «Berndegi shayqas» degen atpen qaldy. Songhy 20 minuty futboldan góri boks jekpe-jegin kózge elestetken kezdesude aghylshyn tóreshisi Ellis әueli ózara shekisip qalghan vengr Bojik pen braziliyalyq Nilton Santosty alannan quyp shyghugha mәjbýr boldy, aragha alty minut salyp olardyng sonynan Santostyng әriptesi Umberto da ketti. Tóreshining ózi oiyn bitkende poliyseylerding kómegimen alandy әreng tastap shyqty. Naghyz qyrghyn tóbeles te osy kezde bastaldy. Jaraqaty jazylmay, әriptesterin alang jiyeginde jigerlendirip otyrghan Pushkash ayaq astynan ashugha bulyghyp, juynatyn bólmege ketip bara jatqan braziliyalyq Pinieyrony basynan bótelkemen jiberip úrghan. Sol-aq eken, oiynshylar, bapkerler, massajshylardyng qatysuymen naghyz shayqas bastaldy da ketti. «Erejesiz tóbeles» aqyry polisiyanyng kómegimen әreng basyldy.

Urugvaylyqtar óte qyzyqty oiynda aghylshyndardan basym týsti. Búl kezdesuge әlem chempiondarynyng ýsh birdey jetekshi oiynshysy – Varela, Miyges jәne Abbady jaraqatyna baylanysty qatysa almady. Soghan qaramastan latynamerikalyqtar aghylshyndardan әldeqayda basym oinady. Degenmen, әdilin aitu kerek, olardyng eki goly Angliya qúramasynyng qaqpashysy Djilbert Merrikting qatelikterinen song soghyldy.

Zepp Gerberger óz jigitterining kýshin keyinge beker saqtamaghan eken, jartylay finalda olar Avstriyanyng ayaghyn aspannan keltirdi (6:1). Komanda kapitany Fris Valiter eki dopty ózi soghyp qana qoymay, qalghan tórteuine de pas berushi retinde qatysty. Al Vengriya – Urugvay matchyn jurnalister «final aldyndaghy final» dep baghalady. Tartysty, biraq, Qúdaygha shýkir, tóbelessiz ótken kezdesude 4:2 esebimen vengrler basym týsti. Áueli olar 2:0 esebimen emin-erkin algha shyqqan bolatyn. Alayda osyghan deyin alang jiyeginde otyryp, ala dopty әbden saghynsa kerek, urugvaylyq shabuylshy Huan Eduardo Hoberg ainaldyrghan on shaqty minuttyng ishinde tarazy basyn tenestirip ýlgerdi. Tipti 90-minutta ol erlik jasay jazdady: onyng baspen baghyttaghan doby qaqpadan sanauly santiymetr ghana qiys ketti. Finalgha shyghu ýshin qosymsha uaqytta birinshilikting bas mergeni Kochishke biraz enbektenuge tura keldi. Búl – Urugvay qúramasynyng әlem chempionattaryndaghy túnghysh jenilisi edi. Onyng songhy emes ekeni ýsh kýnnen keyin ótken 3-oryn ýshin matchta belgili boldy (әlemning eks-chempiondary Avstriyadan útylyp qaldy). Aytpaqshy, búl – finaldyq turnirler tarihyndaghy 100-match edi.

PSIHOLOGIYaLYQ JENILIS

Vengriya qúramasy finaldyq kezdesude de iske birden kiristi: 8-minutta-aq olar 2:0 esebimen algha shyqty. Aldynghy oiyndarda olar osy basymdyghyn 90 minut boyy bayqatyp, qarsylasynyng saghyn syndyrghan-dy. Biraq batys nemisteri qynghan joq, on minuttyng ishinde o bastaghy teng dәrejeni qayta qalpyna keltirdi. Bәrin úiymdastyrghan Helimut Ran edi. Áueli ol ong qanattan aiyp alanyna pas asyrdy: jol-jónekey qarsylastardyng birine tiyip, sәl baghytyn ózgertken dop Maks Morloktyng aldyna keldi – baryn sala úmtylghan ol jambastay jatyp teuip ýlgerdi. Sosyn F.Valiter oryndaghan búryshtamany sәtti paydalanghan Helimutting ózi tarazy basyn tenestirdi. Odan keyingi әreketting basym bóligi Germaniya qúramasynyng aiyp alanynyng tónireginde ótti. Ayaghyn auyrsyna oinaghan Pushkash ekinshi taymda jәne bir gol soghyp edi, tóreshi «ofsayd boldy» dep, ony eseptemey tastady. Sibordyng eki soqqysy da qaqpa baghanasyna tiydi. Vengrlerde búdan basqa da kóptegen úrymtal sәtter boldy, biraq, amal qansha, dop torgha esh týspey-aq qoydy. Kerisinshe, nemisterding songhy minuttardaghy qarsy shabuyly nәtiyjeli ayaqtaldy. Vengrlerding ayaghyndaghy dopty asqan jankeshtilikpen tartyp ala bilgen H.Shefer ony dereu algha asyrdy. Áuelep kelgen pasqa shabuylshylardyng eshqaysysy jete almady, ortalaryna top etip, shorshyp týsken dopty tezirek teuip jibermek bop asyqqan eki vengr qorghaushysy bir-birine kedergi jasady. Osy kezde sәl sәtke iyesiz qalghan dopqa qúiynday jýitkip Ran da jetti. Onyng jeldey esken qarqynyna qarap «qaqpagha qaray qatty tebedi» dep oilaghan qorghaushylar doptyng jolyna kese-kóldeneng jatty. Alayda shabuylshy oqys kidirip, dopty sol ayaghyna ontaylap aldy da, qúlaghan qorghaushylardan asyryp, tura qaqpa búryshyna baghyttady – 3:2.

