Júma, 29 Nauryz 2024
Biylik 2895 6 pikir 12 Qazan, 2022 saghat 13:20

Qazaqtyng ýmitin arqalaghan 7 kýn

Osy apta, al biz onyng jartysyna keldik, Qazaqstan ýshin óte manyzdy bolyp otyr. Búl aptadaghy kezdesuler bolashaq geosayasy jәne ekonomikalyq baylanystargha әser beretin bolady. Tek jeksenbisi ghana – Týrkimen kósemi Serdar Berdimúhamedovti shygharyp salyp, ózimiz otyryp shәy iship, aptanyng nәtiyjesin saralaytyn kýn bolmaq.

Keshe Katar Ámiri sheyh Tәmim ben Hamad Ál Tanidyng Qazaqstangha memlekettik sapary bastaldy. Asa qúrmetti Ámirdi Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev әuejaydan kýtip aldy. Qazir osy sapar ayasynda Astanada «Qazaqstan-Katar» investisiyalyq forumy ashylady. Onyng túsauyn eki el basshylary kespek.

Katar – arab әlemindegi Qazaqstan ýshin asa manyzdy elderding biri. Birinshiden – ol bay memleket. Ishki jalpy ónimi 203 milliard dollardan asady. Resey gazyna shekteu salyna bastaghan qazirgi uaqytta Katar býkil Europanyng ýmiti bolyp otyr. Tiyisinshe, Katar syghymdalghan gaz naryghynda eng yqpaldy oiynshygha ainala bastady, búl degenimiz – Katar odan sayyn bayyp ketedi degen sóz.

Jaqynda Qytay syghymdalghan gaz satatyn «Szyansu-Binhay» teniz terminalyn ashqan bolatyn. Onyng alghashqy úzaqmerzimdi kontraktyn Katardyng «Qatargas» kompaniyasy alyp, syiymdylyghy 216 000 tekshe metr gaz bolatyn tankermen alghashqy partiyany әkelip ýlgerdi. Solay Katar Europada ghana emes, әlemning shyghys bóliginde de jana gaz naryghyn ashyp otyr. Sondyqtan Katar gaz naryghynda Reseyding ornyn basatyn birden-bir múrager retinde qarastyrylady.

Qazaqstan jәne Katar. Bizge bir-birimizden ne kerek?

Qazaqstannyng Katarmen aradaghy tauar ainalymy jyl sanap qúlap keledi. 2020 jyly tauar ainalymy 8,5 million dollar bolsa, 2021 jyly ol 6,3 million dollar bolyp qaldy. Tauar ainalymynyng qúlauy Katardan bizge keletin importtyng azangynan bolyp otyr. Al bizding Katargha jiberetin eksportymyz sol qalpynda qalghan. 2020 jyly – 5,7 million dollar, 2021 jyly – 5,9 million dollar. Sebebi, Katar bizden túraqty týrde koks pen bitum alady.

Biz Katardan ne importtaymyz? Olardan alatynymyz kóbinese myryshtan jasalghan týrli búiymdar. Boldy. Shynyn aitqanda, bizge Katardan kóp tauar qajet te emes. Katardan bizge bir nәrse ghana kerek – aqsha.

Investforum osy aqsha mәselesin, yaghny Katardan Qazaqstangha tikeley investisiya tartu ýshin ótkizilip otyr. Onda biz investisiya qúigha bolatyn jobalardy tanystyramyz. Al Katar jaghy osy jobalarmen tanysyp, oilanyp, sosyn sheshim qabyldauy tiyis. Aldyn ala biletinim, Katardy Qazaqstanda auyl sharuashylyghymen ainalysu perspektivalary qyzyqtyrady. Olar jana tehnologiyalardy qoldanyp, qoy ósiru iydeyasyn úshtap otyr. Katar qoy men eshkini jaqsy tútynatyn memleket.

Katardyng ózi 2021 jyly eline 1,34 milliard dollar tikeley investisiya tartqan bolatyn. Dәl sol jyly Qazaqstan ózine 23,7 milliard dollar tikeley investisiya búra bildi. Osydan biz Katardyng kóbine syrtqa investisiya qúimen, al Qazaqstannyng ózine investisiya tartumen ainalysatynyn bayqaymyz. Demek, investforumda investisiya qúishy jaq pen investisiya tartushy jaq kezdesetin bolyp otyr.

Basqa elding memleketting basshylary nege keledi, investforumdar nege kerek dep súraq qoyyp jatsanyzdar, negizgi jauaby mine – osy.

Erdoghan. Bir aptadaghy ekinshi memlekettik sapar

Qasym-Jomart Kemelúly Katar Ámiri sheyh Tәmim ben Hamad Ál Tanidy býgin keshke әuejaydan shygharyp sala salsymen, Núrsúltan Nazarbaev aeroportyna taghy bir úshaq kelip qonady. Onda Týrkiya Preziydenti Rejep Tayyp Erdoghan bar. Katar basshysynyng bizge degen memlekettik sapary ayaqtala salsymen, Týrkiya preziydentining memlekettik sapary bastalmaq.

