Kóshe boyyn tasalap, temeki tartyp túrghan jastardy kórip, óz ómirlerine balta shauyp jatqanyn bile me eken degen oy mazalaydy. Jalyndaghan jastargha «salauatty ómir saltyn ústanayyq» dep aitqym keledi. Biraq «jalghyzdyng ýni shyqpas» degendey bir ózim kýreskenmen esh nәtiyje bermeydi. Ózim qatarly qúrdastaryma oimaqtay oy tastaghym keledi. Tipti, olar temekining ziyanyn bile bermeydi-au dep te oilaymyn.

Temeki qay jerde, qay zamanda alghash ret qoldanylghany belgisiz. Joramal boyynsha, alghashqy adamdar bir shópting japyraghynyng týtinine qatty eltiydi de, sol elitkish týtindi ózi paydalanghan jәne basqalargha ýiretken.
Bizding dәuirimizden búrynghy ghasyrlarda skifterding temeki shekkenderi jóninde kitapqa jazylghan.
Europagha temeki XVI ghasyrda, al Rossiyagha XVII ghasyrdyng basynda taraghan. Kubada «Tabako» degen jerde ósetin «tabak» ósimdiginen temeki jasalynghan.
Europagha 1500-1600 jyldary Amerikadan temekini alyp kelip taratqan ispandyqtar men aghylshyndar: «Temeki adamnyng úiqysyn jaqsartyp, sharshaghanyn basady, bas auruyn basady, qaqyryqty týsirip, tynysyn ashady»,- dep ýgittegen eken.

Kóshe boyyn tasalap, temeki tartyp túrghan jastardy kórip, óz ómirlerine balta shauyp jatqanyn bile me eken degen oy mazalaydy. Jalyndaghan jastargha «salauatty ómir saltyn ústanayyq» dep aitqym keledi. Biraq «jalghyzdyng ýni shyqpas» degendey bir ózim kýreskenmen esh nәtiyje bermeydi. Ózim qatarly qúrdastaryma oimaqtay oy tastaghym keledi. Tipti, olar temekining ziyanyn bile bermeydi-au dep te oilaymyn.

