Júma, 26 Sәuir 2024
Ádebiyet 4200 0 pikir 12 Qazan, 2022 saghat 12:51

Qart siqyrshy

Birinshi bólim:  Álem halyqtarynyng ertegileri

Ekinshi bólim: Álem halyqtarynyng ertegileri

Ýshinshi bólim: Álem halyqtarynyng ertegileri

Tórtinshi bólim: Álem halyqtarynyng ertegileri

Besinshi bólim: Álem halyqtarynyng ertegileri

Altynshy bólim: Álem halyqtarynyng ertegileri


Aziya halyqtarynyng ertegileri

(monghol ertegisi)

Bayaghy kóne zamanda ainalagha aty shyqqan qart siqyrshy bolypty. Bir kýni ol hannan shaqyrtu alady. Ayta keterligi, han ómirinde qayghy-qasiret shekpegendikten de, ózgege esesin jibermes óte qatygez, óshshil bolady.

Sodan ne kerek, ol hannyng aldyna keledi:

– Seni úly siqyrshy dep estidim. Qaneki, bar ónerindi kórsetshi!

– Ne tamashalaghysy keledi eken, mening mәrtebelim?

– Kez kelgen nәrseni! – deydi han taghatsyzdanyp.

– Maqúl! Kesege yp-ystyq shay qúiyp, myna jerge qoyyp, ózing esik syrtynda kýt!

Ol siqyrshynyng aitqanyn mýltiksiz oryndap, dalagha shyqqanda súlu baran atty kóredi. Jylqy hannyng kónilinen shyghady. Ol er-toqymgha qarghyp minip, shaba jóneledi. Sol shapqannan shauyp otyryp kóz kórmes, qúlaq estimes jerge jetedi, beytanys mekenge enedi. Jylqy mónkip-mónkip ústatpay ketedi. Al, han bolsa elsizde jalghyzdan-jalghyz qalady. «Basqa týsse – baspaqshyl» degendey, patsha shalshyqtan su iship, shegirtkelerdi qorek etedi. Ashtyqtan búratylyp, del-sal, men-zeng bop, sharshanqy kýii dalany arly-berli tensele kezip, as-auqat izdeydi.

Sóitip jýrgende, han eki aryq bala men keyuanany keziktiredi.

Áyel oghan hannyng alym-salyq jiishylary býkil mýlkin tartyp alyp, sodan kiyerge – kiyim, isherge – tamaq tappay otyrghandyghyn aitady. Han solarmen birge tirshilik keshedi. Kóktemde bir bala ayaqastynan auyryp, ajal qúshady. Búl qaza patshanyng qabyrghasyna qatty batady. Ol tasqa otyryp, ókirip túryp jylaydy...

Dәl osy qalpynda qansha uaqyt otyrghany bizge belgisiz, biraq ol es jiyp, jan-jaghyna qaraghanda baldahiyn* tóseuli taq ýstinde jayghasqandyghyn angharady. Sóitse, baghana qúiylghan shay әli suyp ýlgermepti.

– Mәrtebelim! Qalay, qara halyqtyng qayghy-múnyn, jay-kýiin sezine aldyng ba? – deydi qart siqyrshy qany qarayyp. – Ózing óktemdik tanytqan, tize batyrghan elding halin kórding ghoy?.. Solay ma?

Osy sózdi aityp bolysymen-aq qart siqyrshy kózden ghayyp bolady...

*Baldahin – asa sapaly matadan tigilgen, baghanagha, taqqa jabatyn arnayy dalda shymyldyq, jabu.     


 Okeaniya halyqtarynyng ertegileri

OT

(poliyneziya ertegisi)

Búryndary, jer emshegin emgen el tapqan-tayanghanyn shiyki-shiyki qalpynda jey bergen eken-mys: jemis-jiydek, et-azyq, kókónis...

Adamdar tamaqty qaynatyp-pisiruge kerekti otqa dilgir edi. Olar taro, yams, ti* tamyrlary sekildi Akalona** (Akalon) tartuyn as-auqatqa ainaldyra almay qatty qinalady.

Bir kýni, Mauiy*** anasy – Hinadan:

– Otty qaydan alamyz? – dep súraydy.

Sonda:

– Tauyqtardan súraghyn! – deydi sheshesi. – Alayda, búghan epsektik pen kýsh-qayrat qajet. Ishindegi túrqy eng shaghyndauyn tanda. Sonda ghana nәtiyje bolmaq.

