Kenes odaghy qúlap «eki tizgin, bir shylbyrdy qolgha aldyq» dep alaqaylaghan 30 jylda eng bir ózekti órteytin ókinish – jer kólemi әlemde 9-oryngha túraqtaghan halqymyzdyng jan sanynyng óspey qaluy edi. Osynshama uaqytta qyrghyz, tәjik, әzerbayjan, týrkimen aghayyndardyng halqy eki eselenip, ózbek aghayyndar 35 millionnan asty. Qazir jylyna milion adamdyq kórsetkishpen qarqyndy ósude. Qyryq jyl qyrghyn bolghan Aughanstan halqy 40 milliongha jetipti.

Al juyrdaghy sanaq boyynsha Qazaqstan halqynyng sany 19 million 600 myng adamnan asyp, Kenes kezindegi kórsetkishke endi jaqyndady. Kenes kezinde qazaqtyng halyq sany 50 payyzdyq kórsetkishpen ósse, tәuelsiz kezende jeti-aq payyz bolghan. «Ózge respublikalardyng bәrinen jaghdayy jaqsy, ónirdegi túraqtylyq besigi» dep әspettelgen, jalpy ishki ónim qúny jan basyna shaqqanda 10 myng dollargha jetken Qazaqstandaghy memleket qúrushy últ – qazaq halqynyng jan sanynyng óspey qalghanyna miymyz jetpey, ilanbay kelip edik. Nazarbaevtyng «beybit kýnde el túrghyndary avariyadan soghystaghyday qyrylyp jatyr» degen sózin de, Nartay Aralbaydyng auzyn kópirshitip: «Elimizde 30 jylda 100 myng adam óz-ózine qol júmsaghan» degen deregin de mise tútpay, bir kiltipannyng bar ekenin sezgemiz.

Qazaqstan Jazushylar Odaghy tóraghasynyng birinshi orynbasary, tanymal aqyn Aqberen Elgezek jeke paraqshasynda qazirgi til dauyna baylanysty óte qúndy jazba jariyalady. «Myna Muhoryapov degen sabaz qaydaghy-jaydaghyny eske týsirip otyr. 2000-shy jyldardyng basy. Almaty qalalyq Ishki sayasat departamentinde bas maman bop qyzmet etemin. Bir kýni bizge jaryqtyq Maqash Tәtimov aghamyz keldi. Bәkin-shýkin әngimeden keyin әlgi kisini astyndaghy ashanagha shaygha apardyq. Sondaghy aitqan sózi men kózi jadymda әli kýnge sayrap túr. Aghamyz kózi qulana eren jarq etip býy degen edi sonda: “Jaqynda ótken Halyq sanaghynyng (1999 j.bolu kerek) nәtiyjesin Núrekene bayandaghan edim. Sonda ol kisi soltýstiktegi kórshimiz «nervnichati» etedi dep qorytyndy esepten 5-6 mln qazaqtyng sanyn syzyp tastady” dep edi. Al sonda sol esepting syrtynda iyesiz qalghan 5-6 million qazaq osy uaqyt ishinde ay qarap, shoshqa taghalap jýrmegen shyghar?! Ol 23 jylda kem degende 2 ese ósti delik, sonda tek solar ózi qansha adamgha kóbeydi qazir? Biylghy sanaqtyng nәtiyjesinde 19,6 mln.boldyq. Oghan 10-12 milliondy qossaq, qatelespeymiz be?! 30 million halyqqa jaqyndamaymyz ba sonda?! Ony bylay qoyayyq. Sol 19,6 mln halyqtyng 70%-y – qazaq. Al, onyng 80%-y «memlekettik tilde erkin sóileymin» dep jauap bergen. Al jogharyda aitqan 10-12 mln sanattan syzylghan qarakózderimizdi ortaq tizimge qossaq, onda kem degende 90%-y qazaq tilinde erkin sóileytin halqymyz bar» dep jazdy.