Temeki qay jerde, qay zamanda alghash ret qoldanylghany belgisiz. Joramal boyynsha, alghashqy adamdar bir shópting japyraghynyng týtinine qatty eltiydi de, sol elitkish týtindi ózi paydalanghan jәne basqalargha ýiretken.
Bizding dәuirimizden búrynghy ghasyrlarda skifterding temeki shekkenderi jóninde kitapqa jazylghan.
Europagha temeki XVI ghasyrda, al Rossiyagha XVII ghasyrdyng basynda taraghan. Kubada «Tabako» degen jerde ósetin «tabak» ósimdiginen temeki jasalynghan.
Europagha 1500-1600 jyldary Amerikadan temekini alyp kelip taratqan ispandyqtar men aghylshyndar: «Temeki adamnyng úiqysyn jaqsartyp, sharshaghanyn basady, bas auruyn basady, qaqyryqty týsirip, tynysyn ashady»,- dep ýgittegen eken.
Qazirgi kezde temekining ziyandy әserleri anyqtalyp, onymen Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymy ayausyz kýres jýrgizip otyr. Temeki turaly mynaday ashy әzil aitylady: temeki tartatyn jan qartaymaydy, ýiine úry týspeydi, ony it qappaydy eken. Qartaymaytyny - erte óledi, it qappaytyny - baldaqpen jýredi, úry týspeytini - týni boyy kýrkildep jótelip shyghady.
Temeki sheguge qarsy túru maqsatynda Qazaqstan 2007 jyly Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng temekige qarsy kýres jónindegi negizdemelik konvensiyasyn ratifikasiyalady. Sol jyly «Jarnama turaly» Zang qabyldanyp, temeki ónimderin jarnamalaugha tyiym salyndy. Al 2009 jyly TMD elderinde eng birinshi bolyp «Halyq densaulyghy jәne densaulyq saqtau jýiesi turaly» kodeks qabyldandy. Ol temekige qarsy sayasatty qataytugha jәne elimizde temeki tartudy baqylau qyzmetin kýsheytuge negiz boldy.
Ókinishke qaray, osynday manyzdy sharalar jasalghanmen, elimizde temeki tartushylardyng qatary azaymay otyr. Songhy mәlimetterge qaraghanda, 4,2 million qazaqstandyqtar temeki tartady, temekini paydalanushylardyng sany keyingi jyldary 4 esege kóbeygen. Naqty derek kózderi temeki sheguden Qazaqstanda jyl sayyn 25 mynnan astam adam kóz júmatyndyghyn kórsetedi.
Temeki týtininde 4000-day himiyalyq ziyandy zattar bar ekeni anyqtalyp otyr. Olardyng ishinde zardaby eng auyrlary: nikotiyn, temeki qaramayy nemese shayyry, kómirtek totyghy (SO) jәne kanserogendi zattar. Nikotin temeki týtini arqyly auyz jәne múryn quystaryna, tynys alu jýieleri (kenirdek, ókpe) men as qorytu jýielerine (asqazan t.b.) odan әri qan arqyly býkil denege taraydy. Eger 100 mg.-day nikotindi adam tamyryna endiretin bolsaq, onda adam óledi. Al, 100 mg. nikotin eki qorap temeki qúramynda bolady. Temeki shegetinderge ýnemi nikotinning belgili mólsheri qangha enip, zalaldy zardabyn tiygizip otyrady.
Bir tal temekining әserinen 30 minuttay tynys alu tezdeydi, jýrekting soghuy jiyilenedi, barlyq qan tamyrlary qysylyp, jiyryluyna baylanysty qan qysymy artady. Temeki shegushilerding jýregi temeki shekpeytinderge qaraghanda tәuligine 12-15 myng ret kóp soghatyny eseptelgen. Búl kórsetkish tipti densaulyghy myqty adamdardyng ózine ýlken kýsh bolyp sanalady eken.
Temeki týtininde bolatyn temekining qaramayy nemese shayyrynyng qúramynda benzperen, benzatrasen t.b. qaterli isik auruyn tudyratyn kanserogendi zattar kezdesedi. Sonda kýnine bir qorap temeki tartatyn adamdar jylyna 700-800 g temeki shayyryn qabyldaydy eken. Búl, әriyne isik auruyna tikeley jol ashyp, ózine kór qazumen birdey, sondyqtan әrbir tamaq ragymen auyrghan 10 adamnyng 9-y temeki tartatyny anyqtalghan.
Álemdik kórsetkishke kóz salsaq, azamattary temekini kóp tartatyn el Qytay memleketi eken. Odan keyin - Týrkiya. Ýshinshi orynda - Resey, sosyn - Bangladesh jәne TMD elderi, sonyng ishinde Qazaqstan da bar. Biz temeki tartu men shylym ónimderining taraluy jóninen qauipti aimaqtardyng qataryna jatamyz.
Keyingi kezdegi zertteulerding qorytyndysyna qaraghanda әr 13 sekundta bir adam, al jylyna 3 million adam temekiden tuyndaghan aurudan óledi eken.
Qazirgi tanda Qazaqstandaghy ómir sýru dengeyi kórshi Reseyden, Qyrghyzstannan, Ózbekstannan әldeqayda tómen. Ortasha jasymyz - 67. Múnyng ishinde әielderding ortasha ómir sýru jasy 72 bolsa, er adamdardiki 60-aq jas. Er adamdardyng araq iship, temeki tartuy olardyng ortasha jasynyng tómendigine tikeley әser etude.
Qúrby-qúrdastaryma aitar kenesim: biz órkeniyetti elderding qataryna qosylyp, deni sau úrpaq ómirge әkelemiz desek, múnday әdetterden aryluymyz qajet. Eshbir adam temekini qúmarpaz bolayyn dep bastamaydy. Eshkim de ishimdik ishkende maskýnem bolayyn dep ishpeydi. Múnday ziyandy zattargha qúmarlyq jay әuestikten bastalady. Birtindep ýirengen adam keyinnen búl elitkish ziyandy zattardyng túzaghyna týsip, qútyla almay qalady. Daghdylanyp, tәueldi bolghan adamdardyng olardan boydy aulaq ústauy ýlken qiynshylyq tudyrady. Batpandap kirgen dertting mysqaldap shyghatyny aiqyn. Eng dúrysy, búl eliktegish ziyandy zattargha juymau, әuestenbeu, tipti tartyp kórmeu, tatyp almau qajet.

Tolqyn ORAZAEVA,
Abylay han atyndaghy Qazaq halyqaralyq qatynastar jәne әlem tilderi uniyversiytetining
2-kurs studenti

"Týrkistan" gazeti