Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Janalyqtar 4344 0 pikir 8 Aqpan, 2013 saghat 05:53

Didar Amantay. Mahambet filosofiyasy

1846 jyly - Qaraoyda - degdar Mahambet qaza tapty. Qazaqtyng úly hany Kenesary tәrizdi, opasyz jau qastasqan dilmar sheshen, alghaday batyrdyng qapylysta basyn shapty.

Ór túlgha qapyda qor boldy. Qiyanatshyl, әdiletsiz top, ayar qauym, teginde, zamanyn biyledi, ken-baytaq saqaragha sheksiz ýstemdigin jýrgizdi. "Qambar batyr", "Er Targhyn", "Qyrymnyng qyryq batyry" dastandaryn, Sypyra jyrau, abyz Asanqayghy, joryq jyrshysy Qaztughan, jauynger aqyn Shalkiyiz, qaharman shayyr Jiyembet, jaujýrek qolbasshy Dospambet múralaryn jas kezinen kókiregine toqyp, ghúmyr boyy júrt qamyn jep, el qoryghan, qayran erding óshpes kegi, keshpes óshi ketti.

Zadynda, Mahambet ajalyn týsinde kórdi. Alayda, Ótemisting úrpaghyna eshtene qorqynyshty emes edi: jaza da, azap ta, ólim de. Isataydan aiyrylghan qyzghysh qústyng boyyn endi qanday ýrey biylesin, uayymdap bitken joq pa, alandap bolghan, sodan son... dýniyeden jerip - jany siri, dәti berik, ómiri jyraq - alabóten sayaqqa aynaldy. Eshqayda joly týspey qoydy, qonaqtar legi ýzildi, dostardyng peyili ózgerdi, japandaghy jalghyz ýy keudesine ýmit otyn jaqty, qayyra jolyghysamyz biz, Isatay bahadýr, qamyqpa, mening túghyrym - mәngilikte.

1846 jyly - Qaraoyda - degdar Mahambet qaza tapty. Qazaqtyng úly hany Kenesary tәrizdi, opasyz jau qastasqan dilmar sheshen, alghaday batyrdyng qapylysta basyn shapty.

Ór túlgha qapyda qor boldy. Qiyanatshyl, әdiletsiz top, ayar qauym, teginde, zamanyn biyledi, ken-baytaq saqaragha sheksiz ýstemdigin jýrgizdi. "Qambar batyr", "Er Targhyn", "Qyrymnyng qyryq batyry" dastandaryn, Sypyra jyrau, abyz Asanqayghy, joryq jyrshysy Qaztughan, jauynger aqyn Shalkiyiz, qaharman shayyr Jiyembet, jaujýrek qolbasshy Dospambet múralaryn jas kezinen kókiregine toqyp, ghúmyr boyy júrt qamyn jep, el qoryghan, qayran erding óshpes kegi, keshpes óshi ketti.

Zadynda, Mahambet ajalyn týsinde kórdi. Alayda, Ótemisting úrpaghyna eshtene qorqynyshty emes edi: jaza da, azap ta, ólim de. Isataydan aiyrylghan qyzghysh qústyng boyyn endi qanday ýrey biylesin, uayymdap bitken joq pa, alandap bolghan, sodan son... dýniyeden jerip - jany siri, dәti berik, ómiri jyraq - alabóten sayaqqa aynaldy. Eshqayda joly týspey qoydy, qonaqtar legi ýzildi, dostardyng peyili ózgerdi, japandaghy jalghyz ýy keudesine ýmit otyn jaqty, qayyra jolyghysamyz biz, Isatay bahadýr, qamyqpa, mening túghyrym - mәngilikte.

Mahambetshe ómir keshu - qajet! Spartandyq hal-ahual, qatal túrmys alysqan jaudyng jigerin múqaltady, biraq , ózine qayrat beredi, boyyna kýsh-quat qosady, tilemsektenip el aralap qayyr súrama, kýireuiktey jasyp, ezilip ketpe, namystyng qayqy qylyshyn qorshaudy, shenberdi búzyp-jaryp, dúshpangha silte, sózding ótkir - selebe jýzin ótirikke júmsa, sóitip, jaghdayy әri qatan, әri jalang tirshilikten de asyp týs. Tynyshtyqty búz, kónildi mazala, úiqy kórme, tynym tappa, az mýmkindikpen kóp nәrsege jet, mol tabysqa kenel.

Qazaq tildi bozbala, biz - Mahambetpiz.

 

Ontologiya

Mahambet bolmysymyz Kant ilimi tәrizdi ekige - qaq jarylady: ishki tabighat jәne syrtqy kórinis.