Manghaz Mauy on oilanyp, toqsan tolghanbastan-aq izdeuge kirisedi. Úzaq sapar shegip, Oahudaghy**** Vaianaeden bir-aq shyghady. Sóitse, ol jaqta tek iri tauyqtar ghana bar úqsaydy.

– Mine, Hinanyng jelayaq úly da jetip keldi. Jaqsylyq bolsa jarar edi, týge! – dep shoshyp ketedi, olar.

Mauy әlgi tauyqtardyng artynan talay ret qughan, olar múnyng qanday yldym-jyldym, shiraq, әri epti ekenin jaqsy biledi.

Ójet úl otqa jarmaspaqshy bop edi, qústar buynyp-týiinip, otty, kýldi jәne qaqtalyp jatqan banan-mәuizderdi jiystyryp, jan-jaqqa pyr-pyrlap úsha jóneledi. Al, Mauy týksiz qalady.

Dәl osy jaghday aina-qatesiz qaytalana beredi, qaytalana beredi. Kýnderding bir kýninde, ol banan-mәuizderdi pisirmekshi bop jatqan kip-kishkentay tauyqty kóredi.

Er bala oilanbastan-aq ony shap berip ústap, qatty qysyp-qysyp jiberedi. Dәrmensiz qús sasqalaqtap:

– Raqym ete gór, Mauijan! Otty qaydan alugha bolatyndyghyn aitam. Taronyng sabaghyn ýikelep kórshi, – deydi.

Mauy managhy ósimdik sabaghyn san ret ysqylasa da, búl tirliginen eshtene ónbeydi, úshqyn da bayqalmaydy. Sabaghy jyrashyq-jyrashyq bop qalady. Áli kýnge sheyin solay. Nanbasanyz, kelip kóriniz.

Ashuly Mauy qayta oralady.

Tauyq bolsa:

– Endi, sudy ýikelegin! – deydi.

Negizi, ishine qulyq saqtaghan qús kәduilgi sudy emes, «qyzyl su»***** dep atalatyn bir top bútany megzegen-di. Al, sóz astaryn arshy almaghan úl qara sudy qayta-qayta sapyra beredi. Taghy da – sol keyip. Ot joqqa tәn.

Aram ter bolghan Mauy terisine syimay, yzadan jarylghaly túr. Týtigip ketken, әbden. Onyng taghaty tausylghanyn angharyp qalghan qu tauyq býidep syr shashady:

– Orman ishin kezip, «qyzyl su» delingen bir top bútany tap!

Er bala qústyng aitqanyn ainytpay oryndaydy. Artynsha-aq, ol qanshalaghan uaqyt boyy izdegen otqa da qaryq bolady.

Arly-berli sandaltyp, sabyryn sarqyltqany ýshin Mauy tauyqtyng aidaryn kýidirip kep jiberedi.

Mine, sodan beri tauyqtyng aidary – qyp-qyzyl.

Al, adamdardyng kópten beri kózdegeni oryndalyp, otqa qoly jetedi.

*Ty – tamaqqa qoldanylatyn tamyry tәtti ósimdik.

**Akalona (Akalon) – keybir poliyneziya anyzdaryndaghy jerasty әlemining patshasy, Mauidyng әkesi. Múnda, Akalona jeuge jaramdy ósimdikterding tamyry men týinegin adamdargha syigha tartqan degen maghynada aitylyp túr.

***Mauy – okeaniya, әsirese poliyneziya anyzdaryndaghy eng ataqty keyipker. Onyng tolyq aty-jóni – Mauiy-tikitiki-a-Taranga.

****Oahu – Tynyq múhitynyng orta shenindegi Gavay arhiypelagyna qarasty aral.

*****«Qyzyl su» (vaiymea) – Mauy aralyndaghy búta.

 


 Europa halyqtarynyng ertegileri

«JAPALAQTY JEYMIN!»

(portugal ertegisi)

Qaysybirde, qasqyr ormanda kele jatyp, biyik qaraghayda qonaqtap otyrghan jalghyz japalaqty kórip qalady. IYt-qús qúiryghymen aghashty orap alyp, aralamaq synay tanytady. Japalaq úyasynan basyn qyltityp, bylay deydi:

– Áy, tamyr! Aqyl tarazysyna sal. Aralama, ótinem. Áytpese, balapandarym jerge onbay qúlaydy.

Sonda, qasken:

– Eger, múndaydy qalamasan, onda tómen qaray týs! – deydi qulanyp.