Erdoghan – Qazaqstan ýshin strategiyalyq manyzy bar adam. Bizding әlemdegi ornymyz, qauipsizdigimiz ben ekonomikamyz Týrkiyagha tikeley baylanysty. Ony jasyrudyng esh qajeti joq. Jalpy, jalghan namysty qong kerek.

Erdoghannyng Qazaqstanmen ekonomikalyq baylanysqa degen josparlary qanday? Meni osy mәsele qatty qyzyqtyrady. Sebebi, Resey bizding tranzitpen oinap otyrghany jasyryn emes. Odan bólek, Reseyden teniz arqyly shyghatyn múnay Europanyng segizinshi sanksiyasymen limitteledi. Ol KTK qúbyrynan Novorossiysk portynda tankerlerge qúiylatyn qazaq múnayyna da tikeley baylanysty. Treyderler múnday jaghdayda sanksiya salqynynan qorqyp, Reseyden shyghatyn kez-kelgen múnaydy satyp aludan bas tarta bastaydy. Ol qazaqtiki me, basqaniki me, eshkim bas qatyrghysy kelmeydi. Sol sebepten, KTK qúbyry biz ýshin bolashaq qauip pen qaterding oshaghy bolyp otyr. Investorlar, әsirese Shevron ketip qala ma dep uayymdaymyz.

Týrkiya ózi jәne Ázirbayjan arqyly Qazaqstangha Europagha jana esik ashyp bere alady. Týrkiya men Ázirbayjan arasyndaghy Zangezur koridory rettelse, onda Ázirbayjan qúrlyq arqyly Europagha shygha alady, al biz Kaspiy arqyly Ázirbayjangha shyghamyz. Týrkiyamen tankerlik flot, konteyner tasityn suhogruz kemeler, jәne eng bastysy – Kaspiy tenizining tabanymen Teniz kenishinen Ázirbayjangha múnay qúbyryn jýrgizu perspektivasy talqylanatyny anyq.

Qazaq-Týrik alys-berisi

2021 jyly Qazaqstan men Týrkiya arasyndaghy tauar ainalymy 4,1 milliard dollar boldy. Onyng ishinde 3 milliard dollary Qazaqstannyng Týrkiyagha eksporty. 1,1 milliard dollar – Týrkiyanyng bizge jóneltken importy. Týrkiyamen sauda baylanysy Reseyge qaraghanda bizge jaghymdy salido beredi. Yaghni, satyp alghanymyzdan satqanymyz kóp. Sonyng arqasynda ong tólem balansyn jasap otyrmyz. Onyng ýstine, Týrkiya Qazaqstangha tikeley investisiya salyp jýrgen memleket, týrik kәsipkerleri elimizde 5,5 milliard dollardyng investisiyalyq jobalaryn jýzege asyryp jatyr.

Biyl Týrkiyanyng ýlesi byltyrghydan da ósedi. Mysaly, 2022 jyldyng birinshi toqsanynda Qazaqstan men Týrkiya arasyndaghy tauar ainalymy 1,5 milliard dollargha jetti. Osy qarqyn saqtalatyn bolsa (ýshinshi toqsannyng statistikasyn kýtip otyrmyz) biz Týrkiyamen tauar ainalymyn osy jyly 5 milliard dollardan asyruymyz mýmkin.

Týrkiyagha ne satamyz jәne ne alamyz?

Týrkiyagha biz otyn-energetika sektorynyng ónimderin (múnay, gaz, kómir, mazut), metall, mal men himiya (fosfor, azot) jәne mal satamyz. Al Týrkiyadan arnayy tehnika, qúrylghylar men apparattar, onymen birge kiyim (kurtka, ayaq kiyim, ish kiyim) men tekstili (mata, oramal) aldyramyz.

SICA nemese SVMDA. Biz bir-birimizge senemiz be?

Men kezdesulerding ekonomikalyq aspektilerine kóp mәn beremin. Biraq keyde ekonomikalyq kartinanyng sayasy sheshimderding saldarynan ne tuyndaytynyn, ne ózgerip jatatynyn kórip jýrmiz. Sondyqtan ekonomikadan sayasatty bólip tastay almaysyz. Erdoghan kelgen ekinshi kýni, yaghny erteng Astanada Aziyadaghy ózara is-qimyl jәne senim sharalary kenesining otyrysy bastalady. Týrkiya Preziydenti Rejep Tayyp Erdoghan ol otyrysqa qatyspaq.

Shyny kerek, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyng CICA-ny (SVMDA) dәl osy uaqytta qayta janghyrtyp, ótkizip jibergeni, jәne oghan barlyq qatysushy memleketterding basshylary keleyin dep túrghany myqty diplomatiyalyq manevr bolyp otyr. Iya, naqty eshtene sheshilmes, biraq bir-birin kóredi, sóilesedi, ishtegi tondary ery bastaydy. Bizge de keregi sol.