Syrtqy kórinis, bәrimizge belgili, kóz qyzyqtyratyn kórikti túrmys joq, baspanamyz - kók týrikting aspanynyng asty, qayda kóship barsang da qarsy aldynnan basqan jeri syqyrlap mehnat shyghady, ata-anamyz elde, úmyt qalghan auylda qara shanyraqtan jelek sozyp, týtin týtetken, bala-shaghamyz júrtta, kesh batyp ýige qaytqanda, shuyldasyp qyzyl inirde jarysa tamaq súraytyn. Tap osy kezde qúpiya maqsatyn, júmbaq baghyt-baghdaryn qualap ketip bara jatqan Qús jolyn Niu-York túsynan qoparyp, salute atqan toq bala syragha bógip, tenselip qúlap bara jatady. Ol - aghylshyn tili men ekonomika kәsibin mengeruge múhit asyp kelgen sening eki tuyp, bir qalghanyn.

Mening kishkentay Mahambetim, eshqashan saghyng synyp, meseling qaytpasyn. Bizding ishki tabighatymyz san qatparly, qabat-qabat arna salatyn úly múhit aghystary sekildi, airyqsha, ózgeshe, alabóten, - Meksika búghazynyng jaghalaularyna mayda jylylyqty alyp baratyn quatty Golifstrim ispetti. Kókiregimizdi toltyrghan ruhany dýnie bizdi údayy bayytyp, kemeldendirip, qúnarymyzdy arttyryp otyrady. Qazaq tildi, júpyny kiyimdi sәby - jankeshti perzent, auyrtpalyqqa belsheden batsa da janyn shýberekke týiip alady. Men ýshin qoryqpa, kókem, ýlken qalanyn, bәribir, bir jerinen tesip shyghamyn, bas aman, den sau, elimizding irgesi berik bolsyn. Kókesi uayym jemeydi, dalanyng beynetin kórgen, qatal tәrbiyesinen ótken bala ghylym-bilim jolyndaghy qiyndyqty onay jenip, asyl múratyna qol sozady. Pariyj, meni sәl ghana kýte túr, Tәnir jarylqasa, saghan da qanatyna sengen qarlyghashqa úqsap, Berlin men Venadan kóktey ótip, shuaqty kóktemde úshyp jetemin.

 

Gnoseologiya

Mahambet qúbylysy zertteuge kónbeytin - irrasionalizm. Bes jyl boyy qara nan men qara shaydy qorek etip, keyin ghajap biyikke kóterilip alatyn ruhtyng bolmysy qansha talqygha salsang da, aqylgha qonbaytyn kategoriya.

Búl jerde agnostisizmge jaqpyn. Erekshe qayrat-jiger formulasy basqa jerde qoldanylsa, eshqanday nәtiyje bermeydi. Mahambet qúbylysy den qoyghan, zer audarghan obekt túrghysynda tanyluy ýshin airyqsha subekt qajet.

 

Logika

Óitkeni, ruhtyng bolmysy - ana jatyryna týskende, oshaqtaghy qazangha jerik as tastalghanda - qalyptasady. Ór, birbetkey minezding tegi - anasynyng omyrauynda, әkesining qabaghynda, sosyn - auyldyng tabighatynda.

Sondyqtan, erteng jansebil bolugha, zady, býgin kiriskeni shart. Qapylysta eshtene tumaydy, ayaqastynan joqtan bar jaratyla ketpeydi. Árdayym jyrtyq kiyiz ýide jútang ómir sýrip, jadau túrmysta jalanayaq jar keship daghdy alghan tarlan úl, dalalyq perzent qiyn-qystauda nәr syzbay enbek etuge qashanda dayyn. Olar jastayynan pәny dýniyeni qatal qalpynda kórip, meyramy men toyy joq tirlikting shartyn әu bastan qabyldap ýirengendikten, azapty ghúmyrdyng yrqy - er kónilin janyp, namysyn qayrap - jýre beredi. Óz jaghdayynnan ózing joghary túr, ash ózeging ýzilip bara jatsa da, jalyndy kýdireytip  jýr, bireuding yrysyna kózindi sýzbe.

Oylau jýiesi men moyynsúnghan taghdyry at auyzdyghymen su ishkende, Mahambet júrtyna qatang qaghida, jansebil ynsapty kóldeneng tartady.

 

Filosofiya tarihy

Mahambettik asqaq metafora - týrkilik týp ata - kóshpeli taypalardan qalghan múra. Saqaralyq qonaqjaylyq, iri sóilep, úsaq qylyqtan jiyrenu, astyndaghy jýirigin aiybyna tartu - keshegi Imanjýsip, Baluan Sholaq, Mәdy tәrizdi ardaqty, saydaq, mәrt babalardan jomart úrpaqqa jetken asyl dәstýr. Biz - Mahambet ghasyrdyng bólshegi - qanymyzgha singen qasiyetten jaralghanbyz, jauhar dýnie qansha qyzyqtyrghanymen, jalghyz oqtyq batyr bir-aq mәrte tirlik keshetinin jaqsy biledi. Ata-babamyz Tәnirge degen mahabbatty adamnyng ór minezi, súnghyla oiymen ólshepti. Biyiktegen, asqaqtaghan sayyn, kishik bolasyng - Jaratqan IYege jaqyndap, parasatqa jetesin.