Japalaq janaghy úsynysty asa jaqtyrmasa da, amal joq, aitqanyn oryndaugha tiyis. Sóitip, bútaqtan bútaqqa úsha kóship, jaqyn jerge qonghan son, býideydi:

– Saghan ne qajet?

– Taghy da tómenirek týskin, aitar әngimem bar! – deydi jyrtqysh ang jyrtaqylanyp.

– Qúlaghym – sende! Jaqsy estilip túr! – deydi japalaq jan-jaghyna saqtyq saqtay qarap.

– Qastyq qylmaymyn, alandama, – deydi qasqyr.

Japalaq jaza basyp, jansaq ketip, tómen týskende ang әlgi qústy qaqshyp alady.

Jyrtqyshtyng auzynda, ajaldyng apanynda jatqan japalaq bylay dep til qatady:

– Tyndashy, tamyr! Óltirme! Áli ósiyetnama qaldyrgham joq. Múra qylayyn.

– Joq, endi aman qútylmassyn, pәlem! – deydi qasqyr qasarysyp.

– Balapandarymmen qoshtasugha múrsat bergin, qasqyrjan! – dep jalbarynady, japalaq. Qaraghay basynda jalghyz qaldy, әne.

– Jә, qashqaly túrsyng ghoy, – deydi qasqyr sózine seninkiremey.

– Maqúl, jazmysh ne jazsa da kóndim. Biraq, meni jeymin dep eskert. Úyadaghy bayqús balalarym jolymdy tosady ghoy, asygha kýtedi. «Japalaqty jeymin!» – dep ýsh dýrkin aighay sal. Bәri estisin, – deydi japalaq kónilsizdeu jauap qatyp.

Qu qasqyr auzyn biliner-bilinbes qana ashyp, aqyryn ghana:

– Japalaqty jeymin! – deydi.

– Qattyraq aitqyn! Týk estilgen joq qoy. Ayanyp qalma! – deydi japalaq qasqyrdy jazghyryp.

Qasqyr «japalaqty jeymin!» degendi sәl qattyraq aitady.

– Taghy da!

Qaskeng auzyn kere qarys ashqanda, baghanadan beri jannan keshken janaghy japalaq atyp shyghyp, qaraghaydyng týu-sonau tóbesine úsha jóneledi de, tómenge manghazdana qarap:

– Azyq qylar basqa aqymaqty izdep tap! – deydi.


QANESh PATShAYYMNYNG BALALARY

(hett anyzy)

Qanesh* patshayym bir jyldyng ishinde-aq otyz úl tuady. Sonda, ózdi-ózine tamasha tanyrqaghan ol, býideydi:

– Búl beker emes. Nening belgisi boldy eken, a? Kóz kórip, qúlaq estimegen erekshe jaghday boldy ghoy!

Ol juyndy-shayyndy qúyatyn qúmyragha úldaryn salyp, ózenge aghyzyp jiberedi. Álgi ózen Salipa** elindegi tenizge baryp qúyady eken. Sondaghy qúdaylar shaqalaqtardy sudan tauyp ap, baghyp-qaghyp jetkeredi.

«Ayda – ayaq, jylda – jilik joq» demekshi, synapsha syrghyghan uaqytynyz óte beredi, óte beredi. Sóitip jýrgende, Qanesh patshayym taghy da otyz qyz tuady. Olardy ózi ósiredi, ózi tәrbiyeleydi. Padishanyng úldary es bilip, etek jighan son, kindik qany tamghan Nesa qalasyna bet alady. Otyz úl Tamarmaragha*** jetkennen keyin tamam júrtqa bylay deydi:

– Patshanyng saltanatty sarayyn jylytyp qoyghandarynyzdy bayqadyq. Bizding esek**** ýshin emes pe eken?

– Joq, – dep jauap qatady qala túrghyndary. – Biz basqa elden kele jatqan qonaqtardy kýtip otyrmyz. Olarda da esek bar dep estidik. Qanesh patshayymnyng otyz qyzy bar. Sonday-aq, otyz úly da bolghan desedi, biraq ayaqastynan iz-týzsiz joghalghan-dy.

– Izdegenimiz de – osy edi, – dep bozbalalar shat-shadyman bolady, quanady. Ol kisi – bizding anamyz! Nesagha búida týzegenbiz.