Putiyn

Resey Preziydenti Vladimir Vladimiyrúly. Iya, ol da Astanagha kele jatyr. Qasym-Jomart Toqaevtyng shaqyruymen Aziyadaghy ózara is-qimyl jәne senim sharalary kenesining otyrysyna qatysady. Resey – SVMDA mýshesi. Sondyqtan Putinning Astanagha kelui zandy.

Kóp sarapshylar, Putin men Erdoghannyng Astanadaghy kezdesuinen ýlken janalyqtar kýtip otyr. Ángime, Ukraina turaly jýretini sózsiz. Týrkiya NATO mýshesi bolsa da, Erdoghannyng Europa men AQSh atynan sóileuge mandaty bar ma, ol jaghy belgisiz. Ukraina Preziydenti Zelenskiy Putinmen eshqanday kelissózder jýrgizbeytinin tipti ishki zanmen bekitip tastady. Sondyqtan búl kezdesulerinen nәtiyje shygha ma, ony eshkim naqty aita almaydy. Astananyng mindeti qonaqtaryn qarsy alu, shәilaryn qúiyp beru. Biz sony atqarsaq boldy.

Kez-kelgen týsiniksiz jaghdayda kartagha qarau kerek. Qazaqstan geografiyalyq jaghynan Reseyge baylanyp otyrghany ótirik emes. Alyp kórshini ainalyp ótu óte qiyn. Keyde qymbat, keyde tipti mýmkin emes. «Ata-anang jyndy bolsa, baylap baq» degen qazaq maqaly tura osy jaghdaygha dәl aitylghan siyaqty. Sondyqtan, iya, qanday ospadar, tentek bolsa da, biz sabyrmen juasytugha tyrysyp jýrmiz. Reseyding kóptegen sheshimderdi emosiyamen qabyldaytynyn bayqadyq. Sondyqtan Reseymen arada emosionaldy kópshik qoyyp otyru - jaqsy júmys isteytin tehnologiya.

Osy tehnologiya boyynsha Qazaqstan eki kýnnen keyin «Ortalyq Aziya - Resey» sammiytin ótkizedi. Putin SVMDA-gha da, jәne osy sammitke de qatysady. Negizi sol ýshin kelip otyr. Ortalyq Aziya, yaghny Qazaqstan, Ózbekstan, Qyrghyzstan, Týrkimenstan, Tәjikstan basshylary bir tarap, al Putin ekinshi tarap bolyp, naqty problemalarymyzdy sheshuge tyrysamyz. Bizde problemalar kóp. Onyng eng bastysy - Reseyding revanshistik sayasaty.

Dәl sol kýni Astanada Týrkimenstan Preziydenti Serdar Berdimúhamedovting memlekettik sapary bastalady. Demek, Berdimuhamedov memlekettik saparyn «Ortalyq Aziya - Resey» sammiytine kelumen úshtastyryp otyr. Biz ýshin Serdar Gurbangulyúlynyng manyzy artyp keledi. Serdarmen dos bolu kerek. Nege?

Serdar faktory. Oghyzdar men qypshaqtar

Týrkimenstan bizge eki mәsele boyynsha qatty kerek.

Birinshisi – Resey arqyly jýretin soltýstik koridordyng jabyla bastauy. Qazaqstan endi ontýstik koridorgha kóz tigip otyr. Al ol Týrkimenstan arqyly ótedi. Bizding tranzittik әleuetimiz ben logistikamyzdyng bir úshy Serdar Berdimúhamedovtyng qolynda.

Ekinshisi. Búl qazaqtyng bolashaghyna tikeley baylanysty. Kaspiyding qúqyqtyq statusy 2020 jyly aiqyndaldy. Sol boyynsha, bizge Kaspiy tabanymen Ázirbayjangha baratyn múnay qúbyryn salu ýshin, teniz boyynsha sol jәne ong jaqtaghy kórshilerdin, yaghny Týrkimenstan men Reseyding kelisimi kerek. Birdene qylyp Reseydi kóndiretin bolsaq, bizge Serdar Gurbangulyúlynyng myrza kónili asa qajet bolady.

Berdimúhamedovty shygharyp salyp, biz osy aptany bitiretin bolamyz. Qasym-Jomart Toqaev tek jeksenbi kýni demalugha mýmkindik almaq. Bir aptada 3 memlekettik sapar, 2 sammitti atqaryp shyghamyz. Olar jemisti bolugha, naqty nәtiyje beruge tyrysatynymyz anyq.

«Qazaqtyng ýmitin arqalaghan 7 kýn» degen taqyryp qoyghanda, men osyny menzegen bolatynmyn. Bәrin jәy sózben týsindiruge tyrystym.

Derekkózi: baq.kz

Aybar Oljay

Abai.kz

6 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1575
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2268
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3577