1950 jyly Braziliya ýshin Higgiyanyng doby qanshalyqty qayghy bop tiyse, Vengriya ýshin de búl gol esten tandyrar soqqy boldy.

Ghajayyp komandasynyng jenilu sebepterin Gustav Shebesh óz kitabynda keyin bylay týsindirdi: «Final aldynda oiynshylardyng iyghyna artylghan jauapkershilikting auyr jýgi óz ziyanyn tiygizdi-au dep oilaymyn. Match sayyn jigitterding jýikesining sharshay bastaghanyn angharyp jýrdim. Biz eng әueli psihologiyalyq túrghydan jenildik. Gol soghatyn kóp mýmkindikterdi paydanala almaghanymyz – sonyng saldary. Meni júrt Pushkashty alangha shygharghanym ýshin jazghyrady, onyng ornyna deni sau oiynshyny qoiyng kerek edi deydi. Biraq ol finaldaghy eng ýzdik oiynshylardyng biri boldy ghoy». Al Italiya qúramasymen birge eki ret әlem chempiony atanghan әigili bapker Vittorio Possonyn pikirinshe, «vengrlerding sharshaghany qatty bilinip qaldy, bәlkim, Pushkash babynda bolghanda, olar útyp ta keter me edi... Degenmen nemisterding de búl oiyngha keremet dayyndalghany kórinip túrdy. Olar jenis ýshin baryn saldy, ózgeni de, ózderin de ayaghan joq. Oiyn jaghynan vengrler basym bolghanymen, erik-jiger, qúlshynys jaghynan Gerbergerding shәkirtteri jeniske layyq edi»...

Oyyn nәtiyjeleri

Finaldyq turnirge 16 komanda qatysty.

26 oiyn ótkizildi, 140 dop soghyldy (orta eseppen 5,38 gol). 

«A» TOBY

igoslaviya – Fransiya – 1:0, Braziliya – Meksika – 5:0, Fransiya – Meksika – 3:2, Braziliya – Yugoslaviya – 1:1 (qosymsha uaqytta)

«V» TOBY

Vengriya – Ont.Koreya – 9:0, Germaniya – Týrkiya – 4:1, Vengriya – Germaniya – 8:3, Týrkiya – Ont.Koreya – 7:0. 2-oryn ýshin qosymsha match. Germaniya – Týrkiya – 7:2

«S» TOBY

Avstriya – Shotlandiya – 1:0, Urugvay – Chehoslovakiya – 2:0, Avstriya – Chehoslovakiya – 5:0, Urugvay – Shotlandiya – 7:0

«D» TOBY

Angliya – Beligiya – 4:4 (qosymsha uaqytta), Shveysariya – Italiya – 2:1, Shveysariya – Angliya – 0:2, Italiya – Beligiya – 4:1. 2-oryn ýshin qosymsha match. Shveysariya – Italiya – 4:1

ShIYREK FINAL

Shveysariya – Avstriya – 5:7, Urugvay – Angliya – 4:2, Germaniya – Yugoslaviya – 2:0, Vengriya – Braziliya – 4:2

JARTYLAY FINAL

Germaniya – Avstriya – 6:1, Vengriya – Urugvay – 4:2 (qosymsha uaqytta)

3-ORYN ÝShIN MATCh

Avstriya – Urugvay – 3:1

FINAL

Germaniya – Vengriya – 3:2

4 shilde. Bern. «Vankdorf» stadiony. 62 500 kórermen. Tóreshi Ling (Angliya).

Germaniya: Turek, Posipal, Kolimayer, Libriyh, May, Ekkeli, Morlok, F.Valiter, Ran, O.Valiter, Shefer.

Vengriya: Groshich, Buzanski, Lorant, Lantosh, Bojiyk, Zakariash, Kochiysh, Hiydegkuti, Pushkash, M.Tot, Sibor.

Goldar: Pushkash, 6 (0:1), Sibor, 8 (0:2), Morlok, 10 (1:2), Ran, 18 (2:2), Ran, 84 (3:2).

Súrmergen: Kochish (Vengriya) – 11 dop.

Sәken Sybanbay

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1582
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2281
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3611