Managhylar dәl sóitip isteydi. Biraq, qúdaylar anasy olardy tanymastay qylyp ózgertedi. Patshayym otyz qyzyn otyz úlyna úzatady. Olar óz qaryndastaryn tanymay qalady. Ishindegi bireuining ghana jýregi býlk etip, ol:

– Búl – qaryndastarymyz ghoy! Qanymyz – bir!  – dep qatty nalidy. – Zanymyzgha***** qayshy keler múnday essiz qylyq istemeyik, bauyrlar.

Alayda, aghayyndary onyng sózine qúlaq aspady.

*Qanesh – Hulanna ózeni boyyndaghy ejelgi hett elining astanasy – Nesa qalasynyng bir atauy. Shahar atyna sәikes, hett júrty ózining tilin nesalyq dep te ataghan.

**Hulanna qúyatyn Qara teniz.

***Tamarmara – Kishi Aziyanyng soltýstigindegi qala, hett elining diny ortalyghy.

****Ejelgi Shyghysty meken etken birshama halyq esekti kiyeli januar dep eseptegen.

*****Búl jerde óz ishinen qyz alysyp, qyz berisu, óz bauyryna ýilenu sekildi eski dәstýrdi joigha baghyttalghan jana Zang turaly aitylyp otyr.


TAULARDY QOZGhALTQAN ÓGIZ

(hett anyzy)

Birde, *Arinna shaharyndaghy hram qyzmetshisine alabajaqtau kiyingen adam keledi. Moynynda – aghash búghau, tas tóbesinde – sebet pen jebeler.

– Maghan ne boldy? – dedi alanghasarlau qonaq súrauly jýzben. – Nege jarma kiygizip, basyma sebet qoyghan? Ýiden eshteme úrlamaghan edim ghoy! Siyrgha da, búqagha da, qoygha da tiyiskem joq! Arty jaqsylyqpen tynsa jarar edi! Eldi oirandaymyn, ondyrmaymyn! Jebelerdi dúspan jýregine qadaymyn.

– Býitip qorqytpa, bizdi! – dedi qúdiret. – Ózenderdi de, taulardy da, múhittardy da ashsa – alaqanynda, júmsa – júdyryghynda ústaytyn kim ekenin bilmeushi me en? Ornynan oiyspas ýshin taulardy shegelep qoyghan myna – men. Tenizder de tenselip, jaghagha qashyp, týbi jalanashtanbas ýshin, olardy da qaqtym, qazyqsha.

Qúdiret әngime әserinen shygha almay túrghanynda beytanys basyna mýiiz bitip, túla boyyn ala-qúla jýn basyp, ayaq-qolyn túyaq almastyrugha ainaldy. Anyrayyp, auzyn ashyp, kózin júmghan әrisi qatty ýreylengen hram qyzmetshisi osy ózgeristing kuәsi boldy. Engezerdey búqa әlgi jerden enteley shyqqanda ghana qyzmetshi aighay salady:

– Qarandar, qarandar, ua, jarandar, búl – qauipti ógiz! Biraq, mýiizi nelikten qayyrylghan eken, qalayyq?

Búqa búryla qalyp:

– Óitkeni, joryqqa shyqqam. Aldymdy biyik tau bógegen-di. Ony da ornynan qozghalttym. Tenizdi de jendim. Sodan, mine iyilip qalghany, – dep ókirdi.

Búl turaly taqta tapjylmay otyrghan әiel beynesindegi **Kýn qúdayy bilip qoyady. Ol sonda sóileydi, sóilegende býy deydi:

– ***Halipagha tartyndar. Jauyngerler shayqasqa әzir túrsyn dep aityndar.

*Arinna – hetterding qasiyetti qalasy, sol tilden tәrjimalaghanda qaynar, bastau degen sózben mәndes.

**Búl – hett mifologiyasyndaghy qúdaylar patshasy – Teshubtyng (Tessob, Teshshub) jary – Arinnitiy.

***Halipa – Hett patshalyghy kezindegi eng ejelgi kent.

AUDARMA

ÁLEM HALYQTARYNYNG ERTEGILERI

Audarghan: Álibek BAYBOL, Qazaqstan Jazushylar odaghynyn, Qazaqstan avtorlary qoghamynyn, «Qyr balasy» qoghamdyq qorynyng mýshesi, jazushy-dramaturg, әdebiyettanushy, synshy, audarmashy.

Audarma Qazaqstan avtorlary qoghamynyng qorghauynda. Kóshirip basugha rúqsat joq!

Abai.kz

0 pikir