Shumerlik degdarlyq, saqtar tәkapparlyghy, Europany qaltyratqan ghún aibyny, kóshpeli týrkining joyqyn joryqtary, qypshaqtardyng ghalamdy titiretken danqy qashanda este. Jad ony eshqashan úmytpaydy, әr dәuirde tarih sahnasyna jana túlghany shygharyp otyrady, biyl Syrym batyrdy kýt, erteng Amankeldi, Keyki, Jәmenke, Bekbolat, Ysqaq Kempirbaydyng sonynan eremiz, biraq, Abylay hannyng týsinen saqta, Qúday, kólenkenmen qorghay jýr, endi Júban, Saghat, Seydahmet, Qayrat, búiyrsa, 1986 jyly óktem sayasatqa qarsy kóteriluge dayyndalyp jatyr.

"Ereuil atqa er salmay, Egeuli nayza qolgha almay, Enku-enku jer shalmay, Qonyr salqyn tóske almay, Tebingi terge shirimey, Terligi mayday erimey, Alty malta as bolmay, Ózinnen tughan jas bala Saqaly shyghyp jat bolmay, At ýstinde kýn kórmey, Asharshylyq, shól kórmey, Ózegi talyp et jemey, Er tósekten bezinbey, Úly týske úrynbay, Týn qatyp jýrip, týs qashpay, Tebingi teris taghynbay, Temir qazyq jastanbay, Qu tolaghay bastanbay Erlerding isi biter me*?"

Etika

Jaryq dýnie - beytarap, ghúmyrda dayyn túrghan әdildik joq. Ádiletti әrkim ózi ornatady. Jeke ómirinde, onasha jaghdayynda. Barlyq qúbylystyng ólshemi - adam. Adamdyqtan attaghan iydeya qashanda aiypty, aiypty iydeya saltanat qúrghanda, kisilik qughynda jýredi. Ádilet degenimiz kóp jaqty tepe-tendik: san qyrly tirshilikting ýilesimde ómir sýrui.

Mahambettik túlghadan, Vashington men London mektepterine bara almasa da, ghalamdyq órkeniyetten shetkerile bergen aimaqtyq qalalarda spartandyq ghúmyrdy keship jýrip-aq aghylshyn tilin ghajap mengerip shyghuy talap etiledi. Tandauyng joq bolsa da, mýmkindigi kóp myrzanyng toq úlynan qúryq boyy ozyp ket, sol ghana sening mahambettigindi bitpeytin mashaqattan qútqaryp, órge sýirep alyp shyqpaq. Qysylyp túryp, kenpeyildilik kórsetu, tizege salyp túryp, jengenindi jasyru - bizding mandayymyzgha búiyrghan Tәnirding enshisi.

 

Estetika

Beynet adamgha qasiyet beredi, lәzzatta, negizinen, tek kýnәkarlyq bar. Qalyng elding qúrmeti men óshpes danqqa bóleytin, últ ansaghan ziyalylyqqa soqpaq salatyn - qayghy-qasiret, auyrtpashylyq. Arzan jenisting - qadiri, onay tabystyng qúny joq, sebebi úlylyq degenimiz qiyn-qystau kýn keship jýrsek te, mehnatqa moyymay, auyrgha iyilmey, ornymyzdan túru, jatqan jerimizden kóterilu, týpkilikti qarsylyq kórsetu, biraq, azaptan ótken son, qastasqan dúshpanyna keshirim jasay bilu.

Spartandyq ómir jaghdayynda ózindi sarbazdarsha tәrbiyelep, er minez qalyptastyru - әdemi. Arqasyna jýk artqan auyr taghdyr sory qaynap, baqyty kýise de, óz ghúmyryn qúrbandyqqa shalyp, qúrdymnan tútas halyqty ógizdey tartyp, órge sýirep shygharady. Mahambettik tek - soyy asyl halyqtyng týp nәsilin - bolashaqqa jalghastyrady. Jayau Músa, Imanjýsip, Bataqtyng Sarysy, Amanghali, Mәdiyding ruhy jyldardy aragha tastap, orys tildi Almatynyng enseli, shyrshaly kóshesine qaytadan aqtarylsyn, aq jauynday qúiylsyn.

Ádemilik - baqytty uәde etu. Zady, Stendali aitqan, sosyn Nisshe qaytalady. Sebebi, әlemdi saqtap qala alatyn әdemilik qana. Dostoevskiyding sózi. Meninshe, adamzatty ruhany azghyndyq pen aqyrzamannan aman-esen alyp qalatyn әleumet - spartandyqtar. Mahambet, ishtarlyqty qarauylgha il, әlsizderge jolbarystyng qayrat-kýshin ber, iygi jannyng yrzyghyna Ibilisterdi jolatpa.

Jaqsylyq quatty, jaujýrek bolsyn.

Qazaq tildi bozbala, biz - Mahambetpiz.

* Mahambet Ótemisúly, "Ereuil atqa er salmay" óleni

11.10.96

ABAI.KZ

0 pikir