Oghan jas jazushy, qarymdy jurnalist Qanat Ábilqayyr: «2010-daghy saylauda 28 mln bolghanymyz turaly әngimening qúlaghy qyltighan. Monoúltty bolugha biylikting jigeri jetpey túr ghoy. Ol 28 millionnyng 82 payyzy – qazaqtar. Memtildi biletin halyq degende sonyng 82-i jýr. Sosyn, әlgi bir apamyz 68-67 payyz degeni ýshin isti bolyp, 62 payyzgha bir-aq qúldyradyq. Keyinnen qazaqtardyng ýles salmaghyn 65 payyzgha ilgeriletip qoydy» dep pikir qosty. Elimizde ótken 1999-jylghy, 2009-jylghy halyq sanaghynda da shiykilik, sayasy astar bar bolyp shyqty. Aqberen myrza jogharydaghy jazbasynda ary qaray: «Endi beri kelinizder. Sonda respublika halqynyng 70%-y qazaq eken, onyng 80-90%-y qazaq tilinde ep-erkin sóileydi eken, onda nege kópshilik yaghny elektorattyng basym bóligining mýddesi ayaq asty bolady? Ágәrәki, saylaushylardyng basym kópshiligi qazaqtar bolsa әmbe onyng 80%-qazaq tilinde erkin sóileytin bolsa, onda elektorattyng basym kópshiligi dauys berip saylaghan Parlament, sol arqyly jasaqtalghan Ýkimet hәm jergilikti atqarushy biylik nege is qaghazdaryn elektorattyng basym bóligining tilinde jýrgizip, jinalys-jiyndaryn nege elektorattyng basym bóligining tilinde ótkizbeydi?! Nege elektorattyng basym bóligining tilinde búqaralyq aqparat qúraldary tiyisinshe qarjylandyrylmaydy, nege orystildi BAQ bizde dәuirlep túruy tiyis? Nege qay-qaydaghy kelimsek elektorattyng basym bóligining namysyna tiyedi jәne nege oghan elektorattyng basym bóligi saylaghan memlekettik organdar tiyisti jaza qoldanbaydy?» dep súraqty tótesinen qoyady. Bile bilsek últ taghdyryna bey jay qaramaytyn belsendi eki azamat ýlken mәseleni kóterip otyr.

Songhy jyldary qoghamda әleumettik mәselelerding kýrt ushyqqany, ashynghan analardyng Aqordagha basyp kirgeni belgili. Nәtiyjesinde biylik tranziyti oryn alyp, Ýkimet әleumettik sayasatyn ózgertuge, halyqqa qaraylasugha mәjbýr boldy. Búl qayshylyqty da marqúm Maqash Tәtimov aitqan, Nazarbaev ta, basqalary da syzyp tastaghan sanda da, sanatta da joq azamattardyng qarasynyng mol ekening dәleli retinde qarastyrugha bolady. Eldegi balabaqsha, mektep tapshylyghy da sonyng kórinisi.

Halyq sanynyng saylaudaghy róli aitpasada týsinikti. Bizdi qoyyp demokratiyaly degen Amerikanyng ótken jylghy pandemiyagha baylanysty elektrondy formatta ótken preziydent saylauy da qazirgi sandyq tehnologiya dәuirinde dauystyng qalay úrlanatynyn anyq kórsetti. Halyq sanynyng biylikting memleket ishindegi mýddesine ghana emes, geosayasy ortadaghy mýddesine de baylanysy bary mәlim. Eki alyp kórshimiz Qazaqtyng óskenin, jerine halqy say quatty elge ainaluyn ejelden qalamaydy. Óz jerinde alyp baryp jatqan qazaqtardyng jan sanyn azaytyp kórsetu, tilinen, dininen aiyryp, assimilyasiyagha úshyratuy sonyng aighaghy. Ózge týrki bauyrlarymyzdyng biyligi halyq sanyn asyryp kórsetip, eki derjavagha aibat tanytsa, bizding biylik halyq sanyn qoldan azaytyp, úl mýdesin jerge taptap kelgen. Biylikting kimmen mýddeles bolyp otyrghany osy mәseleden de men múndalap túr. Biylikten ashyqtyqty, tәuelsizdigimizding bayandy boluyna tikeley yqpal etetin halyq sanyna qol salmaudy talap etip, tórt kózimiz týgel, mal-jany mynghyrghan aibarly elge ainalatyn uaqyt jetti.

Esbol Ýsenúly

Abai.kz